Տասն անց քառասունհինգ` ցույց էր տալիս միջանցքի ժամացույցը։ Այդ արևածաղկի թագի չափ, պարսկական ժամացույցը շուկայում արժեր մեկ դոլար: Այն մորաքույրս ձեռք էր բերել մեր տուն գալիս` շահովի սուրճ գնելով, և որպես խլամ` չէր տարել։ Ես նայում էի ժամացույցի պլաստմասսե սկավառակին, նրա` ստի չափ փքուն թվերին, որոնց վրա քարացել էին սլաքները, ու մտածում, թե ինչ կարժենա այն, եթե հանենք ներկրման ծախսերն ու շահութահարկը։ Կստացվի, որ Պարսկաստանի փողոցներում դրանք ուղղակի թափված են: Բայց այդ էժանագին, մուսուլմանական ժամացույցը կայացրել էր մարդու կյանքի հետ կապված դաժան դատավճիռ` կանգ էր առել:
-Կանգնած է։ էդ պահին ես կանգնեցրի…- հուզված քխկաց հորեղբորս կինը,- օրենք է, որ պահին մարդը հոգին տվեց, մինչև քառսունք տան ժամացույցը պիտի էդ ժամի վրա կանգնած մնա։
Հորաքրոջս սենյակում այն ցույց էր տալիս ժամը տասնմեկը։ Սա արդեն սովետական տարիների արտադրանք էր: Հորաքույրս այն որպես մրցանակ ստացել էր դպրոցական տարիներին, քիմիայի օլիմպիադայում երրորդ տեղը գրավելու համար և անընդհատ շեշտում էր, որ դա իր վաստակն է և ամուսնանալիս օժիտի հետ անպայման կտանի ամուսնու տուն։ Բայց մենք չէինք վախենում այն կորցնելուց, որովհետև դժվար թե որևէ մեկը ամուսնանար հիսուննանց կնոջ հետ բացառապես մեխանիկական ժամացույցի հանդեպ ունեցած սիրուց։ Թեև ժամացույցն իրոք լավն էր` այն ազդարարել էր սովետական բոլոր տոները` ընդհուպ ութսունութ թվի ազատագրական կոչերը և անգամ Ստալինի մահը, լուրջ վաստակ ուներ կյանքի մասին աղաղակելու գործում և լրիվ իրավունք ուներ դադար առնելու` թեկուզև մարդու կյանքի գնով:
-Օրենք է,- ասաց հորաքույրս,- հենց լսեցի, վազելով էկա, կանգնեցրի։
Հորեղբորս սենյակում սլաքները կանգնած էին տասն անց յոթի վրա։ Սա տեղական ժամացույց էր` սլաքները խցկած օբսիդիանի մեջ, որի սև, փայլող մակերեսին յոթանասուն թվից արտացոլվում էին մեր տան իրերը։ Պապս դա անձամբ էր գնել` Երևանի վերնիսաժից, խղճալով ողջ օրվա ընթացքում առևտուր չարած վարպետին, երբ կոլխոզշուկայում երկու տոննա տանձ էր հանձնել, ու փողից գրպանները ուռել էին։ Եվ ժամացույցը ընդգծված երախտագիտությամբ ու ակնածանքով էր լռում.
-Ես…- կմկմաց տատիս քույրը,- բոլորը գլուխները կորցրել էին, առաջինը ես վազեցի էկա ու ձեռքս դրեցի սլաքներին, որ լռեն։
Պապիս սենյակում նախասովետական կկուն էր, որը տան նախկին տերը նվեր էր թողել։ Պապս տարին մեկ յուղում էր կկվի ձայնալարերը, ժամացույցի կաշվե լեզվակից կախ արծաթագույն կլորը ու այլևայլ մետաղյա մանրմունրը, որ կար փայտե ժամացույցի փորոտիքում։ Այստեղ ինչ-որ մեկը ուղղիղ տասին բռնել էր կկվին ու կանչի պահին ձայնը խեղդելով` կտուցը կապել մանկական թաշկինակով։ Ժամացույցի փոքրիկ պատուհանիկը կրնկի վրա բաց էր, կկուն կախ էր ընկած զսպանակից` փակելով մի քանի թիվ, իսկ մետաղյա կլորը անմեղ-անմեղ կանգնած էր կենտրոնում. այս գործում ինքն առհասարակ մեղք չուներ, թեև ըստ էության նրա տիկ-տակներով էր պայմանավորված ժամի սահքը։
-Ամեն սենյակում մի ժամի վրա է կանգնած,- զարմացա ես,- էդ մարդը քանի՞ անգամ է մահացել։ Կարո՞ղ է` առհասարակ չի էլ մահացել։
-Չէ՜,- համոզեց տատիս քույրը,- մահացել է։ Ուղղակի` նայած ով երբ է լսել։ Բա ի՞նչ` քանի չես լսել նրա մահվան լուրը, նա քեզ համար ողջ է։
Պապս ձմեռվա ընթացքում երեք վիրահատություն տարավ: Մտածում էինք` գարունը չի հանի: Բայց տատս չուզեց այրի լինել, առաջ ընկավ: Վճռական կին էր` գիշերը ջերմեց, առավոտյան մեռավ:
Թաղման արարողությանը բերվեց ուղիղ քառասուն պսակ և հոգեհացին գնաց յոթ կով։ Բարեկամ-հարևան կանայք դագաղի շուրջ նստած լալիս էին ու նախանձում` ոչ ապրելիս տանջվեց, ոչ մեռնելիս։ Տեր հոր աղոթքի ժամին ներս բերեցին պապիս։ Պապս ծե՜ր, պապս` հպա՜րտ, պապս` տղամա՛րդ: Արջի պես ծանրաշարժ, հատակի տակխտակները իր ծանրության տակ ճռռացնելով, ձեռնափայտը ափի մեջ լխճորելով… գնում էր վերջին հրաժեշտը տալու: Ոչ մի արցունք, ոչ մի մկան չթրթռաց դեմքին: Հենվել ձեռնափայտին, զուսպ, հանգիստ ու դանդա՜ղ գալիս էր։ Քայլ, քայլ, քայլ… խխունջի քայլերով բերում էր մարմինը: Ձեռնափայտը ծանրորեն սեղմում էր գետնին: Երկու քայլը մեկ կանգնում, շունչ էր քաշում, հետո դողդողացող ձեռքով զգույշ հատակից պոկում էր ձեռնափայտը, զգույշ դնում քիչ հեռու… Ձեռքը դողդողում էր, ձեռնափայտն էլ հետը… տերտերը աջուձախ ճոճում էր բուրվառը, ու սուր խնկահոտից գլուխ էր ցավում:
-Այ մարդ , երբ կինն ա մնում մենակ, էսքան չի խեղճանում,- պապիս կախ ուսերին նայելով` մղկտաց մեր հարևանը,-… հլա տես` դարձել ա լրիվ անտեր էրեխա։ Էրնեկ էն տղամարդուն, որ իր կնոջից առաջ ա գնում։
-Ախպերս մնաց անտե՜ե՜ր,- արցունքների միջից երգեց պապիս քույրը։ Դուդուկչին աչքերը լցրած օդ հավաքեց բերանը, թշերն ուռցրեց ու դանդա՜ղ փչեց ծիրանենու ծակծկված ճյուղի մեջ: Դուդուկի մի ծայրից մյուսն ընկած թզաչափ տարածքում օդը վշտից հասունացավ, դարձավ մեղեդի, մղկտալով ու սիրտ կեղեքելով ձգվեց` հիշեցնելով անդարձ կորստի մասին… Կանայք խմբակային ոռնոց-վայնասուն դրին։ Տատիս համար չէ` պապիս ու նրա խեղճության…
-Հանգստացե՛ք,- հրամայեց տեր հայրը,- լսեք Աստծո խոսքը,- ու սկսեց տեղը-տեղին աղոթել, կատարել արարողությունը։ Պապս չկարողացավ այդքան կանգնած մնալ։ Կամա՜ց նստեց ետևի աթոռին, ու տեր հայրը գլխով հավանության նշան արեց։
-Հլա դրան նայի,- պապիս վրա չարացած` ականջիս շշնջաց տատիս քույրը,- մի կաթ արցունք էլ չի թափում։ Էն էլ` քրոջս նման կնկա վրա։
-Պինդ մարդ է, ինչ ես ուզում։
-Պինդս ո՞րն է։ Լավ կողակիցը մոր պես թանկ բան է: Մի կաթ արցունը շա՞տ է։ Էն էլ քուրս. իր վիշապ տալերին դիմացավ, իր հրեշ կեսուրին դիմացավ, տասնհինգ տարի անկողնային կեսրար պահեց։ Որ հեչ բան չէ` վեց երեխա բերեց… Բայց դու հլա դրան տես,- էլի կատաղած նայեց պապիս կողմը,- թաղվես հա՛, քոփա՛գ։
-Մի խանգարի, տերտերը մեզ է նայում։
-Չէ, բայց հլա պապիդ երեսին նայի` ոչ ցավ, ոչ տխրություն… տեսնում ես` ինչ հանգիստ է։ Դա իր մտքում մի բան որոշել է, որ էդքան հանգիստ է։ Դա անտեր մնացողը չի… կամուսնանա՛։

Իմ սենյակը փակ էր եղել այդ օրը։ Ես այնտեղ սիրային նամակներ ու մի քիչ էլ փող ունեի թաքցրած և բանալին հետս տարել էի, ու ժամացույցը բանից անտեղյակ տկտկում էր. իմ փոքրիկ սենյակի տասնչորս քառակուսու վրա պապս դեռ ողջ էր:
-Շուտ արա,- հրամայեց տատիս քույրը,- կանգնացրու քանի մարդ չի տեսել, թե չէ ձեռքներից չես պրծնի:
Ժամացույցը ինքս էի սարքել։ Ես դա տեսել էի «Հմուտ ձեռքեր» հաղորդաշարով, ինտերնետից քաշել կենդանակերպի նշանները, փակցրել տախտակին, կանաչ ներկել, ապա պոկել էի փակցրած նկարները, ու նրանց տեղերը` կենդանիներ, մնացել էին փայտագույն, սլաքներ էի դրել… ժամը տաներկուսը ձին էր, իսկ վեցը` խեցգետինը։
Վերցրի փայտե աթոռը, դրեցի ժամացույցի տակ, կանգնեցի վրան, ձգվեցի ու ափս դրեցի նրա սառը, մետաղական սլաքներին։ Նրանց վերջին զարկը շունչը փչեց իմ ձեռքի տակ։ Վե՛րջ` պապս այլևս գոյություն չունի։
-Տատի թաղումից որ գնում էի, ինձ քսան անգամ պաչեց,- հուզվեցի,- հրաժեշտ էի տալիս, մի քայլ հեռանում, ետ էր կանչում, նորից պաչում։ Դեռ քայլ չէի գցել, էլի` հլա մի անգամ էլ արի, կանչում էր, էլի էր պաչում։ Ծիծաղեցի` հո բանա՞կ չեմ գնում։ Դու մի ասա` գնացողը ինքն էր։ Նամակն էլ ստացա. «Էս մարդուց ի՜նչ հնահոտ է գալիս,- մտածեցի,- էլ ինտերնետ, էլ հետախոս ու ֆաքս։ Հիմա նամակ ո՞վ է գրում որ…»:
-Ի՞նչ էր գրել,- հետաքրքրվեց տատիս քույրը,- փո՞ղ-մող ուներ։
-Գրել էր… մի քանի տող. «Որոշել էի հոկտեմբերի վերջին մեռնել, բայց չուզեցա ժողովրդի բերքահավաքը հարամել, ասեցի` թող իրենց գործն անեն, իրենց ձմեռվա պաշարը հավաքեն, որ հանգիստ խղճով հոգեհաց ուտեն ու օղորմի տան… ոչ մի բան էլ չի լինի, որ մի տասն օր հետո մեռնեմ։ Բայց տասն օր հետո` կեսօրվա ժամը մեկին, ոնց որոշել էի, մի սպանված բերին Մոսկվայից։ Մի ջահել տղա։ Ասեցի` թող երկու թաղում իրար չխառնվի, մարդիկ չիմանան` ո՞ր կողմը գնան։ էն մեռնողը ջահել էր, ասեցի` չարժի նրա բաժին արցունքը հետը կիսեմ։ Անկախ ինձնից, իմ մահվան օրը հաստատվեց նոյեմբերի առաջին շաբաթը, առավոտյան ինն անց կեսին…»։
-Փաստորեն ինն անց կեսին…- մեղավոր-մեղավոր կանգնած ժամացույցին նայեց պառավը։
Հիշեցի տատիս թաղման օրը, պապիս տանջված խեղճությունը, տատիս քրոջ չար ֆշշոցը ձեռնափայտին մի կերպ հենված բիձու վրա.
-Խեղճը որոշել էր մեռնել… Իսկ դու ասում էիր` կամուսնանա։
-է հա՛, չասեցի՞` անտեր մնացողը չի… - չհանձնվեց նա,- նույն բանը չէ՞... հո անտեր չմնա՞ց… էլի իր կյանքը չբարեկարգե՞ց։


ԿԵՑՑԵ ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԸ
Կանգնած էի նրա դիմաց. ներքևից երևում էին մերկ ոտքերը, վերևից` մերկ կուրծքը։ Այն մասը, ուր պետք է լիներ ենթադրյալ հագուստը, մնացել էր գրասեղանի ետևում։ Ստուգելու համար, արդյոք մերկ չէ՞, ես մատս ուղղեցի նրա ոտքերի տակ ու բղավեցի` մո՛ւկը, մո՛ւկը։ Սարսափահար ճչոցով նա թռավ աթոռին։ Ոչ, մերկ չէր, փոքրիկ նեղ փեշ կար հագին` տասնհինգ-քսան սանտիմանոց։ Այդպիսի կարճ, ճոռճռված փեշերով շոր փոքրիկ աղջիկներն են փռթիկներից կարում իրենց կուկուների համար։
-Գնաց,- հանգստացրի նրան,- լա՜վ էլ կերած-խմած մուկ էր։
-Փառք Աստծո` էստեղ էիք,- նա իջավ աթոռից,- թե չէ սիրտս կկանգներ,- ու ձեռքը մերկ կրծքին դնելով հանցստացրեց սեփական սիրտը։
Շեֆս նորից տեղավորվեց գրասեղանի ետևում, ուղղեց դիմացը դրված թղթերն ու մատով տողի տակը ցույց տալով` առաջարկեց ստորագրել։ Ես ստորագրեցի այն մասում, որտեղ նա իր պինդ ու կեռ դնովի եղունգով խազ էր արել։ Որից հետո ինձ մեկնեց իմ առաջին աշխատավարձը` նոր, ճռճռան, դեռևս ներկը չչորացած հարյուր դոլարանոց։
-Շնորահակալություն,- նրա ձեռքից քնքշորեն վերցրի թղթադրամը. այն այնքան նոր էր, որ դեռ թուղթ էր, դեռ փող չէր դարձել` նրա վրա քսված չէր մարդու ձեռքի կեղտը, քրտինքը, դեռ նրա համար ոչ ոք ոչ ոքի չէր խաբել, չէր սպանել. այն մի կույս թուղթ էր, որը նոր-նոր էր կյանք մտնում, այն դեռևս մաքուր ապականություն էր։ Դուրս գալիս շրջվեցի ու ժպտացի.»…Անպայման պոռնիկ»,- վստահաբար մտածեցի, իհարկե ոչ շեֆիս մասին, թեև նրան էլ կսազեր, այլ իմ նպատակների։
Այդ մասին ես երազել եմ տասներկու տարեկանից, իսկ գումարն ստանալուց մի շաբաթ առաջ հուզմունքից չեմ քնել գիշերները։ «Հենց փողը ստացա,- մտածում էի անընդհատ,- կվերցնեմ մի կին… ոչ ինձ պետք չեն կրկեսի մոտ կանգնող վեներական վարակներով էժանագին կանայք։ Ես կընտրեմ մի շքեղ հյուրանոց` ինն, տասը կամ հարյուր աստղանի, կփռվեմ համարում և կպատվիրեմ սուրճի հետ իմ սենյակ բերել նաև դելիկատես` իրենց ունեցած ամենաշքեղ պոռնիկը… բնականաբար այդ շքեղությունը մի կերպ խցկելով իմ ունեցած հարյուր դոլարի սահմաններում»։
Աստիճանների վրա կանգնած ափսոսում էի ծալել փողը, բայց բոյով մեկ այն գրպանում դնելը վտանգավոր էր, կիսով չափ դուրս էր մնում և կարող էր գայթակղել անմեղ մարդկանց ու դարձնել գող։ Ծալեցի, դրեցի վերնաշապիկիս գրպանը։ Հենց այդ պահին գրպանիս մեջ ծնգծնգաց Արամ Խաչատրյանի «Սուսերով պարը»` հեռախոսիս ազդանշանը։ Ալլո` ասացի ինքնագոհ։

Պապս կլիներ իմ տեսած ամենալավ քրիստոնյան, եթե չլիներ մողեսը։ Մանկության օրերին ես նրանց շատ եմ հալածել և այդպիսի բարություն, չեմ տեսել ոչ ոքի մոտ, անգամ պապիս։ Դու վազում ես նրա ետևից, նա ջրի պես հոսում է պեպենոտ-մամռոտ քարերի արանքներով, որոնց խփում ու ցավեցնում ես ոտքիդ բութ մատը, երբեմն էլ արյուն հանում… այդ վազքը երկար է տևում, բայց երբ վերջապես բռնում ես գոլ պոչը ու նա զգում է քո համառությունը… այ այստեղ նա դառնում է իմ իմացած ամենամեծ քրիստոնյան, որովհետև իր մարմինը հետդ եղբայրաբար կիսում է։ Կիսվում է առանց արյան, գոլ պոչը թղնելով ափիդ մեջ` հեռանում։ Առանց ետ նայել։ Ու դարեդար քեզ չի ամաչեցնում իր թափված արյան ու քո արարքի համար։ Մարդը երբե՛ք, երբե՛ք չի կարողանա ինչ-որ բանից հրաժարվել այդպես առանց արյան։ Բայց տվյալ դեպքում մեռնում էր պապս` մողեսից հետո իմ իմացած երկրորդ ամենամեծ քրիստոնյան։ Նա ինձ մենակ է մեծացրել։ Երբ կինն է միայնակ երեխա մեծացնում. դա բնական է. կինը հենց նրա համար է, որ միայնակ լինի և երեխա մեծացնի, բայց տղամարդու կողմից դա հերոսություն է` համազգային, իսկ գուցեև` տիեզերական մասշտաբի։ Հատկապես այն պահերին, երբ նա գիշերները ինձանից թաքուն լվացք ու արդուկ էր անում, որպեսզի ես չտեսնեմ դա, և իմ երևակայության մեջ տղամարդու կերպարը չխեղաթյուրվի, ու կարգին մարդ մեծանամ, այդ պահերին ես բացառություն էի անում և նրա ու մողեսի միջև կիսում էի առաջին տեղը։ Ընդամենը երկու դեպքում էի ես մողեսի ու նրա միջև կիսում առաջին տեղը` երբ նա գիշերները լվացք ու արդուկ էր անում, և երբ ես նայում էի հայելու մեջ։ Հայելու մեջ նայելիս սիրտս լցվում էր պապիս բարությունից, որովհետև նա չէր հանձնարարել բնությանը իր երեքմետրանոց քիթը տանել ու փոխանցել իր թոռանը, այսինքն` ինձ։ Իսկ մնացած դեպքերում մողեսն ակնհայտ առավելություն ուներ։
Այո, պապս անժամանակ էր մեռնում. ես չէի պլանավորել առաջին աշխատավարձս նրա վրա ծախսել։ Պապիս անխղճությունն այդ պահին ինձ ուղղակի ցնցեց։
Խոսում էր հորաքույրս։ Նա թելադրում է մեռնողի վերջին կամքը.
-Իկրա,- ասում էր հուզված,- ռուսական ասետրինայի իկրա։
Ապշում եմ` երբեմն ինչքան չնչին կարող է լինել մարդու երազանքը կամ վերջին կամքը։ Տվյան դեպքում դա այնքան չնչին էր, որ վարակբեկում էր վերջին կամքի իմաստը։ Պապս` վաթսուն տարվա գյուղական ուսուցիչը, որը տասը մատի պես գիտե հայկական, և հինգ մատի պես համաշխարհային մշակույթը, գիտե կարևոր բաներ փիլիսոփայությունից… պապս, որն ինձ նստեցնում էր ծնկին ու հեքիաթ պատմելու պես ասում. «Բալես, աշխարհի չորս ծագերը` հյուսիս, հարավ, արևելք և արևմուտք, դրանք վանդակի չորս պատերն են, որի մեջ բանտված ենք մենք, պարզապես մենք այնքան փոքր ենք, որ վանդակը մեզ աշխարհ է թվում»… չհաշված հեռուստատեսային շքեղ հաղորդումները համաշխարհային հոմիկների, համաշխարհային լրբերի ու գեղեցկուհիների մասին, որոնք մարդու երևակայությունը ցնցում են իրենց բնական ու արհեստական կուրծք ու քամակների տեսականիով… չհաշված կյա՛նքի առաջարկները։ Եվ այդքանից հետո` իկրա՞։ Ուտելիք: Որը պիտի ուտի ու քա… ոչ, երևի չհասցնի, աղիներում պահած, որպես մաքսանենգ ապրանք հետը կտանի այն աշխարհ։ «Վայ ես քու…»,- հայհոյում եմ մտքումս։
- Վաղը,-պատասխանում եմ հորաքրոջս,- վաղն անպայման կբերեմ։ էսօր արդեն գյուղ եկող ավտոբուս չկա, տաքսու փող էլ չունեմ, հազիվ իկրային հերիքի։
Ողջ ճամփին տանջվում եմ։ Երեխա ժամանակ ասեղ եմ կուլ տվել։ Բժիշկներն առ օրս մագնիսներով ու սարքերով փնտրում են` չեն գտնում։ Ասեղը պտտվում է արյանս մեջ ու այդպես էլ չի հասնում սրտիս։ Պապիս մահվան լուրից արյանս շրջապտույտներն արագացել են, ասեղը երակներս ծակծկելով շարունակում է պտտվել. հետաքրքրիր է` ո՞ր դեպքում տեղ կհասնի, կխրվի-կմնա մսիս մեջ, կժանգոտվի ու կժանգոտի սիրտս… Մի քանի խանութ եմ մտնում, մինչև գտնում եմ պապիս ուզած ասետրինայի ձկնկիթը. «Հետաքրքիր է,- մտածում եմ մինչ վաճառողը չեկն է տպում,- պապին դրանից գոնե մի անգամ կերած կա՞։ Ով գիտի` հեռուստացույցով է տեսել կամ էլ թերթերում կարդացել»։ Հիշում եմ, ինչպես նա ինձ ապտակեց` առաջին ու վերջին անգամ։ Տասներկու տարեկան էի` անշառ մի որձ։ Գյուղի տակի անտառում մի փոքրիկ բացատ էր հայտնաբերել` կանա՜չ, մաքուր, օդը թափանցիկ, խոտերի ծայրերին լույսն ու բույրերը խի՜տ…շատ մաքուր բացատ էր։ Աշխարհում այդքան մաքուր ոչինչ չկա. նույնիսկ նորածնի մաքուր հոգին աղտոտում է սեփական ճիչը։ Իսկ այստեղ… Նա մտածում էր, որ ես կուրախանամ, հիացական բացականչություններ կանեմ, հորթի նման տրտինգ կտամ արևի խուտուտից, կարբենամ անապական հրաշքից. հետո ես հասկացա, որ նա իմ ու բացատի մեջ ընդհանրություն էր տեսել։ Իսկ ես մտածեցի` ափսոս է այդպես մաքուր թողնելը, միևնույն է, շուտով կհայտնվի մի մարդ, կամ գայլ, կամ էլ ծիտ… մարդը կսպանի գայլին, գայլը կուլ կտա ծտին, ծիտը կծրտի մարդու գլխին` կավերեն։ Իջեցրի շալվարս ու…
Առանց ափսոսելու մեկնում եմ իմ ունեցած ողջ գումարը ու փոխարենը ստանում ապակե բանկայով հարյուր գրամ ձկնկիթը։ «Տեսնես էդ ի՞նչ համ պիտի ունենա իմ տարած ձկնկիթը, որ պապս հասկանա, թե ինչքան երախտապարտ եմ և թե ինչքան եմ մտքումս հայհոյել իրեն»։ Բայց հավանաբար նրա մեղքը չէր, որ իմ պատանեկության երազանքը օրով, ժամով և գումարով համընկնել էր իր վերջին կամքին։
Մուտքի մետաղյա դռանը մեկը կավիճով գրել էր` էշ։ Բայց հաստատ ինձ չէր նկատի ունեցել, որովհետև այն, որ ես… այդպիսին եմ, գիտեին երկու հոգի` ես և Երկնավորը։ Ինձ առհասարակ ձեռնտու չէր այդ մասին ասելը, Երկնավորն էլ դժվար թե խոստովաներ, որ ինքը ապաշնորհ վարպետ է և ստեղծել է մի արարած, որը ոչ որպես մարդ է կատարյալ, ոչ էլ որպես էշ։ Մի խոսքով, մակագրությունը ինձ հետ բացարձակ կապ չուներ։ Բացարձա՛կ։ Գրողը երևի մեկ այլ էշի էր ծանոթ եղել։
Մտնում եմ ներս։ Սոված եմ: Նախորդ օրվանից բան չի մնացել։ Աղիներս գռմռում են կատաղած շան պես։ Անկախ ինձնից հայացքս գնում-գալիս` կանգ է առնում հարյուր գրամանոց ապակե բանկային։ «Արա, դու տղամարդ չե՞ս… դիմացիր»,- ամեն անգամ համոզում եմ ինքս ինձ։ Դա այլևս ուտելիք չէ, դա կամք է և այն էլ` վերջին, մեղք է դրանից ուտելը, մեղք ու անհնար, ինչպես անհնար է ապրել գեթ մեկ օր ուրիշ մարդու կյանքից։ Ուզում եմ ուշադրությունս շեղել։ Սկսում եմ մտաբերել այն աղջիկներին, որոնք ինձ դուր են եկել կամ գալիս են, մտքիս մեջ նրանց շարք եմ կանգնեցնում, որ համեմատեմ… բայց անկախ ինձնից շարքի վերջում հայտնվում է պապիս վերջին կամքը` հարյուր գրամանոց ապակե ամանով ասետրինայի ձկնկիթը։ Ես նրան արդեն չեմ նայում որպես ուտելիքի, ես նրան նայում եմ որպես հակառակորդի. կարծում էի` պապս վերջին շնչում թուղթ ու գրիչ է ուզելու և խորհուրդներ է թողնելու ինձ` ինչպես ապրել այսուհետ։ Բայց պարզվում է ես` քսան տարեկան, յոթանասուն կիլոգրամ քաշով տղամարդս նրա աչքում հարյուր գրամ ձկնկիթի քաշ չեմ ունեցել։ Իսկ կորեկն ի՞նչ է` ձկան աբորտի արդյունք։ Զզվելի բան։
Աջ կողիս եմ շուռ գալիս, ձախ կողիս եմ շուռ գալիս։ Վեր եմ կենում, վրա-վրա հինգ-վեց բաժակ ջուր եմ խմում, որ ստամոքսս խաբեմ։ Հիմա էլ սկսում եմ րոպեն մեկ զուգարան գնալ։ «Ապե՜ր,- զուգարան գնալու ճանապարհին հայելու մեջ նայելով ծաղրում եմ ինքս ինձ,- պա՜հ, շուշաթրաշը… մեռա՜ծ…- շոյում եմ ողորկ դեմքս,- Ապեր աղջիկն ի՞նչ գույնի էր»,- չնայած մեր երկրում չկան գունավորներ, կան սպիտակ կանայք և ավելի սպիտակներ։ Հայելու մեջ մազոխիզմով զբաղվելուց ու ինձ կեղեքելուց հետո նայում եմ սեղանին` ատելությամբ, որովհետև այդ փոքրիկ հարյուր գրամանոց բանը խժռել է իմ մեծ երազանքը։ Մի անգամ նունիսկ վերցրի ու հոտ քաշեցի, ուզում էի իմանալ` ի՞նչ հոտ ունի հրեշը, որը խժռում է երիտասարդի երազանքը և կարողանում է հանգիստ խղճով նստել սեղանին, բայց պինդ փակված կափարիչի տակից հոտ չեկավ… իբր արհամարհում եմ ձկնկիթը, իբր դա ի՞նչ ուտելիք էր որ… ու աչքերս փակ երազում ամենաէժան երշիկը՝ «Շան ուրախություն»։
Ի վերջո բացվեց լույսը և աքաղաղի ձայնի փոխարեն դարձրայլ Խաչատրյանի «սուսերովը»` հեռախոսս.
-Բալե՞ս…-լսափողի մեջ հարցրեց պապս։
- Արա… դու չես մեռնո՞ւմ,- գոռացի ահաբեկված,- ես քու տիրոջ մերը…
Հայհոյանքիս վրա պապս երկար ծիծաղեց. երևի ուրախացավ, երևի մտածեց արդեն տեղը-տեղին տղամարդ եմ.
- Մի վախի չեմ մեռնում,- մխիթարեց կայտառ ձայնով։- Արևի տակ շատ էի մնացել, գլուխս պտտվեց ընկա, հարևանները վախեցան… մի քիչ շատ վախեցան, քան պետք էր,- ասաց։- Մեռնելը որ էդքան հեշտ լինե՜ր…
Ընկա աթոռին, ապա կատաղած ճանկեցի պապիս թանկարժեք կամքն ու խփեցի հատակին։ Ապակե ամանից դուրս թափվեց արջի քաքի պես սև ձկնկիթը։ Կատաղությունից հեռախոսը ծեփեցի պատին, աթոռը հատակին… Մեկ էլ ծղրտալով բարձրացավ ներքևի հարևանուհին. «էլի խելռել ե՞ք… էլի հեղափոխությո՞ւն եք կազմակերպում»։
-Պապս մեռնում է,- արդրացա,- հասկանո՞ւմ եք` վշտից…- ու գլուխս խփեցի պատին։


ԽՈՍՔՆ ԱՇՆԱՆ ՄԱՍԻՆ Է
Քամին ծեծում էր երկնքի կուրծքը ու ամպերը հանում նրա հագից. պտուկ-պտուկ բացվում էին աստղերը։ Աչքս երկնքին ննջում եմ։ Կոպերս ծանրանում, ծանրանում, հենց ուզում են փակվել` ինքս ինձ հաղթահարելով վեր եմ թռչում։ Նրան ասել եմ, որ կարդում եմ մինչև գիշեր, և ամեն վայրկյան կարող է դուռը թակել, կամ էլ զանգել, կամ էլ` մի լուր, մի բան…
Պառավին չեմ ճանաչում, զանգահարել էր առավոտյան ու այնքան վստահ էր, որ ձայնից կճանաչեմ, չներկայացավ։ Ես էլ, որպեսզի անհարմար վիճակի մեջ չդնեմ, չհարցրի։ Ու հիմա սպասում եմ։ Պիտի գար ու չկա: Սիրտս վկայում է` խաբեց։ Բայց մի տեսակ հավատս չի գալիս. ծեր, մարած ձայն` կյանքի հետ հաշիվներն արդեն փակած, ի՞նչ ունի խաբելու։
Պատուհանիս տակ քամին ճթճթացնում է դախացած խոտերի մեջքը, կոտրում։ Չեմ պատկերացնում, որ այդ դաժանության տերը գարնանը մանուկ հովիկ է եղել, ու անընդմեջ հորանջում եմ։
Խժաձայն քամին ինքն իր մեջ եռալով ֆշշաց, ելավ երկինք, թաթով խփեց, լուսինը խոթեց ամպերի տակ։ Լուսնի ճերմակ, արնազուրկ դեմքը սահեց ամպերի միջով, տակով, վրայով, արանքներով… ծիկուվիկ արեց, պոկվեց քամու ձեռքից ու դուրս եկավ բաց տարածք։ Քամին կատաղած նորից` որ չտվե՜ց… լուսինը թռավ օդ, մետաղի ծլնգոցով ծեփվեց լեռներին, անհարթ լանջերով գնդիգլոր հասավ լճափ, խառնվեց ձկան թեփուկներին ու պաղ պսպղաց։ Ալիքը փրփրախառը իրեն գցեց ափ, թաց փեշի մեջ հավաքեց լուսինը, տարավ։ Լուսատուն ջրասույզ եղավ, խեղդվեց, մնաց… լիճը կաթ կտրեց։ Երկինքը մքռեց-կապտեց. նա այլևս անզոր էր այլ լուսին հորինելու, բայց տեղ-տեղ աստղերից, ինչպես առողջ ստնտուի պտուկներից, ինքն իրեն ճերմակ լույս էր կաթկթում ձորերի պապակ պռունկներին։
… Արդեն ոչինչ չի հետաքրքրում` ո՛չ աշնան կլիմակտերիկ հիստերիան, ո՛չ ջրահեղձ լուսինը, ոչ էլ նրա գալը. քնում եմ։
Հեռախոսը… առավոտյան ժամը հինգին։
-Բալե՞ս… Տա՞նն ես։
-Բա ո՞ւր պիտի լինեմ էս գիշերով։
-Ուրեմն տեղ չգնաս, առավոտ շուտ կգամ,- ասում է ծերունական սմքած ձայնը։
-Հնարավոր չէ՞ր սպասել մինչև լույսը բացվի։ Սիրտս կանգնեց, չգիտե՞ս, որ գիշերով մենակ վատ բանի համար են զանգում։
-Գիտեմ, բալես, բայց սպասելու ժամանակ չկա, սիրտս պայթում է… Տա՞նն ես, չէ՞, կգամ։ Հետդ խոսելու բան կա, մենակ դու ինձ կհասկանաս։- Նա ինձ անվանում էր «բալես» ու շատ ամոթ էր, որ ես նրան չճանաչեի, թեև հաստատ գիտեմ, որ ծնողները ավելցուկ չեն տալիս, ինչպես ուսանողության տարիներից որևԷ քաղաքում մնացած ու անկախ քեզնից մեծացող զավակ, և անհանար է ունենալ ապօրինի հայր կամ մայր։
Որպեսզի հասկանամ` ում հետ եմ խոսում, սկսեցի հեռվից.
-Կսպասեմ, արի, բայց նախ ասա` տղադ առողջացա՞վ,- իհարկե չէի էլ գուշակում, թե ով կարող է լինել զրուցակիցս, բայց դե տղա հաստատ կունենա։ էդ տարիքի կանայք էնքան էին երեխա բերում, մինչև տղա ծնվեր։
-Ա՛հ, դարդերս իրար մի տուր, կգամ կխոսենք։ Տանն ես, չէ՞։ Տեղ չգնաս, կպայթեմ, որ հետդ չխոսեմ։
Էդպես էլ չհասկացա` ով էր, բայց հրավիրեցի.
-Սպասում եմ,- կգա` կտեսնենք։
Մի փոքր գործ ունեի` կոմունալ վարձերը պիտի մուծեի, բայց դեռ երկու օր էլ կար մինչև վերջնական ժամկետը։ Չնայած ինքը խոզություն արեց, լուսաբացս հարամեց, բայց ով որ է` մեղք է, պառավ կին, երևի լքված։ Չհաշված. որ մեր ցեղից է, թե չէ ինձ որտեղի՞ց պիտի ճանաչեր։ Ականջներումս նորից հնչեց նրա վեհերոտ ձայնը` բալե՞ս, խղճացի։ Խեր է` կընդունեմ, սուրճ կտամ, համբերատար կլսեմ։ Ուրիշի ցավի հանդեպ ես միշտ էլ համբերատար եմ։
Ողջ օրը տանից դուրս չեկա։ Ինքն էլ չեկավ։ Բայց երեկոյան զանգեց.
-Վա՛յ տնաշեն,- չթողեց էլ, որ բողոքեմ, ինքը սկսեց,- չես էլ ասում` ի՞նչ եկավ գլխիդ… բա չես ասի` մեր գյուղի էն…- սպասում էի, որ գոնե գյուղի անունը կտա կամ էլ մեռնողի, բայց նման բան չեղավ։-… Մի խոսքով` վաղը… վաղն անպայման կգամ, հանկարծ տեղ չգնաս։
-Չխաբես, քո պատճառով վարձերս չմուծեցի, վաղը վերջին օրն է, թե չէ` ջուր, հոսանք, ամեն ինչ կանջատեն։
-Չէ, կգամ… մինչև մեկը կգամ, մինչև երեքը կխոսենք, հետո կգնաս քո գործերով։
-Պայմանավորվեցինք` սպասում եմ։
Անհամբեր սպասում եմ… մինչև երեկոյան տասն անց եսիմքանիսը։
-Վա՜յ,- տասնմեկին նվնվում է հեռախոսի մեջ,- այ մարդ էս ի՞նչ բան է, հաստատ չարի մատը խառն է…- խոսում է` ոչ իր անունն է տալիս, ոչ չարի, ոչ բարու, ոչ որևէ մեկի, որ հասկանամ` ում հետ գործ ունեմ։ Պիտի սկզբում անունը հարցրած լինեի, էսքանից հետո` արդեն ամոթ է։- Բալես, վաղը… վաղն էլ որ չգամ, իմացի` մեռել եմ։ էլ փախչելու տեղ չկա, սիրտս լի՜ի՜քը… պայթել է որ պայթում է։
-Դե լավ,- մխիթարում եմ,- մինչև վաղը դիմացի, սրտիդ համոզի թող չպայթի, կգաս, կխոսենք, կթեթևանաս։
Հոսանքն անջատել են մուծումը չկատարելու համար։ «Բա ես ապուշ չե՞մ, ընկել եմ ցնդած մեկի խելքին, տասը րոպեն ի՞նչ էր, ասա, վազելով գնայի, մուծեի։ Ե՞ս եմ իրեն պետք` թող գար, սպասեր»։ Ինչորէ` ուշ է. ոչ վարձերը մուծեցի, ոչ էլ ինքը եկավ։ Էդպիսի ապուշներ կան չէ՞, իմ նման, որ մարդ են ման գալիս դարդը տանեն, ուրիշի ցավով հիվանդանան, ուրիշի հոգսը վերցնեն իրենց վրա։ «էս ի՛նչ հիմար տեսակ ես, քո համար կյանքը դարդ ու ցավ է, եթե դու էլ չունենաս, մեկի ցավը կորդեգրես…»,- ինձ էլ նախատեցի, էլ հայհոյեցի… ժամը իննից էլ մթան մեջ խարխափելով ու ոտքերս աթոռներին խփելով` պառկեցի քնելու։ Աչքս չկպած զանգեց.
-Բալե՞ս…
-Գրող ու ցավ,- գոռում եմ կատաղած։
-Չես ամաչո՞ւմ,-դաստիարակում է հեռախոսի մեջ,- դու իմ պահած էրեխեն լինես ու ինձ անպատվե՞ս։
-Ես անտեր չեմ, որ ուրիշների պահածը լինեմ, ոչ էլ քեզ ճանաչում եմ։
-Ո՞նց թե… բա որ մերդ գնում էր աշխատանքի… բա որ տատդ մեռավ, ձեզ գրկած բերեցին մեր տուն, որ երեխա-երեխա չշփվեք մահվան հետ… որ… լո՞ւրջ դու ինձ չես ճանաչում։
-Չեմ ճանաչում, չեմ էլ ուզում ճանաչել։
- Դե լա՜վ,- սպառնում է,- ես ես չլինեմ, որ քո աչքերը չհանեմ։
Առավոտյան որոշում եմ նախ բակը ավլել, հետո գնալ մուծումներն անելու, հետո կմտնեմ խանութ, անպայման հալվա կառնեմ. քաղցրը ամենալավ բուժումն է սթրեսից, էն էլ էդպիսի սթրեսից… մտածում ու ավելը` շը՛փ, շր՛փ, շը՛փ, ջղային-ջղային քսում եմ գետնին։ Մեկ էլ դարպասը` ճը՜ռռ.
-Ախչի՞… թաղվա՞ծ… էդ առյուծի սիրտ ես կերել… հետս էդ ո՞նց ես խոսում,- հորս հորեղբոր կինն է. էն մումիացված տատիներից, որ ութսունի վրա քարկապ են ընկնում ու էլ ոչ ծերություն կա, ոչ մահ` հավերժություն ուր ես` եկա։ Մի թևը կանթած, մյուսում խաղացնում է ձեռնափայտը, որ եթե մի խոսք, մի բան… Վախից դերասանություն եմ անում` ծիծաղում.
-Վա՜յ, ինչ միամիտ կնիկ ես… ուրեմն չհասկացա՞ր, որ հոգուդ հետ եմ խաղում… լո՞ւրջ` դու էդքան միամիտ ես։
Զինաթափ եղած` ձեռքերը խոթում է գոգնոցի տակ.
-Ես էլ ասում եմ` էս աղջիկը խելքը հացի հետ ա՞ կերել։
-Վայ տնաշեն… արի, արի ներս։ Արի տեսնեմ` ինչ պիտի խոսեինք։
-էսօր չէ, վաղը,- մերժեց,- վաղը երեքի կողմերը… տեղ չգնաս… տանն ես, չէ՞։
-Հա, կսպասեմ, արի։
Ձեռնափայտին հենված դանդա՜ղ գնաց։ Մի քայլ, երկու` երրորդին կանգ առավ.
-Ներս գալու ժամանակ չունեմ, բայց մի բաժակ բան կխմեի։
-Ունեցածս տանձի օղի է, լավ չի գնում։
-Տո՛ բեր,- ձեռքը թափ է տալիս,- դրա՞ նման բաներ ենք ուղարկել։
Տնական քաշած օղու շիշը խլում է ձեռքիցս, բաժակները հագցնում մատերին.
-Թթու էլ…
…Երրորդ բաժակից հետո նա իմ աչքին հնդկական աստված էր` մի քանի գլխով և անթիվ ձեռքերով` բազմապատկված։ Ու իր բազմաթիվ ձեռքերով հենվում էր ցանկապատին, կռանում թթու էր վերցնում, բազմաթիվ գլուխներով աջ ու ձախ նայում, բազմաթիվ շուրթերով կենաց ասում։ Ի վերջո գրկեց փորը.
-Անտերը հիմա կսկսի,- ու գնաց,-… ուրեմն վաղը։
Հետաքրքրությունից մեռնում եմ` էսօր, վաղը, թե մյուս օրը, չեմ հասկանում` ասենք եկավ. ի՞նչ պիտի ասի, ինչի՞ մասին խոսի, մենք ի՞նչ ընդհանուր բան ունենք, որ ես չգիտեմ, էսքան տարի ոչ կապ, ոչ հարազատության որևէ նշան… տեսնես` ի՞նչ ունենք մենք խոսելու։ Բայց դե` վաղը… դեռ կա վաղը։
Կատաղությանս էլ չափ չկա. կամ պառավը գժվել է, կամ ինձ է գժի տեղ դրել.
-Ցավդ տանեմ,- համոզում է հեռախոսով,- գլուխս պտտվեց, վայր ընկա։
-Ձևեր մի թափի,- զայրացած եմ,- Հերիք է խաբես։- Չնայած արդեն կռահում եմ` ի՞նչ խաբել, ուղղակի, երբ աշնան պաղ ձեռքը դիպչում է կյանքին, ներքին սարսափը փարատելու համար մարդը որոշում է օգտագործել ամենաչնչին, նախկինում ոչինչ թվացող շանսը, ու անկախ իրենից ձեռքը գնում է հեռախոսին` ալլո՞։ Ստուգում է` կապի մյուս ծայրին մարդ կա՞։ Ինչպես դպրոցական ներկա-բացական, երբ հերթով կարդում են անունները, ու երեխաները իրար ետևից կանչում են` ներկա։ Նրա հիշողության մատյանում հավանաբար միայն իմ անունն է, մնացածն արդեն ավարտել են, կամ տեղափոխվել այլ քաղաք, կամ մնացել նույն դասարանում, կամ հեռացվել դպրոցից…- եթե դա իմ իմացած գլուխն է, դրան պտտվել չկա, հավերժական շարժիչ պես անխափան աշխատում է։
-Տո՛ չէ, բալես… ի՞նչ ես խոսում, երկրագնդից արագ ա պտտվում… բայց ինչ ձեն հանեմ, ո՞վ ա իմ նազը տանողը։
-Դե լավ, որ վատ ես, ես կգամ։
-Չէ ջանըմ, վաղը… վաղը կգամ… ներսս ի՜նչ լիքն ա, բալես… ըտենց բան դու տեսած չես լինի։ Որ քեզ էլ չասեմ… էլ ո՞վ ունեմ, հո հետս չե՞մ տանելու էն աշխարհ։
Չեկա՛վ։ Հաջորդ օրն էլ չեկավ։ Կատաղությունից գլուխս ցավում է, բայց մեկ էլ մտածում եմ` բա որ երկրագնդից արագ պտտվելը ճիշտ լինի՞… աշուն, քամի, լուսին, անքնություն, եղանակային տատանումներ, կյանքի պոռթկում` գումարած ծերությունը… Բա որ ընկած լինի, գլուխը կոտրած, ուշաթափված, արնաքամ եղած… մեռա՛ծ լինի։
Վազեվազ գնում եմ։ Բակում արևածաղկից արևածաղիկ կապված պարաններին ճոճվում են աչքերից շարված ձկները, թույլ քամուց պոչերով խփում են իրար ու չխկրտում։ Թեև ձուկն այդպես են չորացնում, բայց սարսռացի. այդ պահին ձուկն իհարկե վաղուց արդեն սատկած է եղել, բայց ի՞նչ է զգացել շարողը, երբ ասեղը մտցրել է ուրիշի աչքի մեջ… Իսկ նա արևածաղիկների հովին նստած քթախոտ է քաշում։ Առաջ է գալիս` աջ կողն է պարզում պաղ արևին։ Մի քանի րոպեից դիրքը փոխում է` ոտքն է մեկնում ստվերից դուրս.
-Արևի վաննան փրկություն է ոսկորների համար…
-Արևն էլ արև լինի,- ճպպացնում եմ,- ճաղա՛տ` ոչ շող, ոչ ջերմություն, ոնց որ բուրդը թափած կենդանի։
-Տաքնալու էի` գայի,- սկսում է արդարանալ,- որ չնստենք, չխոսենք` կմեռնեմ։ Մեկը պե՞տք ա` որ ճշմարտությունն իմանա։ Վաղը երեքի կողմերը… տեղ չգնաս, կգամ, կխոսենք։ Թե չէ` կպայթեմ։
-Դե հրեն հանդիպել ենք,- ասում եմ ու ցանկապատից ներս մտնում,- ինչի՞ մինչև վաղը տանջվես… գամ, նստենք խոսենք։
Ձեռքով նշան է անում, որ հեռանամ.
-էսօր չէ։ Էսօր գլուխս էն չէ… գնա տուն, վաղը… երեքի կողմերը, կզանգեմ, կգամ։
Դուրս եմ գալիս ցանկապատից։ Մի քիչ տեղ քայլում եմ ու ուսիս վրայով ետ նայում. կուշտ կերած կատվի պես քոլոլ-մոլոլ է գալիս պաղ արևի տակ։ Ապա խոտերի միջից վերցնում է լիտրանոց ապակե բանկան` մեջը լիքը ձկնիկներ, ու դնում կողքին։ Ձեռքը մտցնում է մեջը, հանում, մատնաչափ ձկները, կուլ տալիս։ Չորացած մատերով թպրտացող ձկնիկի պոչից բռնած, տանում բերանը, հափ անում։
-Կա- կատո՞ւ…- զարմանքից կակազում եմ։
-Ի՞նչ կատու, այ բալամ…-հոգոց է հանում,- ժողովրդական բժշկություն` ստամոքսիս խոցն եմ բուժում։ Կուլ ես տալիս` կոկորդդ մութ, նեղ, անջուր… անզորությունից ձուկը կատաղած ծառս է լինում, հոգևարքի մեջ ծալծլվում է, թպրտում, պոչ ու գլուխ խփում պատեպատ… ինչքան վերք կա, քանդում բերում է։
Շարունակում եմ կասկածանքով նայել դատարկվող բանկային.
-Ցավոտ է,- ասում է հերթական ձկնիկը կուլ տալով,- բայց` փրկություն… Ա՜յ։ Գլուխս… էս կյանքին գլուխ կդիմանա,- սկսում է ինձ համոզել, կարծես ես բան եմ ասել,- ութսուն տարվա գլուխ է… հլա ասա` ութսուն տարի…. գնա, գնա տուն, վաղը որ գամ` նոր կհասկանաս, թե ինչերի ա դիմացել էս գլուխը…
-Դու եկողը չես,- ձեռքս թափ եմ տալիս ու հեռանում։ Թիկունքումս, արևածաղկից-արևածաղիկ կապված թելերին, շարված ձկները պոչերով ծափ են տալիս, քամին ձկներից ճթճթոց ու շխկրտող է հանում, ապա կուլ տալիս չոր ձկները, նրանց հանած ձայնը, պառավի տնքրտոցը, ճոճվող արևածաղիկները… Ետևիցս երկու ագռավ չոր-չոր կռկռում են. ի՞նչ կնշանակե դա նրանց այբուբենով` չգիտեմ, բայց մտածում եմ, որ իմ մասին էր։ Շրջվում եմ։ Ագռավները ցանկապատից թռչում, հասնում են ամպերին։ Արևածաղիկները քամուց ու վզերից կախված ծանրությունից խոնարհվել են իրար վրա։ Նա մեջտեղում կանգնած` հիմա էլ թելերից շարված ձկների փորերն է սեղմրտում, ստուգում` չորացե՞լ են։- «Դու եկողը չես,- ասում եմ մտքումս,- ուղղակի ուզում ես ձևացնել, թե կյանքը սպառված չէ, դեռ կա մի բան, որ կարող ես անել, կա մի տեղ, ուր դեռ կարող ես գնալ և կա մեկը, որը դեռ կարող է քեզ լսել։ Դեռ վերջը չէ»։
Հաջորդ օրը էլի զանգում է.
-Տա՞նն ես… ժամը չորսին…
-Չորսին էլ, հինգին էլ, տասին էլ… քեզ համար` շուրջօրյա տանն եմ, երբ ուզում ես` արի,- ծիծաղում եմ։
-Շուրջօրյա պետք չէ, ամենաուշը` վեցին։
-Պայմանավորվեցինք,- ցած եմ դնում լսափողը. «Դու եկողը չես»։

Երկրագնդի կյանքում այն օրերն էին, երբ մարգարեներից սկսած ու անընդմեջ իրար հաջորդող երկրաշարժ-փոթորիկով վերջացրած, բոլորն ավետում էին աշխարհի վերջը: Ընկերուհուս Վանա ազնվացեղ կատուն փողոցային մի կատվի հետ քաք էր կերել և հանած չորս ձագերից, բոլորն էլ իրենց փողոցային հոր կերպարանքով, երեքին արդեն ցրել էր… Չորրորդ ձագը բերել էր ինձ` ցույց տալով, թե մեծ լավություն է անում. ՙ… Որովհետև,- ասել էր,- եթե կատվի հետ խաղում ես, արյանդ ճնշումը կարգավորվում է՚:
Կատվին լողացրել փաթաթել հին գիշերանոցի մեջ, սանրում էի մեկ էլ տեսնեմ եղբայրս արագ-արագ գալիս է, Գաբրիելն էլ ետևից` հմայիչ, գեղեցիկ տղամարդ. սիրահարվել կարելի էր: Հոգեառ հեշտակին էդպես տեսնելով շատ զարմացա, որովհետև իմ երևակայության մեջ նա զարգացած, մկանուտ ոտքերով և կոր մեջքով էր. ի վերջո, տիեզերքի բեռնակիրն է և ծանրությունը մեջքին անընդհատ վազքի մեջ է` դեպի երկիր և ետ. էն կողմից մահն է բերում, էս կողմից` կյանքը տանում:
Վախեցա. եղբայրս մեքենան խփած չլինի՞: Պարզվեց` եկել էր ասելու, որ մեր հորեղբորը տեղափոխել են հիվանդանոց, և ես, որպես ազգական, ուղղակի պարտավոր եմ նրա ետևից գնալու` ՙՀաց սարքիր տար՚։ Հիշեցրի, որ հորեղբայր չունենք, որ նա մեր պապի հոր հորեղբոր տղայի թոռն է.
- Ինչ որ է` հարազատ է. ընտանիք չունի ծնողները վաղուց են մեռել եղբայրը Ռուսաստանում կապնվել է մի լրբի հետ ու ռսացել` ոչ հայրենիք է ճանաչում ոչ էլ հարազատություն... Կարճ ասած հրեշտակն արդեն եկել է ետևից… Տիրություն պիտի անենք մինչև մեռնի: Փող կա՞ մոտդ թե՞ տամ... մսով մրգով` կարգին հաց սարքիր տար։ Ուրիշ բան չկա անելու, տասը օրվա գումարն էս գլխից մուծել եմ բայց թանկանոց դեղերն էլի ուզում են։ Ասացիր` փող ունես չէ՞։
Նրա պարտադրող տոնից ըմբոստացա.
- Հենց հիմա չեմ կարող հլա կատվիս մազերը պիտի ֆենեմ թե չէ որ գրիպ կպավ կսատկի:
- Կատու է վերջին հաշվով առյուծ չէ մի հինգ-տասը րոպե հազիվ տևի... համենայնդեպս էսօր կհասցնես հացը չէ՞։
- Հա բայց ուրիշ օրերի համար չեմ խոստանում։
- Պիտի խոստանաս,- պնդեց եղբայրս:
- Էս ի՞նչ բան է քաքն եմ ընկել ձեր ձեռը. ձեր էրեխեքից սկսած տատ ու պապով հոր ու մորով` բոլորին ես պիտի հասնեմ հիմա էլ բարեկամ` եսիմ ով` քեռու եզան գեղից… Ախ Աստված լրիվ դու ես մեղավոր. թե որ էս բախտն էիր տալու էս խելքն ո՞ւր էիր տալիս… մի հատ բութ անասուն ստեղծեիր` որ կողմը քշեին քշվեի,- խռոված, գնացի խոհանոց:
- Դե լավ Աստծո հոգին մի հանի,- մխիթարեց եղբայրս,- բժիշկն ասել է` երկար չի տևի չարորակ է կայծակնային տեսակը քառասուն օրվա մեջ տանում է մի տասը տասնհինգ օր էլ տանն է պառկել տակը բան չի մնում… Քսան-քսանհինգ օրն ի՞նչ է որ յոլա չտանենք։
- Քսան-քսանհինգ օրն ահագին բան է... էս ձմեռ օրով մեկ շուկա վազի մեկ հիվանդանոց... Իմ ինչ գործն է` հիվանդ է թե առողջ. ի վերջո ամեն մարդ Աստծուց ստանում է էն ինչին իրոք արժանի է: Մի տարի է` կոպեկ-կոպեկ փող եմ հավաքում որ կոշիկ առնեմ էն էլ հիվանդանոցի ճամփեքին պիտի մաշեմ ջա՛ն: Հո մենակ մեր հարազատը չէ՞ մյուսներին էլ կասեմ,- վճռեցի ես։
- Դե լավ գլուխ չունեմ կանանց հետ դու պայմանավորվիր` օրը մեկդ հաց տարեք տղամարդկանց էլ ես կասեմ` ամեն անգամ մեկը դեղորայքն առնի։
Եղբորս ճանապարհելուց հետո ջղային-ջղային մոտեցա հեռախոսին: Որպեսզի հաջողությունն ապահովեմ, վերցրեցի աշխարհի ամենակատարյալ աղոթագիրքը` Նարեկը, մի գլուխ ընթերցեցի, խաչակնքեցի ու գործի անցա:
Քեռուս աղջիկը ՙալլո՚-ից հետո նախահարձակ եղավ.
- էնքան կատաղած ենք էնքան... որ էլ չասած։ եղբորս էլ էր զանգել... Ասել ենք` էդպիսի հարազատ չունենք։ Կյանքում մի անգամ երեսը տեսած կա՞մ։ Հարցը հո գնա՞լը կամ տանե՞լը չէ հարցը մարդկությունն է։ Որ ամառները անտառներում ու լճափերում գառներ էր տժժացնում ուտում բա մենք ո՞ւր էինք… Կամ գնամ բոլորովին անծանոթ մեկին ի՞նչ ասեմ։ Ես էլ զբաղված։ Քիթ սրբելու ժամանակ չունեմ։ Լսեցի՞ր եվրախորհուրդը հայոց ցեղասպանության մասին է խոսել Թուրքիայի անդամակցության հետ կապված հոդված եմ գրում։
- Իզուր գլուխ մի տրաքացրու- նրա միամտության վրա ծիծաղեցի,- հայոց հարցի լուծումը դարձել է ահեղ դատաստանի պես մի բան. երբ պետք է` դրանով գայթակղում են միամիտներին երբ պետք է` անմիտներին սպառնում բայց այն այդպես էլ չի գալիս։ Հիմա ի՞նչ որոշեցինք հիվանդի հետ կապված։
Ու գնա՛ց` հակատանկային կրակահերթի տակտով.
- Բայց դու էլ լավ դոդ ես։ Բա ասում եմ չէ՞. 2005 թվականի Ամանորի գիշերը Հռոմի պապը կարդաց ամենակարճ ուղերձը ինչը նրա առողջության տեր մարդու համար ուղղակի հերոսություն էր... Դրանից առաջ Ցունամի անունով փոթորիկը երեսունմետրանոց ալիքներով սրբեց հարավասիական ափերն ու մարդկանց ձկների պես լցրեց օվկիանոս ինչի հետևանքով զոհվեց ամենաքիչը երկուհարյուր հիսուն հազար մարդ մի Էդքանն էլ համարվեց անհետ կորած այսինքն` ձուկ ու գազանների կողմից կերված... Իրաքում պատերազմը շարունակվում է... Ռուսաստանը առաջվա պես պոռնիկներ է մատակարարում աշխարհին ու Ամերիկա-Եվրոպաների հետ համաձայնության է գալիս աշխարհի նոր վերաբաժանման մասին... Ու էդքանից հետո ուզո՞ւմ ես որ ես մտածեմ ինչ-որ չեղած հարազատի մասի՞ն։ Ես հո՞ քո նման տնային տնտեսուհի չեմ լրագրող մարդ եմ հազար հարց ունեմ լուծելու։
Թերթեցի հեռախոսագիրքը։ Այբբենական կարգով հաջորդը գալիս էր մորաքրոջս աղջիկը։ Սա նվնվաց.
- Վա՛յ չեմ հասցնի դասերս... Դե գիտես մանկավարժությունը ծանր գործ է ժամանակ չունեմ բայց որ խղճիս դեմ չգնամ մի հիսուն դոլար ուղարկեմ դու ճաշ եփիր տար։
- Հիսուն դոլարն անում է երեք անգամվա ճաշ` մրգով մսով-բանով,- վայրկենական հաշվեցի ես,- դրանից հետո…
- Լավ հլա էդքան դիմանանք կտեսնենք։
Շուտ պարտվողներից չեմ. առավելևս` Նարեկի զորությունը նախկինում հազար անգամ փորձած: Հասկացա իմ սխալը: Պետք էր հենց սկզբից կարդալ, թե չէ թարս ու շիտակ, ետ ու առաջ. բա իհարկե՞` արդյունքն էս պիտի լինի: Տեղը-տեղին` խաչակնքեցի, միջնադարյան մանրանկարներով զարդարված կազմին նայեցի, նորից խաչակնքեցի` ՙԵս քո սուրբ զորությանը մեռնեմ՚: Բացեցի առաջին էջը, կատվին դրեցի գիրկս ու կատվի մազերի հետ խաղալով` կարդացի:
- Գիտե՞ս,- ասացի ես նրան,- Գաբրիել հրեշտակն արդեն եկել է:
Որից հետո մորաքույրս առանց շունչ քաշելու գնա՛ց.
- Էն էլ էդ մարդասպանը… մոռացե՞լ ես, կնոջ սիրեկանին սպանեց… թող իրեն կարգին պահեր, հիմա կողքին հարազատ ունենար: Ես դրա դատին մասնակցել եմ, դատավորի հարցին ի պատասխան փիլիսոփայում էր. ՙԵս գորդյան հանգույցը սրով կիսելու կողմնակից եմ, իմ կյաքնը կարճ է մարդկությունը վերադաստիարակելու համար՚: Տերտերն առաջին շարքից կանչեց. ՙՈրդիս, դարձի եկ՚: Պատկերացնո՞ւմ ես, մարդ էնքան լկտի լինի, որ տեր հորը ձեռ առնի: Ասեց. ՙՄիամիտ չլինենք տեր հայր, մենք գիտենք, որ դարձի բերելու հարցում նույնիսկ Աստծո հնարավորություններն են սահմանափակ՚: Էդ տեսակ մարդու համար էլ զանգել ես… Կամ դու ինչի՞ ես քեզ կոտորում, դրա տաք ու սառից բերանդ վառվե՞լ է: Մեծ բան` չարորոակ բա որ իմ հաստ աղիքն է բորբոքվա՞ծ... Չէ չէ չէ ես չեմ կարա տանից դուրս գամ էս ցրտին երեխեքս էլ դրսից գան` հաց դնող չլինի։ Այ մարդ կյանքն էս ո՞նց է փոխվել ո՞նց էլ էդպես ստից բանի համար դիմացինին նեղություն են տալիս:
Փորձեցի համոզել.
- Մարդասպան է, ինչ է` քո խղճի հանգստության համար…
- Ինչի՞ ես քեզ բողոքել եմ, թե խիղճս անհանգի՞ստ է։
-էդ մի անգամով աշխարհը չի քանդվի երեխեքդ էլ քառասուն տարեկան առողջ տղամարդիկ մի անգամ որ ճաշի փոխարեն բուլկի ուտեն` ոչինչ իսկ նա մեռնող հիվանդ է` խղճի հարց։ Գաբրիելն արդեն մի շաբաթ է` եկել, չոքել է դռանը:
-Հրեշտակով էլ մի վախեցրու… Ոնց որ առաջին անգամն է, էլ ոչ հրեշտակ է եկել, ոչ էլ տեսել ենք… Մեծ բան` չարորակ տնաշենը բա որ իմ փոխարեն լիներ ի՞նչ կաներ` հաստ աղիքիս ցավից աչքերիս դեմը սևանում է... բայց որ որոշեցի գնալ քեզ իմաց կանեմ։
ՙԱյո,- մտածեցի` չհանձնվելով,- Նարեկացին բոլոր դեպքերում մարդ է եղել, ոչ թե Աստված՚: Ուրախ, որ գտա անհաջողության պատճառը, գնացի Աստվածաշնչի ետևից:
Հորաքրոջս աղջիկն հավատացյալ էր պարտաճանաչ եկեղեցի էր գնում աղոթք անում տոն օրերին սուրբ ջուր ու սուրբ կրակ էր բերում եկեղեցուց բաժանում։ Նրա հետ հույսեր էի կապում։
- Գիտե՞ս,- ասացի ես նրան,- Գաբրիել հրեշտակն արդեն եկել է: Տերտերն էլ կողքին նստած ՙՀայր մեր՚ է արտասանում ու երկնավորին համոզում` Տեր ներիր նրան, ընդունիր նրան:
- Դու հասկանո՞ւմ ես` ի՞նչ ես ասում... էս պայմաններում երբ Հայաստանը Վրաստանի տարածքով բեռներ փոխադրելու համար չորս անգամ թանկ է վճարում քան մյուսները բեռներն էլ գալիս են մինչև վերջ թալանված ու հիմա նույնիսկ էդ ճամփան է փակ ես ի՞նչ տանեմ հիվանդանոց։ Հիվանդանոցի հացն էլ ընտիր պիտի լինի տան նման չէ որ մի դույլ ջրի մեջ երկու կարտոշկա գցես անունը դնես սոուս պիտի տեղը-տեղին արվի` յուղ ու կարագով մրգով, մսով-բանով… իմ ուժերից վեր է թող Աստված հասնի նրան։
Հեռախոսը ցած դրեցի, սարսափած, որ կյանքի կատաղության առջև այլևս անզոր են աղոթք ու Աստված, աղաչեցի. ՙՏեր ջան ինձ երբեք չթողնես մարդու բարության հույսին՚:
Ելք իրոք չկար: Շուկայից կաղամբ առա մի երկու կտոր միս միրգ գազար… բորշչանման ինչ-որ բան եփեցի` դիետայով` անգույն առանց տոմատի թարմ կանաչիով, ու գնացի հիվանդանոց:
Հիվանդը պառկած էր աչքերը փակ: Սիրտ չուներ, աչքերն այդպես էլ չբացեց: Տարածս դասավորեցի դարակի մեջ, նստեցի, նստեցի թողեցի եկա:
Տասներորդ օրվանից սկսած արդեն անմիս ճաշ էի տանում որովհետև դեղերի վրա շատ էր փող ծախսվում: Վերջին անգամ դեղը բժշկին հանձնելիս սրտնեղեցի.
- Բժիշկ շա՞տ կա...
- Ամեն օրգանիզմ իր առանձնահատկություններն ու ներքին պաշարներն ունի ինչ իմանամ` ինչքա՞ն կդիմանա։ Բայց… նման դեպքերում` էսօր-էգուց,- մահվան գալու ժամկետը ճշտեց բժիշկը:
- ճիշտը որ ասեմ շատ եք տանջում ձգձգում բա աղանդավորները ճի՞շտ չեն անում որ բժիշկ ու բուժում չեն ընդունում։
- Դուք դիմել եք իմ օգնությանը և ես իմ պարտքը կատարում եմ մինչև վերջ։ Հո՞ չեմ կանգնի նայի` ոնց է մեռնում։ Եթե շատ եք շտապում դուրս գրեմ տարեք տուն բայց քանի այստեղ է ես պետք է պայքարեմ։
- Բան չունեմ ասելու- ամոթից հումանիստ ձևացա,- ուզում եմ իմանալ ինչն-ինչոց է մենակ մարդ է կողքին հարազատ չկա թաղում է բան է պիտի կազմակերպվի ես իմ անելիքն եմ ուզում ճշտել թե չէ հո՞ չեմ վռազում էդ մարդու մեռնելու վրա։
- Վաղվա համար դեղորայք բերեք հետո կտեսնենք,- միակ հաստատ բանը, որ ասաց բժիշկը։

Եղբայրս ողջ օրը վազվզել էր գերեզմանի տեղի հարցով: Սպասածից շատ էին փող ուզել, գումարը պակասել էր, ինչ-որ մեկից էր ճարել, բայց էլի ուզած լավ տեղը չէին տվել, քարուքռայից էին հատկացրել: Տրակտորը փորելիս ապառաժների վրա կոշը կոտրել էր: Տրակտորիստը զայրացել էր, ասել.ՙՀարամ է էս տեսակ փողը, տասը էդքան էլ պիտի տամ, որ սարքեն՚: Եղբայրս նորից ետ էր գնացել, նոր տեղի համար նոր փողեր էին ուզել, մոտն էլ արդեն կոպեկ չէր եղել… Հողի և փողի սակավության պատճառով քաղաքաշինությունը թափանցել էր անդրշիրիմյան աշխարհ` որոշվել էր մեռելներին թաղել իրար վրա, և մեր բարեկամին բաժին էր հասել տատիս գերեզմանի երկրորդ հարկը։
Եղբայրս հենց նոր էր տուն մտել` հոգնած ու անտրամադիր, և սրտի նեղությունից տշեց կատվիս: Կատուն մլավելով թռավ օդ, ծեփվեց բազկաթոռին, ու խռոված փախավ պատշգամբ` լիզելու ցաված կողը:
- Օրվա վերջում մտա հիվանդանոց քո տարածից բան չէր կերել... վատ էր եղել միզել էր տակը կեղտոտել, սանիտարկան փնթփնթում էր բժիշկն ասեց` խնամող է պետք։
- Տղամարդ չե՞ս- կատաղեցի,- ասեիր` հիվանդը մեզնից դեղը մեզնից հացը մեզնից խնամողը մեզնից բա էդքան փողն ինչի՞ համար ենք մուծում։
- Արդարությունը վերականգնելու ժամանակ չէ. դրա վրա դարեր են ծախսվել և` ապարդյուն, մի բան արա` տակը կեղտոտել մնացել է կեղտի մեջ մեղք է խնամող է պետք։
- Ես չեմ կարող,- աչքերս նրա վրա չռած` ձեռքս վճռական խփեցի սեղանին։
- Դե մեկին գտիր օրը երկու-երեք հազարով... մի շաբաթ է թող յոլա տանի։
-Պահ,- ‎ֆ‎ռթացրի եղբորս միամտության վրա,- երկու-երեք հազարով քեզ հեչ բարև չեն տա։ Ո՞վ քո ծանր հիվանդի գարշոկը կթափի էդ գումարով… հինգհազարից պակաս չեն ուզի։
- Թեկուզ հինգ հազար հո մարդուն չե՞նք թողնի կեղտի մեջ։
… Մտքումս խնամող եմ փնտրում ու Գաբրիել հրեշտակի վրա զայրանում` այ մարդ, հո՞ տուրիստ չես եկել, ամիսներով մնաս… գործդ արագ վերջացրու, գնա:
Հիշեցի, որ ինչ-որ մեկը գալիս, մուտքից չոր հացեր է հավաքում, տանում, վաճառում խոզատերերին: Անմիջապես սկսեցի որոնումները: Հեշտ գտա. կողքի շենքից էր: Ճարպիկ, քոքված մի մայրիկ, որն ուրախ-ուրախ ու մեծահոգաբար վճարի չափը պայմանավորվեց. ՙԴու գիտես` քո խիղճը, ինչ կտաս` կտաս՚: Առավոտյան ժամը վեցին ճաշն եփեցի, ութին պառավի հետ գնացի հիվանդանոց:
Երեկոյան դարձյալ զանգեց եղբայրս.
- Էդ խնամողն անգրագետ պառավ է վատ էլ տեսնում է ինքը տարածն ուտում է հիվանդը մնում է սոված... ոչ էլ դեղերի անուններն է կարողանում կարդալ:
- Օտարից ի՞նչ պահանջես։
- Ուրեմն ասում ես` դու չես կարող... բայց ինչի՞ չես կարող` հիմա ճաշն ես չէ՞ եփում տանում էլի նրա վրա ժամանակ ես ծախսում։ Դու գնա մոտը նստիր ես ճաշն եփել կտամ կբերեմ։
- Ո՞վ կեփի։
- Հիմնարկում մեկը կա հետս դզվելու միտք ունի որ խնդրեմ կանի։
- Լավ է՞ էդ մի աման ճաշի համար քեզ տաս լրբի ձեռքը… պետք չէ առավոտ շուտ կեփեմ հետս կտանեմ։

Հենց հիվանդանոցի մուտքի մոտ հանդիպեցի եղբորս:
- Գիտե՞ս,- ասաց,- Գաբրիել հրեշտակն արդեն քիփ կանգնած է կողքին: Տեղափոխեցին բոքս շատ ծանր է ինձ ուղարկեցին տուն... ասում եմ` ինչի՞ սպասենք մեռնի նոր խառնվենք իրար բերեք թաղման փողը հիմիկվանից հավաքենք որ երբ մեռնի, էլ դեսուդեն չընկնենք։
- Դե լավ,- բաժանեցի աշխատանքը,- աղջիկներից` ես տղաներից` դու։

Աշխատանքի գնալուց առաջ եկավ եղբայրս:
- Մոտդ հեչ փող հավաքվե՞լ է,- իր հավաքածի մասին բան չասաց, բայց անտրամադիր էր, երևի սպասելիքները չէին արդարացել:
Գրպանիցս հանեցի ցուցակը.
- Հիսուն ժաննան է տվել հիշո՞ւմ ես հիսուն էլ տվել էր, որ հաց-մաց սարքեի տանեի։ Ընդհանուր հաշվով`տվեց հարյուր։ Հարյուր էլ Կարան։
- էդքան տվե՞լ է էդ աղքատ հալին` մալադեց։
- Հասոն քառասուն ուղարկել է քառասուն էլ կճարի կուղարկի… Երեսուն մորաքույրը…
- Ամոթ իրեն միլիոնի վրա նստած` երեսուն։ Իրեն էլ նեղություն չտվեց մի անգամ գնա հիվանդանոց, գոնե ճաշ տանի։ Ետ ուղարկի։ Ետ ուղակի ասա` էնքան շատ է հավաքվել որ էլ պետք չէ։
- Դե լա՛վ...- մատս սահեցրի ցուցակի վրայով,- Անուշ-Մանուշ զույգերն արդեն դուրս են եկել հարյուր դոլար էլ սրանք են բերում։ Որ պակասեց, մի քիչ էլ ես իմ հավաքած կոշիկի փողից կդնեմ: Մի խոսքով, հոգեհացին հաստատ կհերիքի, մնացածն էլ` հետո կերևա:
- Լավ հավաքիր մինչև վաղը առավոտյան բեր հիվանդանոց,- հանձնարարեց նա։
- Հիվանդանոց ինչի՞։
- Եսի՞մ։ Բժիշկը կասկածներ ունի ասում է. ՙԲժշկության բոլոր օրենքներով հիմա պիտի մեռած լիներ դիագնոզի հարցում սխալված չլինե՞նք մարդ ենք էլի վերջապես կյանքում էլ ինչ ասես հնարավոր է...՚։ Անալիզները պիտի տակից ծեր նորից արվի գումարած` հետազոտություն ինչ-որ գերժամանակակից սարքով որը նոր են բերել Եվրոպայից։ Ընդհանուր հաշվով` չորս հարյուր դոլարի ծախս։
- Վայ Աստված ջան- էլի կախվեցի Աստծո փեշերից,- գոնե սխալված լինեն էսքանից հետո փրկվի գոնե մեր չարչարանքը ինչ-որ կերպ արդարանա,- բժշկի կասկածից ուրախացած` թղթի վրա գրեցի ու նորից հաշվեցի հավաքածս ու հավաքելիք գումարի չափը։

Մի թեթև միրգ ու բանջարեղեն, մածուն ու թթվասեր. էնքան որ` դատարկ ձեռքով չգնամ, շտապեցի հիվանդանոց։ Հետո անալիզների պատասխանից կերևա` վաղն ինչ տանեմ: Աստիճանների վրա հանդիպեցի բուժքրոջը. ՙԴեռ անալիզների պատասխանը չեկած Ձեր հիվանդը մահացավ՚,-ասաց անտարբեր ու վազելով իջավ նոր հիվանդ ընդունելու։ Ետ դարձա: Հիվանդանոցի պատին փակցված ավտոմատից զանգեցի եղբորս.
- Գաբրիել հրեշտակը վերջապես արդարացրեց իրեն: Մեռավ,- տեղեկացրեցի առանց ցավի։- Գիտե՞ս, Հռոմի պապն էլ է մահացել: Նա մեռավ Հռոմի պապի մահվան օրը, ինչից իմ հարգանքը նրա հանդեպ մեծացավ, ուրեմն կարգին մարդ էր, իզուր էլ փնթփնթում էի:
- Մոտդ փող մնացե՞լ է,- հոգնած ձայնով հարցրեց եղբայրս։
- Հիսուն…
- Ուղարկի` տանք հերձելուն:
- Բա թաղո՞ւմը։ Նորի՞ց հավաքենք։
- Ամոթ է։ Էդքանն էլ մարդիկ որ իրենցից կտրել, տվել են էլի շնորհակալ ենք։- Նա մի պահ լռեց ընկալուչի մեջ,- մաման քո մոտ մի բրիլյանտի մատանի էր, չէ՞, թողել։
- Դա բացառված է դա քո կնոջ համար է թողել` հազար մուրազով ու թանկանոց է ոնց ուզում ես` թաղումն արա դրան ձեռք տվող չկա։
- Հենց վաղը չսիրահարվեցի… Հետո կառնենք, տեղը կդնենք։
- Բա որ սիրահարվե՞ս... Կյանքն անկախատեսելի բան է,- փիլիսոփայեցի,- ո՞վ է տեսել երեսուն տարեկան տղա պսակեն` առանց ոսկեղենի։ Ուրիշ բան մտածիր. տվող չկա։
- Դու հո խայտառակչի չե՞ս։ Փաստորեն` կինը չկա դիակը կա... Մեր արյունն է պիտի չթաղե՞նք։ Էսքան բանն արեցինք մատանի՞ն պիտի ափսոսենք։ Տար ոսկու շուկա գնահատել տուր, մինչև գամ։
Ինձ սարսափեցնում էր մատանին վաճառելու հեռանկարը.
- Բեր հեռագիր տանք եղբորը,- առաջարկեցի:
- Մինչև Նովոսիբիրսկից գա՛,- եղբայրս սուլեց,- էն էլ եսիմ` գա՞...
- Թող չգա թող փող ուղարկի։
- Բեր ուրիշի հետ հույսեր չկապենք։ Դու հլա մատանին տար...
- Մատանիով չես պրծնի... էդ մենակ հացուջուրը բա դրան շոր-մոր էլ է պետք առնել, մեռելին պիտի նոր հագցվի։
- Մաման մոտդ էլի բան էր թողել, չէ՞ ինչքան հիշում եմ...
- Լա՛վ էլ հիշում ես եթե քո նշանդրեքի կոստյումն ու վերնաշապիկը նկատի ունես` հա՜։
- Նասկի ու թաշկինակ էլ կար հետը։
- Կա՜ր բայց կճղեմ ու չեմ տա դա ուրիշ նպատակով է պահված... էն խեղճ կնիկը իր չապրած կիսատ գործերը ինձ է վստահել գնացել որ հանեմ հագցնեմ ուրիշի մեռելի՞ն,- մտքից, որ էն աշխարհում մորս հուսախաբ եմ անելու, լաց եղա։
- Հիմա ինչ ես առաջարկում. խայտառակ լինե՞նք… խեղճի տարածն էս աշխարհից էդ երկու փետի կտորն ու մի պիջակն է, դու եկել ես` ժլատություն ես անում: Եթե ուզում ես ճիշտն իմանալ` հիմա ո՞վ է հագնում էդ տեսակ օձիքով շոր հիմա դրանք հեչ մոդա էլ չեն...
- Քեզ որ մնա, մորս պահած ֆրանսիական դուխին էլ կտանես կցանես ուրիշի մեռելի վրա։
- Չէ այ էդ մեկն ափսոս է էդ պահիր լեվի գնալուց հետս կտանեմ։ Հլա սպասի պրծնենք...
- Հավատս չի գալիս` թե կպրծնենք,- հոգոց եմ հանում։
- Պրծանք էլի բան չմնաց...- ինձ ու իրեն հույս տվեց եղբայրս,- ի՞նչ մնաց որ` մի թաղում-էգնահող մի յոթ ու մի քառսունք զատիկ սբխեչ երկու մեռելոց, տարի ու քար քաշել...

Տատս էլ նման մի բան անում էր. շաբաթը պարտադիր երկու անգամ վազում էր տերտերի մոտ` դրախտի ուղեգիր պատվիրելու ու վերադառնալով սկսում. «Երկուհարյուր քառասուն շիշ օղի, մի կով, հինգ հարյուր լավաշ…- սնունդից անցում այլ ծախսերին,- դագաղ, տերտեր, մեռել…». սեփական հոգեհացի ցուցակն էր կազմում, որպեսզի ստուգի` խնայած գումարը կհերիքի: Ապա ճշգրտում. «…Եթե դա հիմա պատահի,- ու կրճատում էր` էս, էն, էն…» : Երբեմն ես նրան ձեռ էի առնում` «Փող չլինելու պատճառով տատը թաղման ծախսերից կրճատել է մեռելը»: Նա ողջ կայնքում այդ նպատակի համար փող հավաքեց և մեռավ այնքան զառամյալ հասակում, որ նրա թաղման բյուջեն գերազանցում էր հոլիվուդյան ցանկացած ‎‎ֆիլմի բյուջեն: Չնայած դրան, տատիցս ինձ մնացած միակ շքեղ ժառանգությունը ցուցակ կազմելու տաղանդն էր: Թեև` ի վերջո ցուցակի գաղափարը տատինս չէր. ցուցակը տիեզերքի միակ հաշվապահական փաստաթուղթն է, որը բարեկրթությունից ելնելով անվանել ենք ճակատագիր, ինչն ըստ էության երկնավորի տալիքի ու առնելիքի ցուցակն է: Ես էլ վերցրի թուղթ ու մատիտը և սկսեցի ցուցակ կազմել: Դա թաղման ծախսերի ցուցակը չէր, բայց ավելի տխուր էր, որովհետև ես գրում էի ստրկության մի նոր պայմանագիր, փոխում էի տերս. «Էսինչ` քսան դոլար, էնինչ` հարյուր, էն մեկելին` վաթսուն»,- գրեցի` ում ինչքան եմ խաբել ու դրեցի աչքի առաջ, որ անգիր անեմ հետագա կյանքի համար, որովհետև վատ հիշողություն ունեմ, կխառնեմ իրար, խայտառակ կլինեմ:
Աստվածաշնչի հետ համաձայն չեմ. սուտ խոսելը էնքան էլ վատ բան չէ, որքան ներկայացվում է, որովհետև եթե ես հարևանուհուս հարցին` որտեղից մատանին, ճիշտն ասեմ` գնել եմ, դա հավասարազոր է նրա դեմ մահափորձի: Տեղում կպայթի: Ես հո չեմ կարող ինչ-որ մատանու պատճառով կյանքից զրկել միակ հարևանուհուս: Իսկ ուր մնաց քրիստոնեական հումանիզմը: Բայց եթե անգամ մեղք եմ գործում, ուրեմն ես իմ բաժին դժոխքը տալիս եմ հորաքրոջս, որովհետև նա ինձ դրդեց դրան:
Աչքերը չեն տեսնում: Փառը եկել, ծածկել է:
-Էս էլ ծերության խերը,- թնկթնկաց,- փող է պետք վիրահատության համար` ուղիղ չորսհարյուր դոլար: Բայց որտեղից:
-Կուղարկեմ,- խոստացա:
Պառկում եմ քնելու: Լավ, ասենք վաղը ծերացա ու նույն վիրահատությունը ինձ պետք եղավ, կամ էլ մեկ այլ վիրահատություն… հորաքույրս ինձ նման եղբոր աղջիկ ունի, ես ով ունեմ: Իմ աշխատելու, ստեղծելու լավագույն տարիքն է ու կոպեկ չունեմ անկյունում դրած: Վերջ, վաղվանից փող կհավաքեմ: Որպեսզի գլուխ չտրաքացնեմ, ինչպես միշտ` կընդօրինակեմ տատիս մեթոդը` մի երեք լիտրանոց բանկա կվերցնեմ, բերանը կզմռսեմ, վրան դանակով ճեղք կանեմ ու ձեռքս ընկած հինգ հարյուր դրամանոցները կգցեմ մեջը: Տարվա վերջում ինչ գումար հավաքվեց, էդ գնի ոսկեղեն կառնեմ: Երբ էլ պետք եղավ, կվաճառեմ, սրա-նրա ձեռին չեմ նայի:
Իմ որոշած ոսկեղենը առա: Ինձնից գոհ նայում եմ կարմիր տուփի մեջ պլպլացող մատանուն: Լավն է, քարը` մաքուր, անհրաժեշտության դեպքում հինգ րոպեում կծախեմ, բայց աստված պետք չբերի: Հիմա էլ մտածում եմ` հիսուն տարեկան կին եմ, մի կարգին շոր չեմ հագել, մի կարգին ոսկեղեն չեմ կրել, որ պիտի չվայելեմ, չօգտագործեմ` չունեցածի հաշիվ է, բա էլ ում համար եմ ինձ զրկել, կոպեկ-կոպեկ հավաքել: Ինձնից հետո եսիմ ինչ շունուգելի բաժին դառնա:
-Էդ ինչ սիրուն մատանի է,- առաջինը հարևանուհիս նկատեց, երբ չորացած հացերը լցնում էի աղբատարի մոտ դրված արկղը: Սա այն հարևանուհիս է, որին չուզեցի սպանել ճշմարտությամբ: Խաբեցի.
-Ա¯ ա¯… նոյի թվի է: Մեր հարսանիքին ամուսնուս ընկերներն էին բերել:
-Է¯, հարսանիք… դրա նման բաներ եմ նվեր ստացել,- արհամարհանքով մատանուս նայեց ու հոգոց հանեց նա,- բայց էս տարիներին ծախեցի:
-Դա էլ է հաջողություն,- թև տվեցի ես,- որ ծայրահեղ պահերին մի բան ունենում ես ծախելու էդ վիճակից դուրս գալու համար:
-Էդ բրլյանտ է,- զարմացավ քույրս` աչքերից վիրավորանք ճառագելով,- չմեռար` բրլյանտի տեր էլ դառար, էն էլ երբ` համաշխարհային ճգնաժամի տարում:
-Հասարակ քար է,- սրան էլ խաբեցի, թե չէ կմտածի` փող ուներ, բայց հարսանիքիս էժանանոց նվեր բերեց,- հիմա գիտես ինչ տեխնոլոգիաներ կան` «սատանի եղունգին» էլ սպիտակ փայլ կտան: Ջրի գին եմ առել, երեք գրամ չկա:
-Ինչքան ես առել որ…հեչ գիտեմ` ոսկու գրամն ինչ արժե:
-Հիսուն դոլար,- ասում եմ: Սա քիթը մի տեսակ քշտում է, իբր` չհավատացի, բայց գլուխ չեմ դնում, ու ձևացնելով, թե գործ ունի` գնում է:
- Եթե մեկը մի քիչ փող պարտքով տար, կգնայի հետազոտման: Դժվարը մինչև օգոստոս է, օգոստոսին մերոնք որ մեղրը քաշեն, կվերադարձնեմ,- ասում է տեգորս կինը ու նայում մատիս,- փորացավերից գիշերները չեմ քնում: Երևի կանացիս է:
Սրան առհասարակ ճշմարտությունը հակացուցված է` այն տեսակն է, որը ուրիշի հաղթանակը համարում է սեփական պարտությունը: Գնալու է խեղճ ամուսնու միսն ուտի: Տեգրս ինձ զգուշացրել է` սրան` ոչ մի բան…
- Ես էլ էս մատանին հորաքրոջիցս ժառանգություն էի ստացել, ասեցի մի քանի օր դնեմ, հավեսս հանեմ, նոր վաճառեմ: Ձեռս կոպեկ չկա: Կարող է`ուզես:
-Ո¯նց եմ նախանձում,- իրեն չզսպեց տեգորս կինը,- որ մարդիկ հարազատներից ինչ-որ բան են ստանում, թեկուզև մի գարշահոտ գարշոկ, հա°: Իմ վրա նույնիսկ ծնողներիս աշխատանքն է հարամված:
-Ի¯նչ բախտավորներ կան,- իբր ուրիշի մասին է պատմում տալս,- էս չեղած տարում հարևանս վերարկու էր առել,- ու համառորեն նայում է մատիս:
-Իմ ծանոթներից մեկը շա¯տ էժան ծախում էր, առա,- սկսում եմ մեղավոր-մեղավոր արդարանալ,- փողը քիչ-քիչ տալու պայմանով:
-Ինչքան:
-Քսան դոլար:
-Քսան դոլարն էլ էսօրվա դրությամբ քիչ փող չէ,- խայթում է:
Մտքումս ինձ մեղադրում եմ` սրանք ով են, որ հլա պիտի արդարանամ էլ: Վերջին հաշվով` հո մարդ չեմ սպանել:
-Շատ է, թե քիչ` չգիտեմ- ասում եմ ինքնագոհ,- բայց ձեռնտու առևտուր եմ արել:
Ամուսնուս ընկերոջ կինը անմիջապես գովեց.
-Բա ինչ, մարդ մի քիչ էլ էգոիստ պիտի լինի, ով ասեց, որ տուն մտածը պիտի էրեխեքի վրա ծախսվի: Մենք էլ ենք մարդ, չէ: Ինչքանով ես առել:
-Վաթսուն դոլար,- սրան էլ ապահովության համար խաբեցի. երբեք չես իմանա, թե ինչ կա դիմացինի սրտին:
- Տեղը հիշում ես: Պիտի դասավորեմ` ինձ համար էլ առնենք:
-Նեղացողներ չլինեն,- ասաց շե‎ֆս ու սա էլ մատիս նայեց, որովհետև էնքան նոր բան չէի ունեցել, էն էլ զարդ, որ ուզած-չուզած մտնում էր դիմացինի աչքը,- ընդունակություն ու տաղանդ հաշվի չեմ առնելու: ‎Ֆիզիկական ոչնչացման հարց է. ով քիչ թե շատ ապահովված է, առաջինը նրան եմ կրճատելու:
Ժողովից հետո մտա մոտը.
-Բիժու է,- ասացի մատանուս մասին,- չեք հավատում` գնանք տոնավաճառ, տեղը ցույց տամ, տեսեք`քառորդ դոլար արժե, էն է որ` պլպլում է:
Դուրս եկա ու զարմանում եմ. էս մի պստիկ մատանու համար հազար հոգու խաբեցի, բա միլիոնատերերը ոնց են անում, ով գիտի` իրենք իրենց էլ են խաբում:
Տրանսպորտում մի կին նայում է մատիս ու փսփսում կողքինի ականջին:
-Տես, մարդիկ կան, որոնք երբեք չեն մոռանում, որ կին են, զարդ են կրում:
-Ունեն` կրում են,- արձագանքում է մյուսը,- մեր օրերում ով ունի էդ հնարավորությունը:
Որ շատ չտանջվեն, խառնվում եմ խոսակցությանը.
-Ոսկեջրած արծաթ է:
-Հիմա արծաթն էժան է,- ասում է նրանցից մեկը,- ես արծաթե գդալներ հանձնեցի, գրամը հարյուր դրամով հաշվեցին:
-Չէ սա մի քիչ թանկ է, աշխատանք կա վրան,- ասում եմ:
-Ինչքան:
-Մեկուկես դոլար,- ստում եմ ներքին բավականությամբ ու մտածում, որ սուտ ասելու մեջ էլ մազոխիզմի տարր կա. փաստորեն մարդ սրիկայություն անելիս էլ է հաճույք զգում:
Առավոտ շուտ շենքի լիազորը ակտիվ բնակիչների հետ ծեծում է դուռս.
-Պետությունը հո ձեր ստրուկը չէ, էդ դուք պիտի պահեք պետությունը, ոչ թե պետությունը ձեզ: Ամեն բնակարան երեսուն դոլար պիտի տա: Վերելակը պիտի նորոգվի:
- Ինքս մեծ հաճույքով, բայց փող չունեմ:
Նրանք չեն վիճում. խմբովի սուսուփուս նայում են ձեռքիս.
-Կարմիր պղինձ է, դրել եմ, որ ճնշումս կարագվորի,- ներսից ինձ ուտելով` արդրանում եմ:
-Պղինձը ճնշում է կարգավորում,-ասում է խմբի պառավներից մեկը, ձեռքս բռնած տնտղում մատանին,- լավն է, ես էլ կառնեմ: Ճնշում էլ ունեմ: Ինչ արժե:
-Էժան` մեկ դոլար:
Պառավն էլի է նայում.
-Տեսքից չես ասի` էժանանոց է, տեղը կնկարագրես:- Ու ես սկսում եմ էնպիսի մի տեղ հորինել հենց մեր շուկայի մուտքի մոտ… Պառավը գայթակղված ու դողդողալով շոշափում է, իր չտեսնող աչքերը մատանուս վրա հիացական կկոցած, ու էս պատմության ողջ ընթացքում առաջին անգամ խղճի խայթ եմ զգում. բոլորն էլ էսպես աներևույթ են շարժվում դեպի դժոխք` ինչպես հարբեցողների մոտ` ամեն ինչ սկսվում է առաջին բաժակից: Ահա°, ահա° կյանքի նագլիությունը. աստծո հորինած կյանքի համար ե°ս պիտի դժոխք վաստակեմ:
Ամսվա վերջին գալիս է միակ ընկերուհիս.
-Պահո¯,- հիանում է իմ զարդով,- էս ինչ զարգանալ ես զարգացել: Էսպիսի ճաշակ հեչ ես չունեմ: Ոսկի է, չէ, ինչքանով ես առել…
Ուզում եմ հիշել մատանու գինը, բայց չի ստացվում, կմկմում եմ:
-Հը. գաղտնիք է:
Ես դեռ հիշողությունս եմ փորփրում. Շիրակացու տարիքը հիշում եմ, երկրորդ համաշխարհայինում կռված հայ գեներալների անունները, անգամ Մենդելեևի աղյուսակում ծծմբի կշիռն եմ հիշում, բայց էդ անտեր մատանու գինչ` չէ:
Նա ինձ նայում է ապշանքից չռված աչքերով.
-Գողացել ես:
-Հո հիմար չես:
-Ինչի որ… գիտես ինչ ահավոր բան է կյանքը, գիտես` ոնց է փոխում մարդուն:
-Հա,- կատակում եմ,- դրա համար կարելի է բարոյական փոխհատուցում պահանջել երկնքից, բայց ես երբեք դա չեմ անի, որովհետև ճերմակ մի հրեշտակ սև սատանա դարաձավ նման մի պատճառով:
-Էդքանն ասեցիր, որ համոզես, իբր փողը տվել` առել ես:
-Հա: Էդ փոքրիկ ոսկե օղը կյանքի դասավորությունը ինձ ավելի լավ հասկացրեց, քան աստվածաշնչյան բոլոր պատվիրանները միասին վերացրած: Ի¯նչ ահավոր բան է ունևոր լինելը, ինչքան պիտի արդարանաս, որ երկնավորը քեզ մի մատանի ավելի է տվել, ինչքան ճկուն պիտի լինես մարդկանց չարությունը շրջանցելու համար, ինչքան խոհեմ` նրանց նախանձից խուսափելու համար: Եվ անընդհատ պիտի խաբես, խաբես, խաբես… որ դիմացինդ իրեն կյանքից վիրավորված չզգա ու վրեժը քեզնից չլուծի:
-Առանց կողմնակի զեղումների` ինչքանով:
-Քեզնից առաջ հազար հոգի հարցրել է ու ամեն մեկին մի գին եմ ասել: Էնքան եմ խաբել, իսկական գինը մոռացել եմ:
-Լուրջ`ինչ արժե:
-Բա ես հիշում եմ` ինչ արժե… համենայնդեպս` թանկ,- ու այստեղ հիշողությանս ծալքերից հանում եմ տատիս մոռացված ժառանգությունը` ցուցակ կազմելու տաղանդը, ինչը տատս փոխ էր առել բուն կյանքից:

Փահլեվանը եկել, ուզում էր զարմացնել. էլ ծտի պես ճախրեց, ոտի մատներով կառչեց ձգված լարից` թափահարվեց, թափահարվեց, սև ատլասից լայն շալվարը ցոլցլաց օդի մեջ, թռավ երկինք, իջավ, լարի վրա տպտպաց, հող ու երկնքի արանքում թավալ տվեց, գլխկոնծի ու ապլապուզ, էլ մի օյին-զօյին` ձեռքը երկինք ձգեց, թևքի միջից բամբակ հանեց, իբր` ամպ կսմթեց… Թռավ ու իջավ, թռավ ու իջավ` էնքան բարձրից իջավ, ասես երկնքից էր կաթում։ Բլուզը կարմիր ատլասից, շալվարը` սև. փահլևանը ցոլցլո՜ւմ էր… բայց դե ատլասից չէ, ուզում է մետաքսից լիներ` արծվի սլացք տեսած մարդուն նրա հինգ մետր թռիչքը խեղճ թվաց։ Իսկ բամբակի կտորը որ` ձեռառնոցի. էդ ո՞վ ամպ չի տեսել։ Զուռնան էլ գետնից երկինք ճչաց, օդը ճղրտեց` տեսե՜ք, տե՜սք։ Է հա՛. էստեղ կայծակները երկինքներ են պատռում, զուռնան օդը ճանկռոտում է որ ի՞նչ։ Ծաղրածուն էլ կարմիր կոշիները հագել, երեսին էլ ալրով ճերմակություն ծեփել. է՜, դու ո՞ւր ես լինում, ա՛յ տխուր ծաղրածու, երբ դժոխքի մութը ծակծկելով հրեշտակների ժպիտները ճերմակ-ճերմակ կաթկթում են մարդկանց երազներին։ Մի բուռ ալրով չոփ ես արել և ուզում ես էդ ճերմակով մարդկանց ուրախությունն ապահովե՞լ։ Բայց խեղճն ի՞նչ աներ` քաղաքային անեկդոտները անհասկանալի էին երբեք քաղաք չտեսած մարդկանց, գյուղացիներին էլ չէր ճանաչում, որ նրանց վրա հումոր աներ. շիվար կանգնել էր, ուղղակի որ մարդիկ տեսնեին` փահլեվանի հետ ծաղրածու էլ կա։

Ու եկավ Խորենը։ Հենց էն պահին, երբ ծաղրածուն ամեն կերպ ուզում էր արդարացրած լինել իր ալրոտ գոյությունը ու` պա՜հ, հիացմունքի ծափ զարկեց, մարդկանց հայացքները ցուցամատին փաթաթելով տնկեց երկինք` ավալ-թավալ տվող փահլեվանին։

-Խորե՜նը, Խորե՜նը,- ճիչը սղոցեց փահլեվանի ոտքի տակ թլթլացող պարանը։ Մարդիկ շրջվեցին, փահլևանին մոռացան օդում կախված, երկնքից կաթելիս ու վազեցին։

-Խորե՞նը,- կանայք նետվեցին քրքրելու պահարանները։

-Է՞ն Խորենը։ Դժվա՛ր։ Սա արդեն մի տարով մեծացած է, սա ուրիշ Խորեն է,- պառավներին հետաքրքրում էր բացառապես նրա շալվարը, որովհետև բլուզը ճամփին քրտինքից թրջվում էր, ու սա հանում, նետում էր բեռան վրա։ Պառավները հայացքով շոշափում ու տնտղում էին նրա շալվարի կտորը` ատլա՞ս է, բո՞ւրդ… դրսում իրենց ջահելության կտորնե՞րն են դեռ հագնում, թե կյանքն առաջ է գնացել։ Փահլեվանը օդում թռնել-իջնելիս հեռվից տեսավ Խորենին. սա էշով էր գալիս, իսկ ինքը եկել էր ձիով։ Եվ քամահրանքով ժպտաց` էշն ո՞ւր, ձին ո՞ւր, վրան էլ գումարած կարմիր կոշիկներով ծաղրածուն։ Բայց սխալվում էր պլպլան փահլեվանը. գյուղացիք հանուն Խորենի նույնիսկ բոշեքին էին մերժել։ Իսկ բոշեքը եկել էին ուղտերով, մաղերով քաղցրավենիք, հաջողության թալիսմաններ, գույնզգույն շալեր ու ձեռք կարդացող պառավներ էին բերել իրենց հետ։ Բայց` «Շրջեք,- ասել էին գյուղացիք,- շրջեք ուղտերի գլուխն ու անցեք թուրքի սահմանը։ Մենք մեր Խորենն ունենք»։ «Ուղտերը սոված են,- ասել էր մեծ բոշան,- փո՞ւշն էլ եք ափսոսում հյուրի համար, ձեռք կարդացող պառավներն էլ ձեր քարերին կախարդական գիր են տեսել…»։ Տվել էին` գլուխ բռնած, հաստ կոթերով փշեր էին տվել ուղտերին, գառ ու հավ էին կերցրել պառավ բոշաներին, բայց մաղերից քաղցրավենիք ու հաջողության թալիսմաններ, պլպստան շալեր չէին առել։ «Տարեք,- ասել էին,- տարեք դերվիշ արաբներին զարմացրեք, մենք մեր Խորենն ունենք»։ Խորենն իհարկե քազցրավենիք բերում էր, բայց հաջողության թալիսմաններ, էն էլ մաղերով, ձեռք կարդացող պառավներ, որ սարերից կախարդական գիրը կորզեն, և կախ սապատներով ուղտեր` կնկա նման զարդեր կախկխած լանջ ու ականջներից, երազում էլ չէր տեսել։ Բայց իրենց հարազատը Խորենն էր, ոչ թե ինչ-որ թափառական, քոչվոր բոշա, որի տունը, սիրտը, ճակատագիրն ու խելքը տեղավորվում էր ընդամենը ուղտի մի սապատի վրա։

Եթե բոշեքից առևտուր անեին ու սրանց սիրտը բացվեր, գուցե ճթճթան խարույկից ծխամորճ վառեին ու պատմեին հարավի ու հյուսիսի աշխարհներից, աստղերին նայելով երկնքի միտքը կարդային ու անհայտի անունից դրախտներում վարդ-վարդ աստղեր խոստանային, անզուսպ փթթած այգի, ուր սիրո պես քաղցր է օդը։ Բայց կար Խորենը, ու` «Գնացեք,- ասին,- ձեր լուրերը տարեք աշխարհի դեմ խուլ թուրքերին»։ Բոշեքը ուզեցին մտերմանալ, ու ծերը իր ցավը կիսեց նրանց հետ` տարիներ առաջ անզորության պահին վաճառել էր սիրտը մի հարուստ, հիվանդոտ եվրոպացու, և հիմա կրծքի տակ դատարկ տարածք էր` խամ ու խոպան, ու նվվում էր անպետքության գիտակցումից։ Նախ զարմացան` աշխարհն ի՜նչ առաջ է գնացել` առևտուրը զարգացել, մարդու հոգուն է հասել, իրենք էստեղ նստած ոչխար են կթում ու քամու ոռնոցից կռահում են` է՞գ է, թե՞ որձ։ Ապա` «Ղալաթ ես արել,- ափսոսացին,- մեղք է արյունդ` դարձրել ես անտուն թափառական, հանգրվան չունի։ Անիվի մեջ վազող սկյուռի նման պիտի անընդհատ սուրա` առանց հասնելու որևէ վերջի։ Դժբախտ է արյունդ` ավազան չունի, ուր լցվի, հանգստանա, նստվածքը թողնի, ինքը զուլալված անցնի առաջ։ Սխա՛լ ես արել»,- ասին։ Բայց միևնույն է` ինչ էլ պատմեր ծեր բոշան, ինչքան էլ ցավեին նրա համար, ինչ էլ մտածեին` ընկերությունը մնում էր ընկերություն` կա՛ր Խորենը։

Ինչ-որ մեկը ինչ-որ տեղից ապրանք էր բերում, Երևանում վաճառում։ Խորենը կենտրոնից առնում, ծայրամասում փոխանակում էր։ Ծայրամասի փոխանակածը` տանում էր մոտակա գյուղ, գյուղում փոխանակածը` հեռավոր գյուղ, հեռավորինը` սահմանամերձ գյուղ, սահմանից ձեռք բերածը` տանում լեռներ… Մինչև հասնում էր այստեղ` մնում էին միայն փուչիկները։ Տարին մի անգամ Խորենը գալիս էր` բերելով պարկերով փուչիկ, դրանք փոխանակում քրջերի հետ։ Որտե՞ղ էին արտադրվում այդ գույնզգույն փուչիկները, ո՞ւմից էր Խորենը դրանք ստանում և ում էր հանձնում փուչիկների հետ փոխանակած քրջերը, ոչ ոք չգիտեր, բայց խանութներում նման փուչիկներ` փղից էլ ցմփոր, կախարդական թռչունից գույնզգույն, թիթեռի թևերից թեթև, հորթ կուլ տված վիշապի պես գալար-գալար, հրեշաբար ատամնավոր` չէր գտնվի. դրանք արտադրվում էին միայն Խորենի համար։

Մի փոքրիկ զանգ ուներ, առաջին տարիներին ինքն էր զանգը խփում, որ մարդիկ իմանան` եկել է։ Հետո մասնագիտացավ` զանգը էշի վզից էր կախում։ Առաջին իսկ ծլնգոցի հետ կանայք ու երեխաները, եթե նախօրոք չէին դրել, կապել անպետք ու մաշված շորերը, ապա վայրկենական քրքրում էին պահարանները։ Երբեմն տանը քրջուփալաս չգտնելով և ընդառաջելով երեխաների փուչիկ ունենալու ցանկությանը, մայրերը մեռած տատի շորերից մի բան էին տալիս երեխայի ձեռքը, ուղարկում փոխանակելու ու աղերսում. «Պապան չիմանա… թե չէ… սա նրա համար մասունք է»։ Հաճախ էլ երեխաները չէին հարցնում` թռցնում էին մայրերի նոր շորերը։ Նոր շորի դիմաց Խորենը համարյա օդապարիկ էր տալիս։ Եվ երբ գյուղի վրա ծածանվում էր փղի կերպարանքով մի մեծ օդապարիկ, կանայք սարսափահար նետվում էին ստուգելու սեփական հագուստները։ Երբ պակասորդ չէր հայտնաբերվում, թեթևացած շունչ էին քաշում ու հիանում օդում ճախրող փուչիկով։

Գյուղը երախտապարտ էր նրան։ Քամուց հետո նա միակն էր, ով քրքրվում էր գյուղի ճամփաներին։ Քսան տարուց ավել ավանակին հեծած գալիս էր ու կենդանուն քրջերով բարձած, ետևից ընկած գլդիգլոր սարերից իջնում։ Գնում էր` երեխաներին քրջերի դիմաց նվիրելով ուրախություն ու փուչիկներ։ Փուչիկն ի՞նչ է` տրաքավում է` օդ. անհամ, անհոտ, անտեսանելի, անշոշափելի` ոչի՛նչ։ Բայց այդ ոչինչը թիթեռի, փղի, տիկնիկի տեսքով էր` երազա՛նք: Ու որոշեցին տեղը-տեղին պատվել։

Եկվորներին գյուղացիք տանում էին Շամամի տուն. Շամամի տունը հյուրանոց, Շամամն ինքը հյուրանոց, բայց էս անգամ եկվորները երկուսն էին ու վճռվեց. փահլեվանին ասին` ճիշտ է, առաջին անգամ ես մեր գյուղում, քամուն էլ հավասար ավալ-թավալ ես տալիս օդում… Շամամի վեց սենյակը քեզ, շունն ու տանձի ծառն էլ քեզ, բայց Շամամի ծոցը Խորենինն է։ «Խորենը տարին մեկ է գալիս, ես` մեկ էլ Աստված գիտի երբ»,- վիրավորվեց փահլեվանը ու գիշերով գյուղից գնաց։ Տեղ հասա՞վ. ինքը կիմանա ու իր ալրոտ երեսով ծաղրածուն։

Շներն ինքուրո՞ւյն էին եկել այդ գիտակցության, թե համագործակցել էին գայլերի հետ, բայց փաստ էր` էշը չկար։ Սկզբում կարծեցին` կորել է, որովհետև ոչ մի հետք` արյան ոչ մի կաթիլ, ոչ մի ոսկոր, ձեն ու ծպտուն։ Բայց երեկոյան կողմ ներքևի ձորից սմբակ գտան։ Գտնողը չոր ճյուղը խոթեց սմբակի մեջ, բարձրացրեց, հավասարեցրեց աչքերին ու ցավակցական արտաբերեց. «Ահա այն ամենը, ինչ մնաց Խորենի հարազատից»։

Ոչինչ որ էշը չկար` վերջին հաշվով եղածն էշ էր, բայց շները քրքրել պարկերը, ցնցոտիները գզգզել, շաղ էին տվել ողջ գյուղով, սար ու դաշտով։ Լավ է անձրև չէր եկել։ Խորենը գիտեր, որ մենակ չէ, որ հարգանք-պատիվ ունի ու պատուհանից նայում էր ոնց են գյուղացիք հավաքում շների ցրիվ տված քրջերը։ Սարի լանջի կանաչը խեղդվել էր կուժկոտրուկների դեղին գլուխներում, և կուժկոտրուկի մեջք ու գլուխ տրորելով գյուղացիք հավաքում էին շների ցփնած ավարը։ Մարդիկ նոր պարկեր էին բերել, մեջը լցնում, կապկպում, դասավորում էին իրենց տարվա հնոտին։ Խորենը նայում էր իրար կողքի աճող պարկերին ու սարսափում. «էշը չկա, իսկ փուչիկներն արդեն բաժանված են…», ու նրա հայցքը կամաց-կամաց թեքվում էր կնոջ կողմը, որից վաղուց արդեն բեզարել էր գյուղի որձ հասարակությունը, և որի ծերացող մարմինը ճմրթվել, դարձել էր քրջ։ «Մասնագիտությունն էլ է ճակատագիր»,- բերանում դառնահամ զգաց։

…Եվ նայեց Խորենը լեռներին` այնպես փուշ-փուշ, որ խայթում էին երկինքը ներսանց, և այնպես ցից-ցից լեռներ, որ խութեր էին ամպե գետակներում, քար ողերով լեռներ, որոնց ներսում անհամրելի անձավ-փչակ, որպիսի ծալք-ծալք է մարդու հոգին… Ու անզորությունից լաց եղավ։