Դասագրքային հատընտիր «Կանձրեւե տղա՛ս» հնչյակի

…………

Պատուհանն ու դուռը գնա գոցե

Եվ դեմըս եկուր նստիլ վեհագույն

Լռության մը մեջ…: Կանձրեւե, տղա՛ս…:



տողերն արտասանելիս նա ինձ պատկերանում է՝ անցյալի-ներկայի-ապագայի տղոց հետ, «վեհագույն լռության մը մեջ…» այս անկատար աշխարհի, անցողիկ գեղեցկության, հայոց լեզվի, սիրելու և չսիրվելու, իդեալի, անդունդեզրին հայտնված իր փոքրաթիվ ազգի կատարած մեծ շարժումների, կարեկցությամբ ու խղճով աշխարհը մի փոքր բարեփոխելու և անձնական ու անանձնական այլ արժեքների մասին մտերմիկ զրույցով:

Տղան, որ լսում է նրան ակնածալի և ինքնամոռաց, հավատում է, որովհետև Թումանյան-մարդու կերպն ունեցողի է ունկնդրում: Եվ անձնական դրամայի կամ ողբերգության դրոշմը տեսնում է այնքանով, որքանով այդ դաջվածքն իր ժամանակի և մեր օրերի հայինն է, ուր էլ բնակվելիս լինի՝ Փարիզում թե Բեյրութում, Պոլսում թե Երևանում… (Շատ քերթվածներ կարծես այսօր են գրվել. հայի հավաքական հոգեբանության ի՜նչ անփոփոխ գծեր են ի լույս հանվել՝ խոր ներսուզմամբ):

Մի առիթով նա պարզել է իր գեղագիտական սկզբունքը. «…Արվեստը բարեկամություն մըն է եւ այս պատճառով գերազանցապես ընկերային երեւույթ մը: Արվեստագետը մարմին տալով գեղեցիկի, կատարյալի իր մտապատկերին, ստեղծելով խանդավառության եւ սիրո մեջ, առանց որուն իր գործը արժեզուրկ է արդեն՝ ուրիշ բան չըներ, բայց եթե բարեկամներ հայթայթել իրեն՝ իր ճանչցած հոգիներին, ներկայիս եւ ապագային մեջ…»: Սակայն «բարեկամներ հայթայթում է» այն արվեստագետը, ում մարդկային բնույթն է բարձր ու վսեմ, ում Աստծո տված կայծը բորբոքում է համառ աշխատանքով և ով, հանուն իր ստեղծած մնայունի, հյուծվո՜ւմ է, թափանցիկանում: Եվ օր-օրի, տարին-տարու տեսնում եմ Ձեռքը. այրան լույսը խաղում է մատների մեջ՝ ու գրչի հետ, թղթի, ձյունաճերմակ թղթի երեսին: Ու քանի թափանցիկ է դառնում նրա աջը, և արյան լույսը՝ պայծառ, տողը կատարելության է հասնում, ինքը՝ վարպետության:

Հայոց բանաստեղծության մեջ հնչյակի նման վսեմ ու մաքուր ձևերի համար պարտական ենք Թեքեյանին: Մեր լեզվաթաղանթի տակ այլ մշակութային բջջին ապրելու իրավունք տվող վարպետի գործն արարման արժեք ունի: Ակամա հիշիում ես լատինամերիկյան գրականության նահապետ Խ. Լ. Բորխեսի «13-րդ դարի ընթերցողը».



Նա նայում է քաոսին սևագրի.

Այստեղ է անդրանիկ նմուշը սոնետի,

Որի մեղսական քատրենն ու տերցետը

Ինքնաբերաբա՜ր է իր ձեռքը դրել:



Հղկում է տողը,- այս էլ քա՜նի անգամ:-



Հղկվել է տողը, և հայոց բանարվեստը հարստացել է գլուխգործոցներով, հնչյունական-ճարտարապետական նորագույն նախշերով: Ինչպես կասեր իր դիմաց նստած այն տղոցեն Հարութ Կոստանդյանը «Զանգերում».



Աշխույժ հանգեր, խայտուն ծափեր ու ծնծղա,

Արծաթահունչ հույզերի ծով ծփացող,

Կարծր իջնող կարկուտի բիլ շափյուղա՝

Շամանդաղի որպես շոգի չըքացող…



Նիկողոս Սարաֆյանն էլ, ի գիտություն մեզ և ի հիշատակ Թեքեյանի, մի աննման էսսեի մեջ գրել է. «Թեքեյանի լեզուն համապատասխանում է իր գրություններուն եւ ինքնավստահ քաջությամբ մը կհրաժարի վերացական թռիչքներեն եւ ճոխություններեն, ինչպես վավերական իշխան մը ցույց կուտա իր իշխանությունը առանց զարդ ու զրահի, առանց ժանյակի ու ժապավենի…»:

Անկասկած, ճշմարիտ գնահատություն. Թեքեյանի ազնվական խոսքը գեղեցկության, սիրո, տառապանքի և հույսի մասին՝ մերօրյա բանաստեղծական խորաքանդակներին շարժում է հաղորդում՝ դառնալով այդ շարժման փուլերից մեկը:

Մինչ այդ դիտած լինեի նրա «Երազները», հավանաբար «Իմ դրախտը» չէի գրի: Կինոն գեղանկարչությունը կրում է ֆիզոլոգիական չափով, որքանով աչքն ի զորու է պատկերը տեսնել… Բառը իմաստի և վիբրացիայի մոգությամբ դեռ պիտի մրցի տեսողական էֆեկտի հետ, վերջինիս տիրույթում հորինելով պատրանքը ճշմարտանման: Ըմբռնումի, կռահման բարձրակետում այն համազոր է դառնում և հնչյունական, և տեսողական պատրանքին: Անկարևոր չէ երբ ես հայեցման քո ֆոկուսում առնում այսինչ կամ այնինչ կինոնկարը, քանդակը, երաժշտությունը… Անձնական կամ անանձնական մղումով, կամ՝ երկուսը միասին: Ճշմարիտ արվեստագետի հայտնության ժամանակը գալիս է միշտ, աներևույթ հետևում են քեզ և բերում քո «ընծան»: Դու այլևս միակը չես չարչարանաց և խնդության ճանապարհին, երթն էն գլխից շարունակվում է, և դու կաս այդ երթում, միլիոնների հետ - մենավոր, մեկուսի:

Տեսակի խնդիր է, որ մի ուրիշը ձեռքը թափ տալիս ու աբսուրդի ձագարով սահում է վար կամ ելնում վեր - անապատ, անտառ, թե երկինք, միևնույնն է: Եվ կա որ, ինչպես Չեսլավ Միլոշի բանաստեղծության մեջ, վերջին սահքում կառչում է ինչ-որ բանից, և դա ճիչ է, ռեակցիա ընդամենը և երազի հնարավորություն չի ընձեռում...



Գահավիժելով՝ ես կառչեցի ծանր վարագույրից,

և նրա թավիշը եղավ երկրային ամենավերջին

իրը, որը ես հիշեցի, չքվելով անգոյո՜ւո՜ւո՜ւմ:



Կարծրացող խավարի զանգվածը գոնե մի լուսաշերտ թողնի հայտնությանը, տեսիլին, երազին: Մղձավանջի զրահի տակ գուցե ապրի երազը: Ահա խնդիրը: Բացասման ոգին ասում է՝ ո՛չ և գլորում է մոլորյալին սարն ի վար, ինչպես «Արտասվող դևը» 7-րդ երազում: Եվրոպայի մայրամուտում մորմոքող ոգին աննկատ փակում է լուսաբացը: Այս կերպը ազդանշանային համակարգով ուղեկցում է Կուրոսավայի համամարդկային դրամա-ֆանտազիային, որը նա անվանել է «Երազներ», նկարահանված` ուղիղ տասը տարի առաջ, 90 տարեկանում:

1.Արևային անձրևը (Մի անգամ երազ տեսա)

Տան փայտե դարպասի միջով փոքրիկ տղան նայում է անտառին, անձրևին:

Մայրն ասում է՝ դու կմնաս տանը. այս եղանակին աղվեսներն անտառում հարսանիք են անում, եթե քեզ տեսնեն՝ շատ կնեղանան: Բայց կարմիր վիթխարի ծառաբների միջով տղան քայլում է դեպի անիմանալին, հարսանիքն ու վտանգը: Արտասովոր էակների ծիսադիմակների երկու զուգահեռ շարքերի արանքում մշուշն է սահում: Տղան տեսնում է հարսանիքը, և իրեն նկատում են: Եվ փախչում է տուն:

Մայրն ասում է՝ քեզ անտառի աղվեսն էր փնտրում, տվել է այս սուրը, որով ինքդ քո վերջը տաս: Գնա ներողություն խնդրիր, թեև նրանք չեն ներում, այնպես որ՝ պատրաստվիր…

Սրբազան ծիսակարգը խախտած տղան չի ուզում, բայց գնում է: Մայրը նրա ետևից փակում է դարպասը: Տղան գնում է բոպիկ, դեպ անհայտը, լեռների վերում կամար կապած ծիածանը, ուր այդ էակներն ապրում են: Խաղում է մշուշը:

Կուրոսավայի գեղանկարչական աչքն է մանկանը մահվանն ընդառաջ տանում: Ամեն ոք կարող է շարունակել այս դրամա– ֆանտազիան յուրովի: Եթե արցունքի կաթիլ իսկ դողար այս կադրում, կդառնար «սենտիմենտալ» մի բան, չէ՞ որ մեղքի քավությունը կենսափորձում է արդար ու ճշմարիտ: Անգիտակից մեղքը չէր կարող արցունք քամել մանկան աշխարհից,- արցունքը պիտի շատ երկար ճանապարհ անցնի, ինչպես պարսից բանաստեղծ Փարվին Էթեսամիի բանաստեղծության մեջ:



Արցունքն ինձ լքեց: Սահեց թարթիչով

Ու երկինք թռավ աշխարհի միջով

Եվ անհուններից երկրային գոյի

Նա աստղի նման երկրին է նայում:

Մինչ տակն օվկիանի շողն իր մխրճվեց:

Եվ լույսն իմ այրան կաթիլում շրջեց:

Ես լա՜ց եմ լինում արյունահատիկ,

Էլ ինչի՞ս են պետք թե՛ փառք, թե՛ պատիվ,

Երբ ամեն կաթիլ խնայում եմ թանկ,

Երբ ամեն հատիկ արժենում է կյանք:

Բախտը գիտեր, թե՝ քի՜չ եմ տառապել:

Եվ նա ինձ գետնե՛ց և ինձ քառատե՛ց:

Ահա և լքեց արցունքն իմ վերջին:

Եվ ցամաքեցին աչքերը իմ ջինջ:

Ես լաց էի լինում՝ արցունքս էր շողում:

Հաշտ էինք՝ հիմա պարա՜պն է դողում:

Արցունքս ուզում էր մնալ միշտ անբիծ:

Նա չէր կամենում ո՛չ վիշտ, ո՛չ թախիծ:

Եվ փախավ ինձնից նա շղթայաբեկ,

Որ իր տուն չգա երբեք ու երբեք:

Խորթ էր աշխարհս՝ մեղսոտ, անկայուն,

Ուր մրրիկ էր հար, քամին էր վայում:

Արցունքս գնաց յոթ սարից այն կողմ,

Ինչպես ծաղկունքից ցողը հեռացող,

Եվ կթափառի տանջանքով հրկեզ,

Քանի դեռ վիշտը չի մշուշել ձեզ:

Աչքն առանց արցունք: Է, ո՞վ է տեսել:

Արցունքն ինձ լքեց: Եվ իբրև տեսիլ

Իմ նուրբ ցավերը պարզեց ուրիշին:

Արցունքն ինձ լքեց: Լոկ հուշն է ուժիս:

Արցունքն ինձ լքեց: Մերկացավ հունը:

Զգայուն ճյուղին պտղեց մուշմալուն:

Արցունքս նրան թափ տվեց, գնաց:

Ո՞ւր ես թափառում, ի՛մ լուս, ի՛մ հոգնած:

Բիբերդ թաց են վարմունքից չարի:

Տո՜ւն վերադարձիր հույսով ու սիրով:

Երդվում եմ՝ ես քեզ ցավ չե՜մ պատճառի:






Նույն մանչն է՝ մի քիչ մեծացած: Իր քույրիկների հետ նայում է տանու տիկնիկներին: Հետո շարում է սպասքը՝ վեցի համար: Մի ափսե ավելանում է: Ո՞ւր է մյուսը, հարցնում է նա, դուք վեցն Էիք: Քույրերը կարծում են՝ տղան ջերմում է, իսկ նա տեսնում է վեցերորդի տեսիլը միջանցքի հեռավոր լույսի մեջ ու վազում է նրա ետևից, մարգագետնով, արդեն դեպի ջահել անտառ, և նրան դարավանդին դիմավորում է տիկնիկների շքախումբը: Ծառերի ոգիներն են և ասում են` ձեր ընտանիքը կտրել է դեղձենու բոլոր ծառերը: Մեր՝ տիկնիկների օրը դեղձենու գույնի, ծաղկի համար է, ինչպե՞ս նշենք այդ տոնը, եթե բոլոր ծառերը կացնահարված են կամ սղոցված: Կորած ծառերը դժբախտ են:

Տղան լաց է լինում, որովհետև արդեն մեղք են գործել իր ծնողները, և լալիս է անմասնակիցն այդ չարագործության: «Ես սիրում եմ այդ այգին, դրա համար էլ լալիս եմ»,- պատասխանում է տղան տիկնիկների շքախմբին:

Հանուն այդ բարի էակի տիկնիկները սկսում են պարել սյամիսենի նվագի տակ: Նորից է հառնում դեղձենու այգին: Երևում է այն կորած աղջնակը…

Տեսիլը չքանում է: Հատված սև ծառաբներ են: Միայն մի ծաղկած դեղձենի է մնացել: Սա բախումն է Չարին, հարազատ չարագործությանը: Ի՛նչ է կատարվելու… Աղետի նախերգանքի դեմ անփորձ ոգին մնում է անկար, ապշած, երկնքի դեմ մեն-միայնակ: Հարմոնիան այլևս խաթարված է: Երկրային այս պարտադիր պայմանի մեջ ներքաշված է ամեն ոք, ներքին ագրեսիայի դրդմամբ թե արտաքին, կամ երկուսը միասին: Թեև քավության ճանապարհն է նախընտրում քրիստոնյան, բայց դա այլոց համար բավարար չէ: Հանուն վերելքի ոգիդ պետք է կոփե՛ս: (Կամ ոգեպնդումը պիտի քավությանը հաջորդի):

Եվ Կուրոսավան տեսնում է երրորդ երազը:



Սպիտակներով ու գորշերով նկարված կադրեր: Լեռնագագաթն է, գուցեև ամենաբարձրը՝ Կանչենջունգան: Ձյան և քնի սահմանի վրա կամք են կռում: Շնչառություն է ու հևոց: Թթվածինը չի բավում այսպիսի բարձություններում, և վերելքից հետո՝ ստորոտում, աշխարհը միշտ տեսնում ես կապույտ: (Կանչենջունգայի գագաթին առաջինը ոտք դրած շերպ ցեղի Տենցինգը այս և նման վերելքների մասին նկարագրել է «Ձյան վագրը» հանրահայտ գրքում):

Լեռնանցքում մոլորված լեռնագնացների ջոկատին լքում են ուժերը, և նրանց իր ընդերքն է քաշում քունը, ինչպես մի խորխորատ,- կնոջ կերպարանքով մահը նրանց օրորոցային է երգում՝ ձյունն այնքան ջե՜րմ է, սառույցն այնքան տա՜ք… Նա, ով ոգով արի է, գոտեմարտում է և քնից ու ձյան ծածկույթի տակից դուրս է բերում իր ընկերներին: Փախչում է կին-մեդուզան գիսախռիվ: Փռփռում են ճամբարի պետական դրոշները: Հրճվանք և հաղթանակ: Չլիներ առաջնորդը, գագաթը և կամքի ջղաձգումը, այդ օրորոցային երգող կինը ճանկելու էր նրանց քնած մարմինները: Օրը չէր բացվելու: Ձյան մորֆին տանելու էր նրանց… Եվ տանելու է, ովքեր չեն «արիանալու ոգով» սրբազան լեռան ճանապարհին և մեզ համար՝ դեպի լյառն Արարատ:



Ահա և Չարենցը.

Հազար կարավանի բեռներից ավելի

Հարուստ կլինի ոգիդ վերադառնալիս,

Իբրև բարիք՝ կբերես բաղձանք անբավելի,

Կպարգևես նրանց, որ ցանկացան քեզ մահ և կորուստ դառնագին…



Առաջնորդի դիլեման պիտի որ հաջորդեր ոգեպնդումի ու հաղթանակի հուզավառ տարիներին: Պատմությանն ուղեկցող երկբերան սուրը մի հուժկու դաստակ խրում է առաջ՝ մինչև մեր օրերը: Իր ձեռքերի վրա վեր պարզած առաջնորդին հավաքականության նույն ձեռքերը շպրտում են վար, նույն ուժով, դեպի գրողի ծոցը:

Երկիրն իր պատմությամբ մի սոսկալի մղձավանջ է - երազների շարանում:

Համակողմանի պատմական օրինաչափությունների մեջ առաջնորդը միայն ինքնագիտակցումի է հասնում ողբերգությունը կրելու պահից՝ հենց գահավիժելու ընթացքում: Դանտեական դժոխքի թանձրույթով նկարահանված այս դրվագներում գումարտակի հրամանատարը՝ առաջնորդը, թունելի մուտքի մոտ հանդիպում է արնախում գամփռին և որի հետապնդմամբ ու միայն իր ոտնաձայների արձագանքի ներքո հասնում է թունելի բերանին,- ասես քավարանի գոտուն է մոտենում,- հանդիպում է իր մահացած զինվորին:

- Այնտեղ են ապրում իմ հայրն ու մայրը,- ասում է զինվորի ոգին:

- Դու մեռել ես իմ ձեռքերում,- ասում է ողջ մնացած հրամանատարը:

Զինվորը նեղացած հեռանում է դեպի թունելի անփարատելի մութը և վերադառնում մահացած ամբողջ գումարտակով, բոլորը՝ հանդերձավորված:

- 3-րդ գումարտակը վերադառնում է ճամբար, զոհեր չկան,- զեկուցում է ավագը:

- 3-րդից ոչ ոք չի մնացել, դուք բոլորդ մեռել եք ճակատամարտում: Ինձ չեն սպանել, ու ես ձեր երեսներին չեմ կարող նայել: Մեղավորը ես եմ… Ես չեմ կարող ժխտել իմ սեփական խելագարությունը: Ձեզ հիմա հերոս են կոչում, իսկ դուք մեռաք շան պես: Ետ գալով աշխարհ՝ դուք ոչինչ չեք ապացուցի, ե՛տ դարձեք, խնդրում եմ, ե՛տ դարձեք խաղաղությամբ…

Գամփռը, որն իր արնախում խիղճն է, պիտի որ խժռի...

Մղձավանջից՝ զառացանք, զառացանքից՝ ի մահ…



Մարդու փրկության ուղիներից մեկը, անշուշտ, արվեստն է: Աշխարհը փոփոխվում է ամեն մի նոր սքանչելի նկարի, երգի, բանաստեղծության հետ, որ լեզվով էլ գրվի: Արվեստագետի ձայնի վիբրացիան շարժում է երկրագունդը պարուրող եթերը; Եվ արվեստագետի, իր ստեղծածի ու աշխարհի միջև ենթադրվում է նա՝ երրորդը կամ չորրորդը, մեղք երեխայի պես, ում ուղղորդում են զոհաբերության, ինչպես «Կույր անձրև»-ի մանչուկին, ով, միևնույն է, գնալու է անտառ: Վան Գոգը ճապոնացիների համար տիպար է, և Կուրոսավան սիրո ու ցավի իր կինոպատումով խոնարհման ժեստ է արել:

Մարտին Սկորսեզեի դերակատարումը ազդեցիկ է: Երբ ճապոնացի պատանի գեղանկարիչը արտամիջյան ճամփին ի վերջո հասնում է Սկորսեզեին-Վան Գոգին,- հայտնի է, որ նա դատարկ շրջանակի միջոցով էր ընտրում նկարելիք բնապատկերը,- տեսնում է նրան՝ գլուխը փաթաթած: Վինսենթ Վան Գոգը լուրջ-լուրջ ասում է. «Երբ նկարում էի դիմանկարս, ականջս խանգարում էր, և ես կտրեցի»: (Կարծես առանց կտրելու չէր կարող նույն կերպ փաթաթել գլուխն ու նկարել): Սա Կուրոսավայի մեկնությունն է և՝ հանճարեղ: Եվ ասում է՝ արև՜ը, արև՜ն է ստիպում ինձ նկարել:

Ոգին կենսականության սնուցման պահանջ ունի: Ի վերջո նաև խավարի սիրտը բացվելու ժամանակն է գալիս:

Ֆինալում ոսկևոր արտերի ճամփով դեպի հորիզոնի գիծն է քայլում Վան Գոգը: Ճապոնացին տեսնում է, թե ինչպես է նա անհետանում բլրի ետևում, երկնքի ուլտրամարինի մեջ, և նույն պահին վեր են թռչում հազարավոր կռնչացող ագռավներ: «Ագռավները» տագնապալի գեղանկարը, որ Վան Գոգի վերջին նկարն է, նույնանում է նրա մահվան հետ: Սա մահվան ցնորքն է… Այստեղ է ստուգվում, փորձարկվում արվեստագետի ինքնության ճշմարտացիությունը: Արվեստն ինքնակամ զոհերի վրա է բարձրանում, որպես անարյուն զոհաբերություն…



Եվ ահա քաղաքակրթության ներքին հակասությունը, որ Աստծո արարած աշխարհում խելացնոր ծրագրերի և մուտացիաների պատճառ է դառնում:

Մեկը մյուսի ետևից ԱԷԿ-ները պայթում են լեռան լանջին: Ֆուձին հրաբխում է: Հրահեղուկ լեռ: Ժողովուրդը՝ խուճապի մեջ:

Ապա՝ ծովափնյա կադրեր: Ասում են՝ սա վերջն է: Ափին մարդկանց կենցաղի իրերն ու պարագաներն են ցաքուցրիվ, իսկ նրանք չկան: Ասում են՝ իջել են ծովի հատակը: Նույնիսկ դելֆիններն են հեռացել ռադիոակտիվ ճառագայթման վտանգը կանխազգալով: Եվ գունավոր ամպեր են շարժվում լողափի վրա: Գիտնականը գունավոր ամպերն է բնութագրում, թե որի մեջ որքան թունավոր տարր է պարունակվում, կարմրի մեջ` ստրոնցիում, դեղինի մեջ` պլուտոնիում և այլն…

Սա աղետ է, մահվան այցեքարտը մարդկությանը:

Մարդ արարածի ապուշությունը սահման չի ճանաչում:

Գիտնականն ասում է ՝ ես նրանցից մեկն եմ, ով մահվան է արժանի:

Այդ ամպերը մուտացիաների և ճիվաղածնության պատճառ են դառնալու: Մի կին՝ երկու երեխաների հետ: Մի տղամարդ իր բաճկոնով ուզում է քշել-ցրել թունավոր ամպերը:

Կուրոսավան մարգարե - կատաստրոֆիստների փաղանգից չէ: Մինչ այս կադրերը նկարահանելը տեսել է 1945 թ. օգոստոսի 6,- Հիրոշիմա և Նագասակի, - ապա՝ Չեռնոբիլը… Կատաստրոֆիստները կրոնական հենք ունեն` Հին կտակարանային, Կուրոսավան՝ բանական, բնութենապաշտական, և ահազանգ է հնչեցնում իրական թե անիրական այդ գեշ երազում՝:

90-ականի սկզբներին, լինելով Չեռնոբիլին մերձ վայրերում, ես տեսա այդ բնակավայրերը որպես հիվանդանոցային սավաններով ծածկված տարածություն: Արտանետումները դեռ չէին դադարել: Հավակնոտ գիտնականները, փորձագետները չէին կարողանում իրադրությունը վերահսկել, վնասազերծել-մեկուսացնել ԱԷԿ-ը, խուճապը մարդկանց քշում էր իրենց ծննդավայրերից, բնակավայրերից հեռու՝ մի այլ տեղ մեռնելու-ապրելու…

Իսկ մահվան սպասումն ամենևին էլ կյանքը չէ…

Վինսենթը՝ խենթ, ազնիվ, լուսապայծառ, անմահ:



Սարն ի վեր, մշուշն ի վեր գնում է օտարականը: (Պիտի ենթադրել, որ դեռ ճանապարհ է անցնում այն մանչուկը` մանուկ Կուրոսավան): Դևը տեսնում ու ճանաչում է՝ դու մարդն ես: Օտարականը տեսնում ու ճանաչում է՝ դու դևն ես. էս ինչ աշխարհ է, ինչ զառանցանք:

Արարչության օրերից ի վեր այստեղ ծաղիկների դաշտեր են եղել: Իսկ հետո ռումբերն ու հրթիռներն անապատ դարձրին ամեն ինչ: Տեղումներից աճում են տարօրինակ բույսեր, մարդահասակ խլածաղիկներ, վարդի ցողունն աճում է կոկոնի միջից:

Մարդիկ մոլորակը վերածել են թունավոր թափոնների աղբանոցի:

Դևն ասում է նաև, որ մենք կորցրինք ձկներին, թռչուններին, կենդանիներին, որ ինքը փռչոտ ձուկ է տեսել, միաչքանի թռչուն…

Երբ նրանք հեռվից նշմարում են ինչ-որ էակների, դևը մեկնաբանում է. եթե ցանկանան էլ, սրանք չեն կարող մահանալ, գործած մեղքերի դիմաց դատապարտված են հավիտենական չարչարանքների:

Արյուն լացած էակները լճերի մոտ, մութն ընկնելիս, ճչում են ցավից, և սա է նրանց հատուցումը:

Ակնհայտ է Դանտեի անդրաշխարհի հատակագիծը: Պատմական առաջընթացում մարդկությունը միշտ էլ տականքներ է ծնում, որոնք «բարենպաստ խուճապի մթնոլորտում» բնաջնջում են ցեղեր, ժողովուրդներ և պառակտում ի սկզբանե գեղեցիկ Աստծո աշխարհը: Նրանց սերունդները կարտասվե՞ն երբևէ իրենց պապերի և հայրերի կացնահարած դեղձենու այգու համար…

Յուրաքանչյուր արվեստագետ Դանտեից հետո կարող է իր էջը գրել «Մարդկային կատագերգության» համար: Իր էջը:

Օտարականը հեռանում է՝ թողած լացող դևին- նիհիլիստին- բացասման ոգուն, բայց ո՞ւր…

Դեպի Կուրոսավայի Ուտոպիա-դրախտը:



«Կույր անձրևից» մինչև «Ջրաղացները» տեսիլների, մթնշաղների, մութ ու մղձավանջի, անուրջի, պատրանքի… լուսավորման, պայծառության թաղանթը փոփոխվում է՝ Կուրոսավան ամեն մի կինոպատումի մթնոլորտը ձևավորելիս ընտրում է թույլ կամ ուժեղ լուսավորության լույսի աղբյուրներ՝ բնական կամ արհեստական. սա դրամայի թափանցիկության թաղանթն է:

Իր՝ 90-ամյա կինոռեժիսորի հայացքն այդ մանկանը իրականության հետ հարաբերելու խնդրին համապատասխան տանում է մինչև խոր ծերություն: «Ձնաբուքն» ասես նկարահանված է բյուրեղապակու միջով, «Թունելը» կվարցային ապակու, «Ֆուձիյաման կրակներում» - լյումինեսցենտային լամպի տակ… «Ջրա­ղաց­ներում» պայծառությունը բնական լույսի աղբյուրից է սնվում, ուր ծերունական խորքում արևը գուրգուրելի է իբրև ամենանվիրականը` բնության մեջ, տիեզերքի:

Մեծ աղետներից առաջ, ազգերի և ժողովուրդների մշակույթներում չգիտես որտեղից պաշտպանական, ինքնության պահպանման ինչ-ինչ իմպուլսներ են ի հայտ գալիս: Մոտեցող աղետի ահարկու ալիքների դեմ մշակույթը, կարծես հակառակ բևեռում բարձրացնում է իր աշտարակները, վառում ընդերքի լույսերը, որ Չարին դիմակայի; Մշակույթն այդպիսով ձգտում է կատարելության բարձրակետի: Մեր բանարվեստը, Կոմիտասը` մինչև 1915-ի ցեղասպանությունը, ռուսաց բանարվեստը՝ մինչև 1917-ի հեղափոխությունները… «Հացին երգը» Վարուժանի վերջին ժողովածուն էր և նրա ուտոպիան: Կուրոսավան, որ Չարը արմատի մեջ ճանաչող մեծ արվեստագետներից մեկն էր, վկան` նրա մարտաֆիլմերն ու Դոսոևսկու, Գորկու, տեղայնացումները, իր այս սիմֆոնիան ավարտում է «Գյուղական ջրաղացներ»-ով:

Սա մի հորինված վայր է, ինչպես 20-րդ դարի արձակագիրների Յոկնապատոֆները, Մակոնդոները, Ծմակուտները, սական ի՛ր օրենքներով. աստեղ մարդն ապրում է մինչև խոր ծերություն, իսկ մահանալիս թափորին ուղեկցում են հարսանյաց երգն ու պարը, այդ գյուղն անանուն է, և մի օտարականի շիրիմի վրա, գետափին ծաղիկներ են դնում գյուղացիք… Ջուրը՝ հավերժությունը, հոսում է, օրնիբուն ջրաղացների թմբուկներն են պտտվում: Այստեղ մարդն անմահության չի դատապարտված…

Բնությունը սիրտ է, ասում է ծերունին, գիտնականները խելոք են, բայց չեն հասկանում: Եթե կորցնենք բնությունը, բոլորս կզոհվենք: Ամեն բան փչացնում ենք, և մեր մարդկային սրտերն ենք փչացնում:

Այս դրաման համամոլորակային է:

Բնապահպանական արվեստը 20-րդ դարի ծնունդ է, այն սինթեզվում է գոյաբանական խնդրի և հավերժական այն առեղծվածների հետ, որոնք ուղեկցում են մարդկությանը և որոնց ուղեկցում է Մեծն արվեստը աշխարհի չորս ծագերում:

Կուրոսավան իր մահկանացուն կնքելուց առաջ կարծես կտակ է թողել՝ «Երազները»: Այդ կտակում գրված է մարդ արարածի անունը: Լինել ժառանգորդ, նշանակում է տեր կանգնել Ուտոպիա-դրախտին: