Մինչ այդ դիտած լինեի նրա «Երազները», հավանաբար «Իմ դրախտը» չէի գրի: Կինոն գեղանկարչությունը կրում է ֆիզոլոգիական չափով, որքանով աչքն ի զորու է պատկերը տեսնել… Բառը իմաստի և վիբրացիայի մոգությամբ դեռ պիտի մրցի տեսողական էֆեկտի հետ, վերջինիս տիրույթում հորինելով պատրանքը ճշմարտանման: Ըմբռնումի, կռահման բարձրակետում այն համազոր է դառնում և հնչյունական, և տեսողական պատրանքին: Անկարևոր չէ երբ ես հայեցման քո ֆոկուսում առնում այսինչ կամ այնինչ կինոնկարը, քանդակը, երաժշտությունը… Անձնական կամ անանձնական մղումով, կամ՝ երկուսը միասին: Ճշմարիտ արվեստագետի հայտնության ժամանակը գալիս է միշտ, աներևույթ հետևում են քեզ և բերում քո «ընծան»: Դու այլևս միակը չես չարչարանաց և խնդության ճանապարհին, երթն էն գլխից շարունակվում է, և դու կաս այդ երթում, միլիոնների հետ - մենավոր, մեկուսի:
Տեսակի խնդիր է, որ մի ուրիշը ձեռքը թափ տալիս ու աբսուրդի ձագարով սահում է վար կամ ելնում վեր - անապատ, անտառ, թե երկինք, միևնույնն է: Եվ կա որ, ինչպես Չեսլավ Միլոշի բանաստեղծության մեջ, վերջին սահքում կառչում է ինչ-որ բանից, և դա ճիչ է, ռեակցիա ընդամենը և երազի հնարավորություն չի ընձեռում...
Գահավիժելով՝ ես կառչեցի ծանր վարագույրից,
և նրա թավիշը եղավ երկրային ամենավերջին
իրը, որը ես հիշեցի, չքվելով անգոյո՜ւո՜ւո՜ւմ:
Կարծրացող խավարի զանգվածը գոնե մի լուսաշերտ թողնի հայտնությանը, տեսիլին, երազին: Մղձավանջի զրահի տակ գուցե ապրի երազը: Ահա խնդիրը: Բացասման ոգին ասում է՝ ո՛չ և գլորում է մոլորյալին սարն ի վար, ինչպես «Արտասվող դևը» 7-րդ երազում: Եվրոպայի մայրամուտում մորմոքող ոգին աննկատ փակում է լուսաբացը: Այս կերպը ազդանշանային համակարգով ուղեկցում է Կուրոսավայի համամարդկային դրամա-ֆանտազիային, որը նա անվանել է «Երազներ», նկարահանված` ուղիղ տասը տարի առաջ, 90 տարեկանում:
1.Արևային անձրևը (Մի անգամ երազ տեսա)
Տան փայտե դարպասի միջով փոքրիկ տղան նայում է անտառին, անձրևին:
Մայրն ասում է՝ դու կմնաս տանը. այս եղանակին աղվեսներն անտառում հարսանիք են անում, եթե քեզ տեսնեն՝ շատ կնեղանան: Բայց կարմիր վիթխարի ծառաբների միջով տղան քայլում է դեպի անիմանալին, հարսանիքն ու վտանգը: Արտասովոր էակների ծիսադիմակների երկու զուգահեռ շարքերի արանքում մշուշն է սահում: Տղան տեսնում է հարսանիքը, և իրեն նկատում են: Եվ փախչում է տուն:
Մայրն ասում է՝ քեզ անտառի աղվեսն էր փնտրում, տվել է այս սուրը, որով ինքդ քո վերջը տաս: Գնա ներողություն խնդրիր, թեև նրանք չեն ներում, այնպես որ՝ պատրաստվիր…
Սրբազան ծիսակարգը խախտած տղան չի ուզում, բայց գնում է: Մայրը նրա ետևից փակում է դարպասը: Տղան գնում է բոպիկ, դեպ անհայտը, լեռների վերում կամար կապած ծիածանը, ուր այդ էակներն ապրում են: Խաղում է մշուշը:
Կուրոսավայի գեղանկարչական աչքն է մանկանը մահվանն ընդառաջ տանում: Ամեն ոք կարող է շարունակել այս դրամա– ֆանտազիան յուրովի: Եթե արցունքի կաթիլ իսկ դողար այս կադրում, կդառնար «սենտիմենտալ» մի բան, չէ՞ որ մեղքի քավությունը կենսափորձում է արդար ու ճշմարիտ: Անգիտակից մեղքը չէր կարող արցունք քամել մանկան աշխարհից,- արցունքը պիտի շատ երկար ճանապարհ անցնի, ինչպես պարսից բանաստեղծ Փարվին Էթեսամիի բանաստեղծության մեջ:
Արցունքն ինձ լքեց: Սահեց թարթիչով
Ու երկինք թռավ աշխարհի միջով
Եվ անհուններից երկրային գոյի
Նա աստղի նման երկրին է նայում:
Մինչ տակն օվկիանի շողն իր մխրճվեց:
Եվ լույսն իմ այրան կաթիլում շրջեց:
Ես լա՜ց եմ լինում արյունահատիկ,
Էլ ինչի՞ս են պետք թե՛ փառք, թե՛ պատիվ,
Երբ ամեն կաթիլ խնայում եմ թանկ,
Երբ ամեն հատիկ արժենում է կյանք:
Բախտը գիտեր, թե՝ քի՜չ եմ տառապել:
Եվ նա ինձ գետնե՛ց և ինձ քառատե՛ց:
Ահա և լքեց արցունքն իմ վերջին:
Եվ ցամաքեցին աչքերը իմ ջինջ:
Ես լաց էի լինում՝ արցունքս էր շողում:
Հաշտ էինք՝ հիմա պարա՜պն է դողում:
Արցունքս ուզում էր մնալ միշտ անբիծ:
Նա չէր կամենում ո՛չ վիշտ, ո՛չ թախիծ:
Եվ փախավ ինձնից նա շղթայաբեկ,
Որ իր տուն չգա երբեք ու երբեք:
Խորթ էր աշխարհս՝ մեղսոտ, անկայուն,
Ուր մրրիկ էր հար, քամին էր վայում:
Արցունքս գնաց յոթ սարից այն կողմ,
Ինչպես ծաղկունքից ցողը հեռացող,
Եվ կթափառի տանջանքով հրկեզ,
Քանի դեռ վիշտը չի մշուշել ձեզ:
Աչքն առանց արցունք: Է, ո՞վ է տեսել:
Արցունքն ինձ լքեց: Եվ իբրև տեսիլ
Իմ նուրբ ցավերը պարզեց ուրիշին:
Արցունքն ինձ լքեց: Լոկ հուշն է ուժիս:
Արցունքն ինձ լքեց: Մերկացավ հունը:
Զգայուն ճյուղին պտղեց մուշմալուն:
Արցունքս նրան թափ տվեց, գնաց:
Ո՞ւր ես թափառում, ի՛մ լուս, ի՛մ հոգնած:
Բիբերդ թաց են վարմունքից չարի:
Տո՜ւն վերադարձիր հույսով ու սիրով:
Երդվում եմ՝ ես քեզ ցավ չե՜մ պատճառի:
(«Արցունքի ճամփորդությունը», թարգմ. Շ. Մկրտչյանի)
2. Եվս մեկ երազ՝ «Դեղձենու այգին»
Նույն մանչն է՝ մի քիչ մեծացած: Իր քույրիկների հետ նայում է տանու տիկնիկներին: Հետո շարում է սպասքը՝ վեցի համար: Մի ափսե ավելանում է: Ո՞ւր է մյուսը, հարցնում է նա, դուք վեցն Էիք: Քույրերը կարծում են՝ տղան ջերմում է, իսկ նա տեսնում է վեցերորդի տեսիլը միջանցքի հեռավոր լույսի մեջ ու վազում է նրա ետևից, մարգագետնով, արդեն դեպի ջահել անտառ, և նրան դարավանդին դիմավորում է տիկնիկների շքախումբը: Ծառերի ոգիներն են և ասում են` ձեր ընտանիքը կտրել է դեղձենու բոլոր ծառերը: Մեր՝ տիկնիկների օրը դեղձենու գույնի, ծաղկի համար է, ինչպե՞ս նշենք այդ տոնը, եթե բոլոր ծառերը կացնահարված են կամ սղոցված: Կորած ծառերը դժբախտ են:
Տղան լաց է լինում, որովհետև արդեն մեղք են գործել իր ծնողները, և լալիս է անմասնակիցն այդ չարագործության: «Ես սիրում եմ այդ այգին, դրա համար էլ լալիս եմ»,- պատասխանում է տղան տիկնիկների շքախմբին:
Հանուն այդ բարի էակի տիկնիկները սկսում են պարել սյամիսենի նվագի տակ: Նորից է հառնում դեղձենու այգին: Երևում է այն կորած աղջնակը…
Տեսիլը չքանում է: Հատված սև ծառաբներ են: Միայն մի ծաղկած դեղձենի է մնացել: Սա բախումն է Չարին, հարազատ չարագործությանը: Ի՛նչ է կատարվելու… Աղետի նախերգանքի դեմ անփորձ ոգին մնում է անկար, ապշած, երկնքի դեմ մեն-միայնակ: Հարմոնիան այլևս խաթարված է: Երկրային այս պարտադիր պայմանի մեջ ներքաշված է ամեն ոք, ներքին ագրեսիայի դրդմամբ թե արտաքին, կամ երկուսը միասին: Թեև քավության ճանապարհն է նախընտրում քրիստոնյան, բայց դա այլոց համար բավարար չէ: Հանուն վերելքի ոգիդ պետք է կոփե՛ս: (Կամ ոգեպնդումը պիտի քավությանը հաջորդի):
Եվ Կուրոսավան տեսնում է երրորդ երազը:
3. «Ձնաբուքը» (Քնի և արթնության սահմանում)
Սպիտակներով ու գորշերով նկարված կադրեր: Լեռնագագաթն է, գուցեև ամենաբարձրը՝ Կանչենջունգան: Ձյան և քնի սահմանի վրա կամք են կռում: Շնչառություն է ու հևոց: Թթվածինը չի բավում այսպիսի բարձություններում, և վերելքից հետո՝ ստորոտում, աշխարհը միշտ տեսնում ես կապույտ: (Կանչենջունգայի գագաթին առաջինը ոտք դրած շերպ ցեղի Տենցինգը այս և նման վերելքների մասին նկարագրել է «Ձյան վագրը» հանրահայտ գրքում):
Լեռնանցքում մոլորված լեռնագնացների ջոկատին լքում են ուժերը, և նրանց իր ընդերքն է քաշում քունը, ինչպես մի խորխորատ,- կնոջ կերպարանքով մահը նրանց օրորոցային է երգում՝ ձյունն այնքան ջե՜րմ է, սառույցն այնքան տա՜ք… Նա, ով ոգով արի է, գոտեմարտում է և քնից ու ձյան ծածկույթի տակից դուրս է բերում իր ընկերներին: Փախչում է կին-մեդուզան գիսախռիվ: Փռփռում են ճամբարի պետական դրոշները: Հրճվանք և հաղթանակ: Չլիներ առաջնորդը, գագաթը և կամքի ջղաձգումը, այդ օրորոցային երգող կինը ճանկելու էր նրանց քնած մարմինները: Օրը չէր բացվելու: Ձյան մորֆին տանելու էր նրանց… Եվ տանելու է, ովքեր չեն «արիանալու ոգով» սրբազան լեռան ճանապարհին և մեզ համար՝ դեպի լյառն Արարատ:
Ահա և Չարենցը.
Հազար կարավանի բեռներից ավելի
Հարուստ կլինի ոգիդ վերադառնալիս,
Իբրև բարիք՝ կբերես բաղձանք անբավելի,
Կպարգևես նրանց, որ ցանկացան քեզ մահ և կորուստ դառնագին…
4. «Թունելը» (Մղձավանջից զառանցանք)
Առաջնորդի դիլեման պիտի որ հաջորդեր ոգեպնդումի ու հաղթանակի հուզավառ տարիներին: Պատմությանն ուղեկցող երկբերան սուրը մի հուժկու դաստակ խրում է առաջ՝ մինչև մեր օրերը: Իր ձեռքերի վրա վեր պարզած առաջնորդին հավաքականության նույն ձեռքերը շպրտում են վար, նույն ուժով, դեպի գրողի ծոցը:
Երկիրն իր պատմությամբ մի սոսկալի մղձավանջ է - երազների շարանում:
Համակողմանի պատմական օրինաչափությունների մեջ առաջնորդը միայն ինքնագիտակցումի է հասնում ողբերգությունը կրելու պահից՝ հենց գահավիժելու ընթացքում: Դանտեական դժոխքի թանձրույթով նկարահանված այս դրվագներում գումարտակի հրամանատարը՝ առաջնորդը, թունելի մուտքի մոտ հանդիպում է արնախում գամփռին և որի հետապնդմամբ ու միայն իր ոտնաձայների արձագանքի ներքո հասնում է թունելի բերանին,- ասես քավարանի գոտուն է մոտենում,- հանդիպում է իր մահացած զինվորին:
- Այնտեղ են ապրում իմ հայրն ու մայրը,- ասում է զինվորի ոգին:
- Դու մեռել ես իմ ձեռքերում,- ասում է ողջ մնացած հրամանատարը:
Զինվորը նեղացած հեռանում է դեպի թունելի անփարատելի մութը և վերադառնում մահացած ամբողջ գումարտակով, բոլորը՝ հանդերձավորված:
- 3-րդ գումարտակը վերադառնում է ճամբար, զոհեր չկան,- զեկուցում է ավագը:
- 3-րդից ոչ ոք չի մնացել, դուք բոլորդ մեռել եք ճակատամարտում: Ինձ չեն սպանել, ու ես ձեր երեսներին չեմ կարող նայել: Մեղավորը ես եմ… Ես չեմ կարող ժխտել իմ սեփական խելագարությունը: Ձեզ հիմա հերոս են կոչում, իսկ դուք մեռաք շան պես: Ետ գալով աշխարհ՝ դուք ոչինչ չեք ապացուցի, ե՛տ դարձեք, խնդրում եմ, ե՛տ դարձեք խաղաղությամբ…
Գամփռը, որն իր արնախում խիղճն է, պիտի որ խժռի...
Մղձավանջից՝ զառացանք, զառացանքից՝ ի մահ…
5. «Ագռավները» (Դեպի ցնորք)
Մարդու փրկության ուղիներից մեկը, անշուշտ, արվեստն է: Աշխարհը փոփոխվում է ամեն մի նոր սքանչելի նկարի, երգի, բանաստեղծության հետ, որ լեզվով էլ գրվի: Արվեստագետի ձայնի վիբրացիան շարժում է երկրագունդը պարուրող եթերը; Եվ արվեստագետի, իր ստեղծածի ու աշխարհի միջև ենթադրվում է նա՝ երրորդը կամ չորրորդը, մեղք երեխայի պես, ում ուղղորդում են զոհաբերության, ինչպես «Կույր անձրև»-ի մանչուկին, ով, միևնույն է, գնալու է անտառ: Վան Գոգը ճապոնացիների համար տիպար է, և Կուրոսավան սիրո ու ցավի իր կինոպատումով խոնարհման ժեստ է արել:
Մարտին Սկորսեզեի դերակատարումը ազդեցիկ է: Երբ ճապոնացի պատանի գեղանկարիչը արտամիջյան ճամփին ի վերջո հասնում է Սկորսեզեին-Վան Գոգին,- հայտնի է, որ նա դատարկ շրջանակի միջոցով էր ընտրում նկարելիք բնապատկերը,- տեսնում է նրան՝ գլուխը փաթաթած: Վինսենթ Վան Գոգը լուրջ-լուրջ ասում է. «Երբ նկարում էի դիմանկարս, ականջս խանգարում էր, և ես կտրեցի»: (Կարծես առանց կտրելու չէր կարող նույն կերպ փաթաթել գլուխն ու նկարել): Սա Կուրոսավայի մեկնությունն է և՝ հանճարեղ: Եվ ասում է՝ արև՜ը, արև՜ն է ստիպում ինձ նկարել:
Ոգին կենսականության սնուցման պահանջ ունի: Ի վերջո նաև խավարի սիրտը բացվելու ժամանակն է գալիս:
Ֆինալում ոսկևոր արտերի ճամփով դեպի հորիզոնի գիծն է քայլում Վան Գոգը: Ճապոնացին տեսնում է, թե ինչպես է նա անհետանում բլրի ետևում, երկնքի ուլտրամարինի մեջ, և նույն պահին վեր են թռչում հազարավոր կռնչացող ագռավներ: «Ագռավները» տագնապալի գեղանկարը, որ Վան Գոգի վերջին նկարն է, նույնանում է նրա մահվան հետ: Սա մահվան ցնորքն է… Այստեղ է ստուգվում, փորձարկվում արվեստագետի ինքնության ճշմարտացիությունը: Արվեստն ինքնակամ զոհերի վրա է բարձրանում, որպես անարյուն զոհաբերություն…
6. Ֆուձիյաման կրակներում
Եվ ահա քաղաքակրթության ներքին հակասությունը, որ Աստծո արարած աշխարհում խելացնոր ծրագրերի և մուտացիաների պատճառ է դառնում:
Մեկը մյուսի ետևից ԱԷԿ-ները պայթում են լեռան լանջին: Ֆուձին հրաբխում է: Հրահեղուկ լեռ: Ժողովուրդը՝ խուճապի մեջ:
Ապա՝ ծովափնյա կադրեր: Ասում են՝ սա վերջն է: Ափին մարդկանց կենցաղի իրերն ու պարագաներն են ցաքուցրիվ, իսկ նրանք չկան: Ասում են՝ իջել են ծովի հատակը: Նույնիսկ դելֆիններն են հեռացել ռադիոակտիվ ճառագայթման վտանգը կանխազգալով: Եվ գունավոր ամպեր են շարժվում լողափի վրա: Գիտնականը գունավոր ամպերն է բնութագրում, թե որի մեջ որքան թունավոր տարր է պարունակվում, կարմրի մեջ` ստրոնցիում, դեղինի մեջ` պլուտոնիում և այլն…
Սա աղետ է, մահվան այցեքարտը մարդկությանը:
Մարդ արարածի ապուշությունը սահման չի ճանաչում:
Գիտնականն ասում է ՝ ես նրանցից մեկն եմ, ով մահվան է արժանի:
Այդ ամպերը մուտացիաների և ճիվաղածնության պատճառ են դառնալու: Մի կին՝ երկու երեխաների հետ: Մի տղամարդ իր բաճկոնով ուզում է քշել-ցրել թունավոր ամպերը:
Կուրոսավան մարգարե - կատաստրոֆիստների փաղանգից չէ: Մինչ այս կադրերը նկարահանելը տեսել է 1945 թ. օգոստոսի 6,- Հիրոշիմա և Նագասակի, - ապա՝ Չեռնոբիլը… Կատաստրոֆիստները կրոնական հենք ունեն` Հին կտակարանային, Կուրոսավան՝ բանական, բնութենապաշտական, և ահազանգ է հնչեցնում իրական թե անիրական այդ գեշ երազում՝:
90-ականի սկզբներին, լինելով Չեռնոբիլին մերձ վայրերում, ես տեսա այդ բնակավայրերը որպես հիվանդանոցային սավաններով ծածկված տարածություն: Արտանետումները դեռ չէին դադարել: Հավակնոտ գիտնականները, փորձագետները չէին կարողանում իրադրությունը վերահսկել, վնասազերծել-մեկուսացնել ԱԷԿ-ը, խուճապը մարդկանց քշում էր իրենց ծննդավայրերից, բնակավայրերից հեռու՝ մի այլ տեղ մեռնելու-ապրելու…
Իսկ մահվան սպասումն ամենևին էլ կյանքը չէ…
Վինսենթը՝ խենթ, ազնիվ, լուսապայծառ, անմահ:
7. Արտասվող դևը
Սարն ի վեր, մշուշն ի վեր գնում է օտարականը: (Պիտի ենթադրել, որ դեռ ճանապարհ է անցնում այն մանչուկը` մանուկ Կուրոսավան): Դևը տեսնում ու ճանաչում է՝ դու մարդն ես: Օտարականը տեսնում ու ճանաչում է՝ դու դևն ես. էս ինչ աշխարհ է, ինչ զառանցանք:
Արարչության օրերից ի վեր այստեղ ծաղիկների դաշտեր են եղել: Իսկ հետո ռումբերն ու հրթիռներն անապատ դարձրին ամեն ինչ: Տեղումներից աճում են տարօրինակ բույսեր, մարդահասակ խլածաղիկներ, վարդի ցողունն աճում է կոկոնի միջից:
Մարդիկ մոլորակը վերածել են թունավոր թափոնների աղբանոցի:
Դևն ասում է նաև, որ մենք կորցրինք ձկներին, թռչուններին, կենդանիներին, որ ինքը փռչոտ ձուկ է տեսել, միաչքանի թռչուն…
Երբ նրանք հեռվից նշմարում են ինչ-որ էակների, դևը մեկնաբանում է. եթե ցանկանան էլ, սրանք չեն կարող մահանալ, գործած մեղքերի դիմաց դատապարտված են հավիտենական չարչարանքների:
Արյուն լացած էակները լճերի մոտ, մութն ընկնելիս, ճչում են ցավից, և սա է նրանց հատուցումը:
Ակնհայտ է Դանտեի անդրաշխարհի հատակագիծը: Պատմական առաջընթացում մարդկությունը միշտ էլ տականքներ է ծնում, որոնք «բարենպաստ խուճապի մթնոլորտում» բնաջնջում են ցեղեր, ժողովուրդներ և պառակտում ի սկզբանե գեղեցիկ Աստծո աշխարհը: Նրանց սերունդները կարտասվե՞ն երբևէ իրենց պապերի և հայրերի կացնահարած դեղձենու այգու համար…
Յուրաքանչյուր արվեստագետ Դանտեից հետո կարող է իր էջը գրել «Մարդկային կատագերգության» համար: Իր էջը:
Օտարականը հեռանում է՝ թողած լացող դևին- նիհիլիստին- բացասման ոգուն, բայց ո՞ւր…
Դեպի Կուրոսավայի Ուտոպիա-դրախտը:
8. Գյուղական ջրաղացներ (Բնական լույսի մեջ)
«Կույր անձրևից» մինչև «Ջրաղացները» տեսիլների, մթնշաղների, մութ ու մղձավանջի, անուրջի, պատրանքի… լուսավորման, պայծառության թաղանթը փոփոխվում է՝ Կուրոսավան ամեն մի կինոպատումի մթնոլորտը ձևավորելիս ընտրում է թույլ կամ ուժեղ լուսավորության լույսի աղբյուրներ՝ բնական կամ արհեստական. սա դրամայի թափանցիկության թաղանթն է:
Իր՝ 90-ամյա կինոռեժիսորի հայացքն այդ մանկանը իրականության հետ հարաբերելու խնդրին համապատասխան տանում է մինչև խոր ծերություն: «Ձնաբուքն» ասես նկարահանված է բյուրեղապակու միջով, «Թունելը» կվարցային ապակու, «Ֆուձիյաման կրակներում» - լյումինեսցենտային լամպի տակ… «Ջրաղացներում» պայծառությունը բնական լույսի աղբյուրից է սնվում, ուր ծերունական խորքում արևը գուրգուրելի է իբրև ամենանվիրականը` բնության մեջ, տիեզերքի:
Մեծ աղետներից առաջ, ազգերի և ժողովուրդների մշակույթներում չգիտես որտեղից պաշտպանական, ինքնության պահպանման ինչ-ինչ իմպուլսներ են ի հայտ գալիս: Մոտեցող աղետի ահարկու ալիքների դեմ մշակույթը, կարծես հակառակ բևեռում բարձրացնում է իր աշտարակները, վառում ընդերքի լույսերը, որ Չարին դիմակայի; Մշակույթն այդպիսով ձգտում է կատարելության բարձրակետի: Մեր բանարվեստը, Կոմիտասը` մինչև 1915-ի ցեղասպանությունը, ռուսաց բանարվեստը՝ մինչև 1917-ի հեղափոխությունները… «Հացին երգը» Վարուժանի վերջին ժողովածուն էր և նրա ուտոպիան: Կուրոսավան, որ Չարը արմատի մեջ ճանաչող մեծ արվեստագետներից մեկն էր, վկան` նրա մարտաֆիլմերն ու Դոսոևսկու, Գորկու, տեղայնացումները, իր այս սիմֆոնիան ավարտում է «Գյուղական ջրաղացներ»-ով:
Սա մի հորինված վայր է, ինչպես 20-րդ դարի արձակագիրների Յոկնապատոֆները, Մակոնդոները, Ծմակուտները, սական ի՛ր օրենքներով. աստեղ մարդն ապրում է մինչև խոր ծերություն, իսկ մահանալիս թափորին ուղեկցում են հարսանյաց երգն ու պարը, այդ գյուղն անանուն է, և մի օտարականի շիրիմի վրա, գետափին ծաղիկներ են դնում գյուղացիք… Ջուրը՝ հավերժությունը, հոսում է, օրնիբուն ջրաղացների թմբուկներն են պտտվում: Այստեղ մարդն անմահության չի դատապարտված…
Բնությունը սիրտ է, ասում է ծերունին, գիտնականները խելոք են, բայց չեն հասկանում: Եթե կորցնենք բնությունը, բոլորս կզոհվենք: Ամեն բան փչացնում ենք, և մեր մարդկային սրտերն ենք փչացնում:
Այս դրաման համամոլորակային է:
Բնապահպանական արվեստը 20-րդ դարի ծնունդ է, այն սինթեզվում է գոյաբանական խնդրի և հավերժական այն առեղծվածների հետ, որոնք ուղեկցում են մարդկությանը և որոնց ուղեկցում է Մեծն արվեստը աշխարհի չորս ծագերում:
Կուրոսավան իր մահկանացուն կնքելուց առաջ կարծես կտակ է թողել՝ «Երազները»: Այդ կտակում գրված է մարդ արարածի անունը: Լինել ժառանգորդ, նշանակում է տեր կանգնել Ուտոպիա-դրախտին: