ԻՄ ՀԱՐԿԻ ՏԱԿ

Շիրազը առաջին անգամ չէ, որ լինում էր մեր տանը ու
ամեն անգամ տուն գալիս, անցնում էր իմ աշխատասենյակը,
որտեղ մի քանի անգամ գիշերներ լուսացրել էր–
Հազար ու մի բան է պատերիս կախված, գինի խմելու կոտոշներ,
սուրճ պաՀանջելու զանգ, իրար կտցաՀարող աքլորներ, բարդիներ,
աղվեսի մորթիներ, կոտոշներից պատրաստված արծիվեր, բեռնավորված էշերի
քարավան ՝ կավից, ոսկեբաշ նժույգ, եղնիկի տոտիկներ, քարտեզներ,
Մասիսի նկարները, գրողների, բանաստեղծների լուսանկարներ և այլն։
Իսկ իր ՝ մեծն Շիրազի լուսանկարը մեկ մետր մեծություն ունի ։ Շիրազն անցավ իրեն Հմայող սենյակը ՝
ասելով.
–Տեսնեմ, ինչ նոր բաներ ունես քո սենյակում...
Դուն մի անգամ ընձի ըսել ես, որ Աստված առաջ արարել է
կենդանիների աշխարՀը, նոր Հետո մարդու...
Կըսեիր, թե իր Հոգուց է մարդ արարել, սրան տալով, նրան տալով,
իր Հոգին պակասել է, դրա Համար է, որ Աստված շատ անգամ գութ ու Հոգի չունի ու,
որ իր Հոգին իսպառ չսպառի, շատ ազգերի, շատ մարդկանց էլ արարել է կենդանիների
շնչով, ճի՞շտ է։
֊Այո՛, այդպես է...
–Հետո դուն ընձի կըսես, թե ամեն մարդ մի կենդանու կնմանի, դե դուն ընձի ըսա,
թե ինչ կենդանակերպ ունի Ավետիք ԻսաՀակյանր, իմ Վարպետս :
Երկար մտածելու կարիք չեղավ, զգացի, որ բոլորին է մատնացույց անելու, ում լուսանկարր փակցված է
պատին։
– Քո Վարպետը, Շիրա՜զ, փղի է նման։
–Հա՛, ճիշտ կըսես...
–Շիրազն ու մյուսներր երկար նայեցին ԻսաՀակյանի նկարին։
Այլևս ոչ ոք չէր ժպտում ու իրար ականջի ինչ-որ բաներ էին քչփչում ու սպասում Շիրազի հաջորդ
հարցերին.
-Դե ըսա, թե Թումանյանը վո՞վ էր
-Թումանյանր լեոնաշխարՀի ազնվացեղ վագր էր...
Նորից բոլորը զննում են Թումսւնյսւնի դեմքն ու
վերՀիշում նրա մեծությունը, վեՀությունը ու գլուխները տմբտմբացնում, ասելով «Հաստատ վագր է»...
–Սևակը վով էր–––
–Սևակը ցուլ էր––.
Նորից բոլորը երկար նայեցին Սևակի դեմքին...
֊Զարենցր վո՞վ էր...
–Զարենցը Հովազ էր վանդակված...
Բոլորր թեքվեցին դեպի Չարենցը,
երկար նայեցին ու անշշուկ Խոնարհվեցին նրա դառը ճակատագրի և մեծության առջև...

-Չէ՚, գործիդ մեջ վարպետ ես, Սամվել Սոկրատ, աչքիս ավելի մեծցար,
–ասաց ու աչքը չէր կտրում Չարենցի լուսանկարից:
Շիրազը մթագնած, մտախոՀ, նայեց, նայեց ու ձեռքը վեր բարձրացնելով ասաց,
–Չարենցր ուրիշ էր, ուրի՜շ։
Չեղներ Զարենցր, չէր էղնի « Դանթեականը»...
Վո՞վ էր Կոմիտասր...
–Կոմիտասր Հայոց ազգի թևաթափ սոխակն էր...
–Վո՞վ էր Սայաթ-Նովան–, ցուցամատր դնելով Հենց նկարի վրա։
–Սայաթ-Նովան Հայ քնարի նրբին լարն է՝ արցունքոտված, նույնպես՝ սոխակ...

-Չէ՜, գործիդ մեջ վարաետ ես, քեզնից շատ բան կարելի է սովորել,
առակներիդ Համար խոսք չկա, խոսք չկա նաև համոզիչ, իմաստալից թռիչքներիդ մեջ,
- ու նորից աչքր գցեց չորս կողմն ու մատնացույց անելով Համո Սահյանին ասաց.
–Համոն վո՞վ է, ԱաՀյանր։
–Մինչ իմ ասելը, ինքն ասել է, թե ով է՝



***


Ես տքնեցի համառ,
Ես տքնեցի անդուլ,
Բայց իմ տքնությունը
Զուր անց կացավ։
Ես եզ էի ծնվել
Լոկ ամոլի համար,
Բայց մաճկալս եզ էր,
Չհասկացավ։
–Հա՜, ճ՜իշտ է, ինքն ըսել է, թե ինքր ով է...,
– Նայեց Մկրտիչ Սարգսյանի լուսանկարին.

–Մուկուչը վո՞վ է...
–Առյուծ՛... Թաթը ականով վնասված առյուծ է Մկրտիչ Աարգսյանր։
–Հա՛, թաթր կոտրված է, չի աշխատե, ճիշտ կըսես, չէ՛, չէ՛,
ճիշտ չես ըսե, առյուծր որ ինքն է, հըբը ե՞ս վով եմ...
որ ես առյուծ չեղնիմ, բա ուրիշ ի՞նչ կեղնիմ...
Առանց պատասխան տալու շուռ եկա ու նայեցի մեծադիր իր դիմանկարին :
–Հա՛, գտա, ես արծիվ եմ որ կամ, ես անոնցեն վե՜ր եմ...
–ու ծիծաղում է։
–Զորավար Անդրանիկին մոռացանք,–
նկարին նայելով ասաց,–
Վո՞վ է զորավար Անդրանիկը, դե ըսա...
֊Զորավար Անդրանիկին ով չի ճանաչում, թե ով է,
սփյուռքի Հայերն էլ, տեղի Հայերն էլ գիտեն ու երգում են.
«Որպես արծիվ սավառնում ես լեռ ու քար»...
–Հա՛, ճիշտ կըսես, լեռնային արծիվ է, Անդրանիկր ամպերից էլ
վեր սավառնող արծիվ է, անդրանիկներ շատ են Հարկավոր,
շատ, որ Հայոց Հողն ազատվի,
Մուշը, Կարսը, Մասիսները,
Վանա ծովը, Վանը մնացին գերված...

–Շիրա՚զ, Հո չե՞ս վիրավորվում, որ Անդրանիկ զորավարի նկարը քո
նկարից վեր եմ փակցրել, Հենց քո նկարի ուղիղ վերևում...
–Շատ վիրավորված կեղնեի, եթե ինձնից վեր չեղներ, ես էլ արծիվ եմ,
բայց Անդրանիկր ինձնից վեր արծիվ է...
Ես գրչով կրսեմ ասելիքս, Անդրանիկը թրով կըսեր...
Բոլոր ժամանակներում, բոլոր տարիներին, որքան էլ որ տեսել
ու զրուցել եմ Շիրազի Հետ, մշտապես զգույշ եմ եղել,
որ սրտի նուրբ լարերին չկպչեմ, հանկարծ չվիրավորեմ...
Այս անգամ էլ նրբորեն դիմեցի նրան.
֊Շիրա՚զ, Աստված մի արասցե, եթե դու մի օր գնաս էն աշխարՀը...
Իմացի՛ր, քեզ կաստվածացնեն...
-Չէ՛, սիրելի Սամվել, շատ ըսիր, Աստված շատ է մեծ, ընձի կսրբացնեն...
Հա՛, քիչ մնաց մոռանայի, քո կենղանակերպը ո՞րն է, քուկդ էլ ըսա...
Շիրազին պատասխանեցի Հետևյալ տողերով.
Ինձ ասի՝ շուն եմ,
Հոտը պահող շուն...
Կյանքս մաշեցի
Գիշերներն անքուն,
Գայլ չէր մոտ գալիս
Հոտին իմ ահից,
Չէի վախենում
Ես նույնիսկ մահից ...
Բայց թե ի՜նչ արած՝
Հոտս մաղվում էր,
Ա՜խ էի քաշում՝
Սիրտս դաղվում էր։
Տքնեցի իզուր,
Վիճակս այլ էր,
Հոտս հոշոտվեց,–
Հովիվս գայլէր...
–Հա՛, լավ շունր մարդ է... Վատ մարդը՝ շուն,– վրա բերեց Շիրազը:
Ու դուրս եկանք Շիրազի ասած թանգարանից:

ԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՀԵՌԱԽՈՍԻ ՀԱՄԱՐ
–Սամվել, օրը կեսօր դառավ, երկու օր է այստեղ եմ,
տունը չիդեն թե ուր եմ, զանգ տուր, տեղս ըսեմ...
–Հա՛, Շիրազ ջան, զանգիր, բայց ոչ մեր տնից, քանի որ Հեռախոս չունեմ,
գնանք կենտրոնականից զանգիր։
–Ինչըխ թե Հեռախոս չունիս, Բա ընչի՞ չունես Հեռախոս...
–Քանի՜ անգամ դիմել եմ, հազար ու մի պատճառ են բռնում, ի՛նչ իմանամ,
խոստանում են, բայց ձգձգում են։
–Թուղթ տուր, գրեմ ձեր քաղկոմի մեծավոր Հայկ ՕՀանյանին ու մեկ էլ ձեր փոստի մեծավորին։
Եվ գրեց Հետևյալը.

«Սիրելի Հայկ ՕՀանյան.
Գուգարաց չքնաղ երկրի բանաստեղծ, առակագիր Սամվել Սոկրատյանը ամեն ինչ ունի,
հեռախոս չունի, կուզեի խնդրել ձեր մի կիսաշշուկ կարելիությունը... Հուսով եմ...
ՀովՀաննես Շիրազ»։
-Փոստի մեծավորի անունը ի՞նչ Է Սամվե՛լ, ազգանունն ի՞նչ է––– Թեև գիտեի անունը,
բայց չասացի, քանի որ անունը հայկական չէր ե իրեն դուր չէր գա այդ Հանգամանքը։
–Անունը չգիտեմ, բայց ազգանունը Մանուկյան է։ Մանուկյանին գրեց հետևյալը.
«Սիրելի կապի բաժանմունքի պետ Մանուկյան.
Ձեր Համաքաղաքացի առակագիր Սամվել Սոկրատ ընկերս ազնիվ անձնավորություն է,
սակայն Հեռախոս չունի, խնդրանքս այն է, որ ունենա, չեմ կասկածում...
ՀովՀաննես Շիրազ»։

ՇԻՐԱԶԻ ՄԱՂԹԱՆՔՆԵՐԸ

Աղջկաս՝ Կարինեին, մի երկտող էր գրել.
«Սիրելի Կարինե,
Երբ որ կարգին և հիմնավոր բախտավորվես՝ ինձ էլ կանչիր պսակադրությանդ,
որ օրհնանք տամ հավերժի Հույսով, սուրբ ընտանիքի...
ՀովՀաննես Շիրազ, 1978թ> Գուգարք»։
Տարիներ էին անցել Կարինեն ամուսնացել էր և ուներ երկու բալիկ: Շիրազի երկտողը ձեռքին Կարինեն իր բալիկների հետ այցելեց բանաստեղծին։ Շիրազը գրկելով Կարինեի դստրիկին, Հարցրեց.
–Անունդ ի՞նչ է,- ու երեխան կամացուկ պատասխանեց,– Տաթևիկ։
-Տաթևիկ, Տաթևիկ, Աստված քեզի տա թևիկ...,– երեխայի թաթիկը մոտեցնելով շրթունքներին,
համբուրեց,հետո իջեցրեց գրկից ու գրկեց տղային.
-Քո անունն ի՞նչ Է
–Արեն,– պատասխանեց դեռ նոր բլբլացող երեխան
–Արեն, Արենիկ,
դառնաս Անդրանիկ,..
Ինձնից քեզ խրատ,
Թուր կրես վրադ,
Թուրքերուն ատես,
Անվախ թրատես...
Երգեցիկ արտասանեց Շիրազը։
Շիրազից հերթական նամակն եմ ստանում:
«Մասիս» ծխախոտի գույնզգույն պիտակի վրա գրել Է.
«Սիրելի Սամվել,
Շնորհավորում եմ ողջ ընտանիքիդ ամանորը և մեծն Սուրբի՝ Հիսուսի ծնունդը,
Թո՛ղ՝ սկսյալ ազնիվ բույնիցդ մինչև ողջ խռովյալ աշխարհը հույժ խաղաղվի այնպես,
որ Հիսուսի գալն այլևս ոչ ոք չտենչա, այնպես, որ մի ծեղ Հայ էլ չպակասի
այս հալածող աշխարհում...
Հովհաննես Շիրազ»։

ԻՆՉՊԵՍ ԳՐԵՑԻ «ՃՈՒՏԸ ՁՎԻՑ» ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆԸ

Վերադառնում էինք հերթական հանդիպումից։

Կիրովականի մետաքսաթելի գործարանում մեծարեցին մեծ բանաստեղծին, ասմունքեցին, երգեցին :
Ավտոբուսով վերադարձի ճանապարհին մի սկսնակ պոետ նախանձից, թե այլ դրդապատճառով,
վիրավորեց Շիրազին։
–Դե՚, մենք էլ ենք ոչ պակաս բանաստեղծ, բայց թե մեզ ո՞վ է ճանաչում,
իսկ քո անունը տարածվել է ու հա՛ քո անունն են տալիս։
Շիրազն անհանգստացավ.
–Վարո՛րդ, կանգնիր։
-Ի՞նչ պատաՀեց, Շիրազ։
-Հեչ բան էլ չի պատաՀել, իջնեմ պիտի, էստեղից շան հոտ է գալիս...
Ես էլ իջա, ձեռքի շարժումով հասկացրեց, որ մյուսները գնան։ Մեքենան շարժվեց,
մենք ոտքով քայլեցինք դեպի հյուրանոց, Շիրազը չէր հանդարտվում,
–Տեսա՞ր, թե ինչ ըսավ էդ անպատկառը, ըսել կուգե, ինքն էլ է Շիրազ, շուն շանորդի,
թերթում երկու ոտանավոր է տպել տվել, մեծ-մեծ կխոսե, կուզե մրցել...
–Դիտողությունդ ճիշտ է, ըայց դատարկ բաներից մի վշտանա,– ասացի :
Սի քանի օր անց գրեցի «Ճուտր ձվից...»
բանաստեղծությունը և
ուղարկեցի նրան.

Ճուտը ձվից դեռ նոր ելած,
Թռնել կուզե արծվի հետ,
Քամուց ժողված կույտն ավազի
Չափվել կուզե Մասիսի հետ...
Դեռ կաթնակեր մի նոր մանուկ,
Որ զուռնա է ասում սազին,
Մրցման կանչեց մեծ Շիրազին,
Բայց կանչելն ի՜նչ,
Դեղնակտուց
ճնճղուկ էր մինչ...

Շիրազր Հավանել էր բանաստեղծությունս:
–Անպայման տպե, Սամվել Սոկրա՚տ...

ՊԻՈՆԵՐԱԿԱՆ ՃԱՄԲԱՐՈՒՄ

Արձակագիր Մկրտիչ Սարգսյանը և բանաստեղծ Գևորգ էմինր Երևանից եկել էին
Կիրովական ՝ հանգստանալու և Հանդիպում ունենալու «Շինարար» պիոներական ճամբարում։
Կիրովականի գրողների բաժանմունքից մասնակցում էին Ռազմիկ Պողոսյանը,
Հրաչյա Սարուխանը, Սամվել Զուլոյանր, ՄՀեր Բեժանյանը,
ինձ էլ մասնակից դարձրին՝ որպես առակագիր։
Կիրովականի բոլոր պիոներական ճամբարները գտնվում են Վանաձորի աջ ու ձախ կողմերում։
«Շինարար» անունը կրող ճամբարում մեզ սպասում էին ու
դիմավորեցին պիոներական պատվոշքախմբով և փողային նվագախմբով։
ճանաչում էին մեծահամբավ գրողներին և բավականին լավ էին կազմակերպել հանդիպումը։
Մեզ դիմավորհցին ծաղկեփնջերով։
ճամբարի արձակ հրապարակում, կապույտ երկնքի տակ տեղի ունեցավ հանդիպումը։
Ռ. Պողոսյանը ներկայացրեց հյուրերին և տեղի գրողներին։
Գևորգ էմինը կարդաց իր բանաստեղծություններից, հետո հանդես եկան
կիրովականցի բանաստեղծները, որոնց դիմավորեցին ծափաՀարություններով,
այնուհետև ելույթ ունեցավ Մկրտիչ Սարգսյանը։ Վերջում
լսեցին իմ առակները։ Գևորգ էմինը ականջիս կամացուկ շշնջաց.
–Առակները ավելի լավ են ընդունում, ծափերի մեծ բաժինը քեզ հասավ, ընկեր Սոկրատյան,
ափսո՜ս ես էլ առակագիր չեմ...,– կատակեց։
Մկրտիչ Սարգսյանր բարձրախոսով դիմեց երիտասարդ հանդիսականներին.
-Եթե ասմունքողներ կան, մոտեցեք միկրոֆոնին, դուք մեզ լսեզիք, մենք էլ ձեզ կլսենք։
ՆաԽ Շիրազից հարցրեցին, հետո եղան ասմունքողներ և բոլորը
Շիրազից արտասանեցին, այսինքն միջոցառումն ավարտվեց Շիրազով...
Ավարտից Հետո հրավիրեցին աղ ու Հացի, նաև հյուրասիրվեցինք
խմիչքով։
Արևը մայր էր մանում, Վանաձորի գետակի մոտ Մկրտիչ Սարգսյանը Խոսք բացեց Շիրազից ու ասաց.
–Շիրազը ուրի՜շ է, ուրիշ ոգեղենություն ունի, շատ է մեծ, շատ է Ժողովրդական,
գրասերները Շիրազով շնչում են, Շիրազով ապրում...
-Դե լսեք, թե մի անգամ ինչ տեղի ունեցավ։
Թիֆլիս էինք գնալու՝ սայաթնովյան Վարդատոնին մասնակցելու։
Առաջարկեցի, որ Շիրազն էլ գա մեզ Հետ.
–Շիրա՜զ, առավոտյան ծեգին, ժամը վեցին կլինես գրողների տանը, որ գնանք ԹիՖլիս,
Վարդատոնին մասնակցելու համար։
Պատասխանեց.
-Ո՞ւմ մեքենայով ենք երթալու, ո՞վքեր պիտի գան։
–Հայտնեցի թե ում մեքենայով, ում Հետ ենք գնալու, նա պատասխանեց,
֊Չէ՛, չէ՛, ես էդոր մեքենայով չեմ գա, վստահելի չէ...
Մեքենան կզարգի սար ու քարի, կմեռնեմ, ինքը իմ մասին Հուշեր կգրե,,,,
–ասաց ու լսափողի մեջ մի լավ ծիծաղեցինք։
Առավոտյան ճամփա րնկանք։
Վրացիներր լավ էին կազմակերպել Սայաթ-Նովայի Վարդատոնի միջոցառումը,
բացօթյա շքեղ ամբիոն էին պատրաստել, գորգերով զարդարել էին, շուրջբոլորը ծաղիկներ էին դրել, բազմաքանակ ժողովրդին էլ տեղ ու դադար չկար, որ ասում են ՝ ասեղ գցելու տեղ չկար,
հենց նման օրվա համար են ասել:
Բեմահարթակի վրա հայ, վրացի և այլազգի
ներկայացուցիչները կանգնած սպասում էին
բացման խոսքին ու հանկարծ ամբոխը խառնվեց իրար։
Սի խումբ ջահել, թիկնեղ տղաներ մեկին ձեռքերով վեր բարձրացրին ու
հազարների հետ շարժվեցին դեպի բեմահարթակ։ Շիրազն Էր ձեռքերի վրա,
Շիրազին Էին բերում ու, ինձ թվաց, թե փայփայանքով բերում են մի ամբողջ Հայ աշխարհ...
Անկեղծ ասած, ես ուրախությունից մարդավարի հուզվեցի,
նկատեցի որ մյուս գրողներր նույնպես փուլ եկան:
Վրաստանի կենտկոմի քարտուղարը,
վրաց զրողները բեմահարթակին կանգնած, դիմեցին ինձ.
–Ո՞վ Է այդ աստվածային մարդը, որին ձեռքերի վրա են բերում։ Ոչ միայն հայերը,
այլ նաև վրացիներս խառնվել են իրար, և այս ծով բազմության ուշադրությունր միայն նրա վրա Է...
–Շիրա՚զն Է, Շիրազը, Հայ ժողովրդի մեծ բանաստեղծը,– պատասխանեցի հրճվանքով...
Շիրազին բերին, հենց բեմահարթակի վրա իջեցրին ու թվաց,
թե բեմահարթակր ամբողջովին լցվեց Շիրազով...
–Հետո ի՛նչ, որ մեծ բանաստեղծ Է, մենք Էլ ունենք մեծ բանաստեղծներ,
բայց ձեռքերի վրա չենք տանում...

–Բան չունեմ ասելու, դուք Էլ ունեք մեծ բանաստեղծներ, բայց դուՔ
Շիրազ չունեք...– պատասխանեցի Վրաստանի կենտկոմի քարտուղարին.՝
Ս. Սարգսյանի շռայլ Հոգով ջերմացած՝ լուսնյակի լույսի ներքո իջանք դեպի քաղաք։

ՄԱՆՈՒԿ ԵՍ ՄՆԱՑԵԼ

Մի օր մտերմիկ ասում է,
–Ի՞նչ եղավ գիրքդ, առակներդ չե՞ն տպագրե։
՜Չէ ՚, ամեն տարի ասում են Հաջորդ տարի կտպագրենք և այդպես արդեն յոթ տարի անցել է։
–Քեզ էլ կքարկոծեն ընձի պես, դեմդ կխնդան, համա հետևեդ կչարախոսեն, «Մոխրամանը», «Էշն ու դդումը» իրենց կվերագրեն։ Գրիչդ սուր է, քիչըմ զգպւյշ կեցիր, ի՜նչ իմանաս, ինչ կեղնի...
–Ի՞նչ կարող եմ անել, թող չտպագրեն, ուրիշ ի՞նք են անելու։
-Չէ, մանուկ ես մնացել ընձի պես... էս աշխարՀից բանից բան չես Հասկցել, ոտնատակ կտան, շարքից կՀանեն...
–Քո սուր լեզուն, ամբիոններից Մասիս ու Վան պաՀանջելդ, վերնախավի Հետ աղմուկ անելդ, մատ թափ տալդ... Հանդուրժո՞ւմ են... Բա քեզ ինչո՞ւ շարքից չեն Հանում...
–Ընձի տասնութ Հազար ուսանող է պահում, երեք միլիոն Հայ ժողովուրդ էստեղ, մի էդքան էլ արտասաՀմանում, քեղի վո՞վ է պաՀելու։
–Ընձի էլ դու կպաՀես, Մեծն Շիրազ Շիրակացի...
Բարձրաձայն ծիծաղեց.
֊կավ է, որ անՀույս մարդու Հետ Հույսեր ես կապում...

ԶՐՈՒՅՑ ՎԻԿՏՈՐ ԲԱԼԱՅԱՆԻ ՀԵՏ

Իմացա, որ Շիրազին «Հայաստան» Հրատարակչությունում խմբագիր են նշանակել։
Անմիջապես գնացի Հրատարակչություն, հենց միջանցքում դիմեցի Գևորգ Դևրիկյանին.
–Շիրազը չի Երևացե՞լ, ո՞րն է նրա աշխատասենյակը։
-Շիրազն աշխատասենյակում ի՛նչ գործ ունի, նա չի կարողանում աշխատասենյակում մնալ, այսօր կարծես չի երևացել, միջանցքում էլ մարդ չկա Հավաքված, ուրեմն, եթե եկել է, դիրեկտորի մոտ կլինի ՝ Վիկտոր Բալայանի։
Ներս եմ մտնում դիրեկտորի աշխատասենյակ.
–Ընկեր Բալայան, Շիրազին եմ ման գալիս, չկա ու չկա, մտածեցի կարող է Ձեզ մոտ լինել, այստեղ էլ չկա, որտե՞ղ կլինի։
-Չէ՚, այսօր չի եկել Հրատարակչություն։
Ճիշտ է, վերջերս մեզ մոտ աշխատանքի ենք տեղավորել, բայց ես իրեն խնդրել եմ, որ այսօր չգա...
–Այսինքն, Հեռացրե՞լ եք աշխատանքից, ընկեր Բալայան։
-Զէ՛, ընկեր Աոկրատյան, ինչ Հեռացնելու մասին է խոսքը, ուղղակի չեմ ուզում, որ գա գործի։
Որ օրը նա գալիս է Հրատարակչություն, այդ օրը խմբագրական աշխատանքը կազմալուծվում է։
Զրույցով են տարվում, օրր մթնում է և ոչ մի գործ առաջ չի գնում։
Ախր դու չես պատկերացնում, թե նա ի՛նչ է բերում մեր գլխին :
Բոլորը հավաքվում են միջանցքում, Հազար ու մի Հարցեր են տալիս, բոլորին պատասխանում է ու մոռանում են գիրք ու գործ, օրր կորցնում են, պլանները չեն կատարում, Հենց դրա Համար էլ իրեն խնդրել եմ, որ գործի չգա, դրանով մեզ մեծ լավություն արած կլինի,,,
Իսկ թե հենց իմ զլխին ինչ բաներ է բերում, Աստված Հեռու պաՀի...
-Ես գիտեմ, ընկեր Բալայան, որ նա Ձեզ շատ է Հարգում։ Հենց ինքն է ինձ ասել, որ Վիկտոր Բալայանր ազնիվ մարդ է։
–Հենց այդ ազնվության Համար էլ Հետս այդպես է վարվում։
Օրեր առաջ առավոտյան աղջիկները մի բաժակ սուրճ էին պատրաստել, որ խմեմ, նոր անցնեմ աշխատանքի, սովորույթ է, ի՜նչ արած։ Սուրճը սեղանին էր։ Ես էլ ծխամորճս էի վառում, ուզում էի արդեն անուշ անել, մեկ էլ Շիրազը գոռաչով, փոթորկի պես ներս խուժեց, Հասավ բաժակին, արագ վերցրեց ու խփեց պատին։ Եթե գլուխս չփախցնեի, ուղիղ ճակատիս էր դիպչելու սուրճի բաժակր։ Ասում եմ. «Շիրազ, ո՞ր մեղքիս Համար»: Եվ պատասխանեց Հետևյալը. «Այլևս այստեղ սուրճ չխմես, ես շրջապատված եմ թշնամիներով, զգույշ կեցիր, քեզի կթունավորեն, որ գրքերս տպող չէղնի, Հասկցա՞ր...»:
Նոր զայրույթս մեղմացավ, նայեցինք իրար ու մի կուշտ ծիծաղեցինք...
Մի օր էլ միջանցքում բոլորին Գլխին է Հավաքել, ոչ մի մարդ չի մնացել աշխատասենյակներում ու ինչ-որ բան է ցույց տալիս։ Մտածեցի ոնց անեմ, որ խմբագիրները անաղմուկ անցնեն աշխատանքի, ձայնեցի.
–Շիրազ, արագ արի Հեռախոսի մոտ...
"Քայլերն արագացրեց ու մտավ քարտուղարություն, լսափողը վերցրի ու ասացի. «Ուշացար, անջատել են։
Այդ ի՞նչ է ձեռքինդ, Շիրա՚զ, տուր նայեմ՝»,,.
–Ա՛ռ, տե՛ս, արծաթ է, Ամերիկայից են ուղարկել, իմ դիմանկարն է վրան քանդակած...
Իսկապես գեղեցիկ էր պատրաստված, չուզեցի Հետ վերաղարձնել.
-Շիրազ ջան, շատ եմ խնդրում, այս մեդալն ինձ նվիրի.՛
-Չէ՛, չէ՛, Հետ տուր, այդ մեկն է մնացել, շատ էր, բոլորը բաժանեցի,
ատամներս եմ սարքելու, մաքուր արծաթ է։
-Ես քեզ ուրիշ արծաթ կտամ ատամներիդ Համար։ Իսկ եթե տաս, Նապոլեոնի մեդալի մոտ եմ փակցնելու իմ տան աշխատասենյակում։
–Հա, ա՛ռ, էնոր մոտ կարելի է,– ասաց ու սիրահոժար նվիրեց...

ՓԻՂ Չէ, ՓՂԻ ԿՆՃԻԹ է...

1979 թվականի Հուլիս ամսին լույս տեսավ իմ առակների անդրանիկ ժողովածուն «Առյուծի տարազով» վերնագրով, որը մեկ մամուլի չափ փոքրիկ գրքույկ էր, թեև Հրատարակչություն ներկայացված էր երեք անգամ ավելի։ Հոնորար եմ ստացել և մի քանի օրինակ այդ գրքույկներից ձեռքիս՝ իջնում եմ Աբովյան փողոցով։
Շիրազին տեսա պատահական.
–Առակներիցս մի մամուլի չափ տպել են, աՀա, տե՛ս գիրքս։
Վերցրեց, շուռ ու մուռ տվեց այն, թերթեց, իր հավանած առակներից տեսավ մի քանի հատ կան, ժպտաց, մեկնեց ինձ, ասելով.
–Եղածը էսի՞գ է, էսիգ բան չէ, ճնճղուկ է, էսիգ հե՛չ բան է...
֊Տո՛ւր, տուր նորից աշեմ։–
Նորից նայեց, մի երկու բան կարդաց, քմծիծաղեց. –Հա՛, լավ բաներ էլ կան, թողե՛լ են, «Էշն ու դդումը», «Մոխրամանր», բայց լավ բաներ շատ ունեիր, դրանք չկան։
–Հա՛, յոթ տարի քնացնելուց հետո գոնե չհանեի՚ն...
–Հա՛, յոթ տարի քնել է ու նո՜ր է ծնվել,– ծոր տալով ասաց Շիրազը.. Ուրեմն փղի ծնունդ է, բայց դա փիղ չէ, փղի կնճիթ է... փղի կնճիթներ մեջը կան, մի քանի Հատ կան...
-Արի գնանք, էսոր մաղարիչր ես էնեմ...
Մտանք Աբովյան փողոցի վրա դանվող գարեջրատունը։
Բազմությունը շատ Էր, հերթ Էին կանգնած, ես Էլ հերթ կանգնեցի, բուֆետապանը Շիրազին տեսնելով՝ ձայնեց.
–Վարպետ Շիրազ, ի՞նչ կուզես։
–Հենց մեն-մենակ երկու շիշ գարեջուր, ուրիշ բան Հարկավոր չէ։ Ւնձ թվաց, թե Շիրազի մոտ փող չկա և ուզեցի ես վճարել երկու շիշ գարեջրի արժեքն ու ձեռքս տարա գրպանս։ Շիրազը զգաց.
-Չէ, չէ՛, ես եմ քեզի հրավիրել, դուն գործ չունիս,– ու ինքը վճարեց։
Առանց մանրի սպասելու, գարեջուրը լցրեց իր ձեռքով ու դիմեց.
-Սիրելի Սամվել, շատ մի վշտանա ուշ և քիչ տպագրվելուդ համար, Շիրազի ոտքն էլ այս աշխարՀում շատ անգամ է քարի առել... Կարևորը լինելն է,մի օր ակունքներր կպարզվեն ու կտպագրվես, գիրքդ փոքր է, Համա թե խայթոց է, շատ մի վշտանա,– ու կրկնեց նորից,– փիղ չէ, փղի կնճիթ է...
Գարեջրատնից դուրս գալու ժամանակ երեք տարիքավոր տղամարդ գլխարկներր հանելով, Շիրազին բարև տվեցին, զգացվում էր, որ քրտինքով ապրող մարդիկ էին։ Երևի պատճառր այդ էր, որ Շիրազը ամեն մեկին Հինգական ռուբլի տվեց.
–Սի–մի շիշ գարեջուր խմեք՝ Սոկրատի գրքի մաղարիչն է...
Զրույց անելով իջանք հրապարակ, շատրվաններին նայեցինք, մի քիչ թափառեցինք ու Շիրազն ասաց.
–Երթանք տուն, շոգ է, տանը զրույց կէնենք։
Գնացինք Ամիրյան փողոցում գտնվող իր նոր բնակարանը։
Տասնյակ թղթապանակներ կային Հատակին ՝ պատի տակ շարված։
–Շիրա՚զ, այդ ի՞նչ գործեր են իրար վրա շարված...,– հարցրի։
֊Ի՜նչ գործ պիտի էղնի, բոլորը ձեռագրերս են, բոլորը՝ պիտանի բաներ, բայց չեն տպագրե, չեն ուզե, չեն տպե, վերջին կոպեկներիս տեղն ու չափր գիտեն, հենց վերջանում է, զանգում են՝
«Շիրազ, մի երկու բան բեր»։ Երկու բան տանում եմ, մեկն են տպագրում։
Տեղից վեր ելավ, մոտեցավ պատի տակ շարված թղթապանակներին, նայեց, նայեց ու ոտքի Հարվածով շաղ տվեց այղ ձեռագրերր ամբողջ սենյակով մեկ։
Ես ինձ շատ վատ զգացի, կարծես ես լինեի մեղավորը... Մտածում էի, եթե ես Հարց տված չլինեի, այդ բանը տեղի չէր ունենա։ Մտածում էի ու խոսք չէի գտնում ասելու։
Շիրազը շրթունքներր իրար սեղմած սենյակում անՀանգիստ քայլում էր, Հետո ծխախոտ ուզեց, վառեց ու Հենց այնպես ծխում էր,ծուխն առանց ներս քաշելու...
Մի պաՀ զգացի, որ փոթորկումը մեղմացավ, ես սկսեցի ձեռագրերը Հավաքել ու նախկինի նման դասավորել նույն տեղում։ Ինքն էլ անցավ գործի։ Դա տևեց մոտ երկու ժամ։
–Ես գնամ, Շիրա՚զ, օրր մթնում է։
–Ո՞ւր տիտի երթաս։
-Տուն, էլ ո՞ւր, Կիրովական։
-Քիչըմ վշտացրի քեզ, գործ բացի, ներող կէղնիս...
֊Ով էլ քո տեղր լինի՝ կվշտանա, Շիրա՚զ...

ԱՆԿՐԿՆԵԼԻ ՇՆՈՐՀԱՆԴԵՍ

«Առյուծի տարազով» գիրքս նվիրեցի րնկերներիս, Կիրովականում
բնակվող բանաստեղծներին ու մտավորականներին և այն լավ արձագանք ունեցավ։
Իսկ իմ վաղեմի ընկերը՝ Վարազդատ Ավալյանր, ավելի հեռուն գնաց,
որոշեց կազմակերպել գրքի շնորհանգեսը և Երևանից հրավիրել Շիրազին։
–էս դժվար ժամանակներում մի փոքրիկ ճշմարտություն լույս աշխարհ բերելը,
կարծում ես, հե՞շտ բան է,– ասաց ու անցավ գործի։
Միջոցառումը նախատեսվեց անցկացնել 1979 թ. օգոստոսի 5-ին, կենցաղի տան դահլիճում։
Այդ մասին հայտնեցի Շիրազին, անմիջապես մերժեց.
-Չէ՚, չեմ կըրնա գալ, հետաձգե մեկ ուրիշ անգամ, Սևանում այդ օրը հանդիպում են նշանակել ընթերցողների հետ, իզուր հետևես չգաս, չե՛մ գալու...
Ընկերներիս դրդմամբ ու պարտադրանքով նշված օրր գրասերների մի խմբով և մի քանի մեքենաներով Երևանում ենք և ճիշտ այն պաՀին, երբ Հայտնի լրագրող Ղարիբ Հայրապետյանը Շիրազին թևանցուկ ուղեկցում է դեպի մեքենան՝ Սևան գնալու համար։ Ինձ տեսնելով, Շիրազը բորբոքվեց.
–Սամվել Սոկրատ, ես քեզի ըսի՝ չգաս, հըբը
ինչի՞ եկար...
–Գրքիս առիթով է Հավաքը, Շիրա՚զ,– պատասխանեցի ուխտադրուժի կեցվածքով։
Շիրազը մեկեն շրջվեց իր ըյուրընկալների կողմր և բարձրաձայն ասաց.
-Ես Սամվել Աոկրատի Հետ կերթամ Կիրովական...,–
ապա՝ Հայրապետյանին,– Ղարի՚բ, ես ձեզ Հետ չեմ գա, ինչը՞խ թողնեմ Աամվելին մենակ...
Երկարատև. Համոզիչ խոսք ու զրույցից հետո, երբ «կրքերը» հանդարտվեցին,
անվանի լրագրողը ՝ Շիրազի աննահանջ երկրպագուն, ասաց համակերպվողի կեցվածք ընդունելով.
–Այդ դեպքում, մենք էլ մասնակից կլինենք ձեր միջոցառմանը, այդ օրը միևնույնն է՝ Շիրազական է
...

Ուղևորվեցինք դեպի Կիրովական։ ճանապարհին զարմանալի մի հանդիպում տեղի ունեցավ։
Մի մեքենա մեր ավտոշարասյունը կանգնեցրեց: Մի հոծ բազմություն՝ մեծ ու փոքր աղջնակներ ու տղեկներ, թիթեռների նման խմբվեցին մեր շուրջը՝ բոլորը տոնական տրամադրությամբ: Նրանք ուզում էին տեսնել Հայ մեծ բանաստեղծին:
Շիրազն էլ էր շփոթվել։
Երիտասարդ մի կնոջ ձեռքից վերցրեց երեխային, համբուրեց թաթիկները:
–Անունդ ի՛նչ՛ է,– ասաց։
–Թաթուլ,–պատասխանեց երեխայի մայրը։
–Սիրուն Գառնուկ ու ուլիկ,
Իմ Թաթուլիկ, իմ բալիկ,
Շուտ մեծացիր դու, շատ շուտ,
Դարձիր զորավար հմուտ...
Կրակներում բոցէրված,
Վանր փրկիր մեր գերված...
Մասիսներդ տուն բեր, տուն,
Շիրազն հանգիստ մտնի քուն...

երգեցիկ շեշտերով ասմունքեց Շիրազը:
Մի աղջնակ էլ վայրի կակաչներ նվիրեց բանաստեղծին:
–Գիտե՞ս, ես կակաչներ շատ կսիրեմ, Սամվել Սոկրատ,–
ուրախության արցունքների միջից ասաց Շիրազը...՛
Ժողովուրդր նրան սիրում էր անսահման սիրով։
Շիրազը սիմվոլիկ ձևով կարծես մի ամբողջ ժողովուրդ էր ներկայացնում։
Նրան հավատում էին.նրա խոսքն ընդունվում էր անվերապահորեն...
Մեր աչքերի առաջ տեղի ունեցավ ժողովրդական սիրո և երախտագիտության աննման
մի դրսևորում, որն անկաշկանդ էր, որը չուներ արհեստականության ու կեղծիքի որևէ նշույլ։
ճանապարՀին կակաչների թերթիկները թափվեցին։
–Քամին կակաչներիս թերթիկները տարավ,– թախծեց,– ձեռքիս մնացին սրտիկները,
ես կակաչ շատ կսիրեմ, հըմը քաղել չեմ սիրե, կակաչ քաղելը լավ չէ...

Կենցաղի տան դահլիճում ասեղ գցելու տեղ չկար։
Տնօրեն Սամվել Բայադյանը հանձնարարել էր հյուրերին պատշաճ մակարդակով դիմավորել։
Կարգի էր բերված դահլիճը՝ գեղեցիկ Հարդարված։
Գորգեր էին փռված միջանցքներում ու դահչիճում,
սեղանների վրա թարմ ծաղիկներ էին դրված, նույնպես գեղեցիկ զարդարված:
Մի խոսքով, տոնական միջավայր էր ստեղծված պատվավոր հյուրերի և ընթերցասերների Համար։
Միջոցառումը նախագահում էր Վ. Ավալյանը, որն իր խոսքը սկսեց այսպես.
֊Բարեկամներ, այսօրվա տոնական տրամադրության առիթն ու պատճառը Սամվել
Սոկրատյանի «Առյուծի տարազով» վերնագրված գրքույկն է ,
որը թեև փոքր է ծավալով , փոքր է տպաքանակով (2000տպ), սակայն նրա մագնիսական
Հզոր ուժը կարողացել է այսպիսի մարդկանց ի մի հավաքել, Շիրազին էլ Երևանից բերել Կիրովական։
Երեկոն դարձավ ասմունքի ու երգի, ծիծաղի ու իմաստուն զրույցների երեկո՝.
Ես չափազանց հուզված էի, որովհետև նստած է մեծն Շիրազի հետ կողք կողքի։
Երջանիկ պաՀ էր։
Հետո կատարվեց մեկ ուրիշ անակնկալ իրադարձություն:
Սի թռվռուն աղջնակ մոտեցավ ինձ և կամացուկ ականջիս շշնջաց.
«Ընկեր Սոկրաայան, ձեզ դրսում ինչ-որ մարդիկ են հարցնում»։
Ես զգուշությամբ, որ չխանգարեմ ելույթ ունեցողներին, դուրս եկա միջանցք և չհավատացի աչքերիս:
Մոտավորապես 15 կին՝ գրկած երեխաներին, ոմանք ԷԼ մանկական սայլակներով, շրջապատեցին ինձ։
-Ձեզ մի մեծ խնդրանք ունենք,– ասացին,– Շիրազին համոզեք,
թող մոտենա, ձեռքը դնի մեր բալիկների գլխին, որ մեր երեխաներր մեր ժողովրդի համար պիտանի մարդիկ դաոնան՝ ազնիվ ու հայրենասեր, որ երբեք չլքեն Հայրենիքր՝ նույնիսկ դժվարության պահին...
Անմիջապես պահանջեցի դահլիճի դոները լայն բացել ու ներս եկան մայրերը՝ երեխաների հետ։
Հանդիսականներին հայտնեցի մայրերի խնդրանք–ցանկության մասին։
ԴաՀլիճր ոտքի կանգնեց։
Շիրազը ցնցվեց, լուռ էր, մի պահ կարկամեց՝ չգիտեր իր անելիքր։
Հեաո կտրուկ վեր ելավ տեղից, մոտեցավ բոլորին, գրկեց,
համբուրեց, բարուրները սեղմեց կրծքին։
Զարմանալի էր, երեխաներից ոչ մեկը լաց չէր լինում, իսկ ինքը ՝ բանաստեղծը,
ներքին պատասխանատվությամբ ու լարումով էր կատարում
իրեն վերապահված այս արարողությունր...
Հետո բաժակ վերցրեց ու կանգնեց դահլիճի ճիշտ կենտրոնում,
աչքերը խոնավ էին, բայց զգաստ էր ինքը.
–Թո՛ղ բյուր հազար Հայ բալիկներ ծնվեն աշխարհում։
Երջանիկ Հայ մայրերր Թող արարեն մեր երկրի ապագան։
Հայոց մայրե՛ր, ձեր երեխաների շուրթերին կաթի հետ մայրենի լեզու դրեք,
զատվե՛ք օտարներից, խուսափե՛ք օտարի որոգայթներից...
Ո՞վ է Շիրազը, որին էսքա՜ն սիրալիրություններ կենեք, Շիրազը մահկանացու է,
անմա՜հը, իմացե՛ք, Մեսրոպ Մաշտոցն է, պաշտեք Մաշտոցին, որ Հայ ազգը անմահանա...
Արարատ լեռը սյունն է Հայոց,
Կարսն ու Վանը տունն են Հայոց,
Հազար ու բյուր բալիկներ թող ծնվեն,
որ տեր կանգնեն մեր հող ու ջրին...
Ես մոտեցա մայրերին և խնդրեցի, որ իրենց զավակների անունները բարձր
հնչեցնեն։
- Դավիթ, Արմեն, Արշակ, ԳոՀար, Հասմիկ, Շուշանիկ, Վարդան...
Շիրազր դահլիճում անկանոն քայլում էր, մեկ-մեկ արծվենի
հայացք գցում դահլիճում նստածների վրա...
Երեկոն շարունակվում էր։
Բանաստեղծ Նորիկ ՍաՖարյանը կարդաց իր նոր գրած բանաստեղծությաններից մեկը,
որ չափազանց համահունչ էր օրվա խորհրդին.
ԿԱԿԱՉՆԵՐԸ, ԿԱԿԱՉՆԵ՜ՐԸ
Ձորի կողին ավեր մի վանք,
Թափուր գահ է աստվածների,
Ո՞ր անօրեն ձեռքն է քանդել,
Ողջը մատնել հուր ու սրի։
Աստվածայինն անտրտունջ է,
Ոչ մի աղետ նա չի հիշում,
Որմ ու խաչքար լուռ ու մունջ են,
Իրիկունի վառվող մուժում։
Միայն որպես լուռ վկաներ՝
Սրտում պահած հառաչներր,
Հեծկլտում են, բոցկլտում են՝
Կակաչները, կակաչնե՜րը։
Կիսակործան խորանի մեջ,
Խաչերի մեջ, խաչքարերում,
Գմբեթների ճեղքերում նեղ,
Խոյակներում, որմի կողին,
Զրնգում են ասես նորից
Յաթաղանի շառաչներր,
Կարմիր վերք է ու կարմիր ճիչ՝
Կակաչնե՜րր, կակաչնե՜րր։
Վերջին անգամ, գուցե, այստեղ
Աստված ինքն է շշնջացել,
Ձորը ասես արևի դեմ
Իր արյունոտ կուրծքն է բացել։
Իրիկունը քարերին շեկ
Պարգևել է կարմիրն իր բարկ,
Ոգիները բռնել են պար՝
Կակաչների տեսքով սևակ,
Խառնվել են աղոթք ու ճիչ,
Հառաչներն ու բառաչները,
Ողջակիզվել քարեր ու խիճ,
Կակաչները, կակաչնե՜րը։
Աչքերիս դեմ նոր երկիր է,
Նոր գարուն է, նոր այգաբաց,
Ես չեմ ուզում, որ երգերս
Լինեն թախծոտ, տամուկ ու թաց;
Ուզում եմ ես վշտերն այս խոր
Մոռացության փոշում թաղել,
ժպտալ այս մեր նորոգ բախտով,
-Հրճվել մի քիչ ու ծիծաղել ,
Բայց թախծոտ են նորից հնչում՝
Հոգուս զուլալ կարկաչներր,
Ահավոր են և անզիջում՝
Կակաչնե՜րը, կակաչնե՜րր...
...
Այսպիսի անմոռաց օր էր ինձ Համար 1979 թ. օգոստոսի 5-ը՝
իմ անդրանիկ գրքի շնորհանդեսի օրր։

ՇԱՏ ՎԵՃ ՈՒՆԻ ԻՄ ՀՈԳԻՆ

Հանդիպում եմ Շիրազին :

–Կապույտ մանուշակը լեռների վրա,– շեշտված արտասանում է նա և զգում,
որ իր ասածը չեմ հասկացել;
–Բացիկը, մայիսմեկյան Բացիկդ էր՝ կապույտ մանուշակը լեռների վրա.–
Հետո խորամանկ ժպտալով շարունակում է.
–Քեզի շա՜տ սիրելով, Սամվել Սոկրատ, նվիրածդ փողկապը քնածս
պահին էլ չեմ հանում վզիցս, լավ է, չէ՞...
–Ես էլ քո նվիրած փողկապը չեմ հանում , ասացի ու ցույց տվեցի իր նվիրած փողկապր,
որ պարանոցիս էր–––
–Հա, ճիշտ որ իմս է եղել մի ժամանակ, իմս էլ քոնն է եղել ինչ-որ մի ժամանակ...
Մեկ էլ ե՞րր գիրք կունենաս, որ նույն մարդկանցով, նույն կենցաղի տանը, նույն համ ու հոտով,
խմբով երգենք մեծ Թումանյանի «Անուշը»։ Այդ օրն անմոռաց է ընձի համար,
Սամվել Սոկրատ, իմ կարկաչուն զուլալ բարեկամ, էրթանք տուն, տանն էլ ասելու բան կէղնի...
Գնացինք Ամիրյան փողոցի իր աշխատասենյակը, գրասեղանի առջև նստեցինք, թախծոտ աչքերով նայեց ինձ ու
հարցրեց.
–Նոր բան չանի՞ս քովդ, կարդա լսեմ։
–Հա՛, իհարկե, կա, «էլեգիա» է վերնագիրը,–
հանեցի գրպանիցս մեքենագրված «էլեգիան», Շիրազը տեղից բարձրացավ,
սենյակում մի քանի քայլ ետ ու առաջ քայլեց՝ արագ-արագ, նորից նստեց.
–Սամվե՛լ, տուր, ես կարդամ, լավ է, որ մեքենագիր է։
– Վերցրեց ու կարդում էր, մեկ-մեկ աչքերը գցում էր աչքերիս,հետո ՝ առաստաղին ու
նորից էր կարդում ու մինչև ավարտը երևի մի քանի անգամ կրկնվեց նույնը,
որից հետո դրեց սեղանին.
–Հոգու հառաչանք է, տառապանք ու ցավ, ցավ ու արցունք, կատարյալ է,
ընձի պես սիրտդ փոթորկված է եղել ձոնելիս, էսիգ, որ թղթին չտայիր,
սիրտդ կպայթեր, ասել կուզես.
Շատ վեճ ունի իմ հոգին,
Անվերջ ունի իմ հոգին,
Աշխարհիս դարդն ու դավը
Իր մեջ ունի իմ հոգին։

* * *
ԷԼԵԳԻԱ
(Հատված)
Ինչո՞ւ ես լալիս, սիրտ իմ, շնչահեղձ,
Քեզ հավատում եմ, չես շողոքորթի,
Թե լքելու ես, ինձ ասա անկեղծ,
Ինչո՞ւ վեր առար ցուպդ ճամփորդի...
–Հերիք է, տեր իմ, հերիք մրափես,
Ինքդ էլ գիտես, որ շատ եմ խոցված,
Չեմ ուզում, որ դու նոր կրակ թափես,
Ու տաս հողմերին հուրս հնոցված։
Դավեր են լարում ամեն կողմերից,
Չունեմ ես փրկում, տնքում եմ անհույս,
Վրաս շանթեր են թափվում հողմերից,
Ու առևանգում անփորձ սիրտս կույս...
Դավը չես զգում լպիրշ րնկերոջ,
Օրեր ես մաշում քնած թե արթուն,
Նույն դավն է հղում կեղծիքը կնոջ,
Մարդ ես համարում նաև նենգ մարդուն։
Ծովում որտեղի՞ց գտնես մարգարիտ,
Բյուր հազար դավ կա մի կնոջ սրտում,
Սիրտը ընկերոջ պղտոր է դարիդ,
Իսկ դու հանձնել ես, տե՛ս, թե կյանքդ ում։
Աչքերդ գոցված, քայլում ես, ավա՜ղ,
Հերիք է մնաս շիվար ու ցրված,
Սիրտդ արել ես չարքերին թիրախ,
Դրա համար եմ այսքան քրքրված։
Ծաղիկներդ անգամ փշեր են դառել,
Քեզ ո՜նց խնամեմ, ուժս չի պատում,
Ստվերդ նույնիսկ սուր է վեր առել,
Ում գուրգուրել ես՝ գլուխդ է հատում։
Մեջքն է կռացրել սյունդ սղոցված,
Սիրտդ մեռնում է, աչքիդ չի գալիս,
Մոխիր է դառնում տանիքդ բոցված,
Օտարի ցավն ես րնդմիշտ ղու լալիս։
Թե ոնց համրացավ, քարացավ մի շուրթ,
Թե մանուկ մեռավ, մի ծիլ նորածին,
Թե ոնց ծոր տվեց, մարեց աստղ մի լուրթ,
Ինչպե՞ս չողբալ մարդուս կորածին...
Թե հորն ինչու է որդին ուրացել,
Թե ինչ ցավ ունի աշխարհս սրտում,
Թե ինչ դարդից է մարդս կռացել,
Թե ձուկն ինչու է ափում թպրտում...
Լեզուն ինչո՞ւ է սրտեր թրատում,
Ինչո՞ւ է օձի մարմինր միշտ պաղ,
Ինչո՞ւ է կինը մարմինը ծախում,
Ծովն ինչո՞ւ ունի իր ընդերքում աղ...
Ինչո՞ւ է, ինչո՞ւ մարդս գայլացել,
Ու գայլ դառնալով ինքն հպարտանում,
Չէ՞ որ մինչ հիմա գայլ չի մարդացել,
Հողմապտույտը այս ուր է տանում...
Արյուն է ծորում արևի սրտից,
Ամպերն են իրար բախվում խենթորեն,
Կրակ է ժայթքում հողն իր րնդերքից,
Ու շունչ են քաշում, որ բախվեն նորեն։
Գալիս, անցնում են և դար ու տարի,
Ցեղեր ու ազգեր՝ իրար խառնիխուռ,
Աշխարհս որպես մի լերկ շիրմաքար...
Տնքում է անզոր, չունի փրկման դուռ։
Կախվում են, բախվում խենթ ու խելագար,
Օրոցք ու շիրիմ իրար ճգմելով,
Եվ ի՛նչ իմանաս, թե քանի բյուր դար
Պիտի տապալվեն նորից ելնելով...
Թե ի՞նչ է ասում քամին ալրացող,
Թե ինչքա՞ն մարդ են եղել ու չկան,
Ինչո՞ւ է ճչում մանուկն աչք բացող,
Թե ինչքա՜ն ծնունդ դեռ նոր պիտի գան...
Թե ոնց է մարդս փողից հղփացել,
Ինչո՞ւ է լալիս ծառը սղոցված,
Դահիճը ձեռքը ո՞նց է լվացել,
Թե մարդուս սիրտը ինչո՞ւ է խոցված։
Ինչո՞ւ քայքայվեց մի հաշտ ընտանիք,
Մանուկը կյանքում ինչո՞ւ որբացավ,
Ատամն ինչո՞ւ է մարդ շինում ժանիք,
Ինչո՞ւ ժանիքով մարդն հպարտանա...
Թե երկինքն այսպես ինչո՞ւ է լալիս,
Ինչո՞ւ է այգի մտել գերանդին,
Կարկուտն էդ ի՞նչ է արտերին տալիս,
Որոտում շանթը նորից, վերստին։
Ծիածանն ինչո՞ւ ապրեց կարճատև,
Այն հուշահրաշ եղածը կյանքի,
Կույր մարդու համար արևն էլ է սև,
Հաշտվում է մութին առանց զարմանքի...
Ինչո՞ւ է կարոտ շուրթս ծիծաղի,
Ի՞նչ ցավեր ունի սարը իր սրտում,
Ո՞ւմ դեմ է բացվում դուռը դրախտի,
Ինչո՞ւ են մամռոտ քարերր տրտում...
Զենքերն ինչո՞ւ են միշտ զգոն , արթուն,
Ինչո՞ւ է կյանքը այսքան բարդացել...
Ինչո՞ւ է մարդս հոշոտում մարդուն,
Եվ հեոու, հեռո՜ւ, դեռ չի մարդացել...
Բուերն ինչո՞ւ են մթնում կռնչում,
Աստղերն ինչո՞ւ են նազում գիշերով,
Ծովերն ինչո՞ւ են ահեղ մռնչում,
Պարտեզն ինչո՞ւ է լցվել փշերով...
Ինչպե՞ս գոհ լինեմ կյանք արարողից,
Սրտիս է բարձել մրմուռը դարի,
Ինչո՞ւ է արյան հոտ գալիս հողից...
Ցավը ո՞նց տանի սիրտս աշխարհի։
Ինձ չես ափսոսում, ինքդ քեզ խղճա,
Վանի՚ր ոսոխիդ, սեղմի՛ր բռունցքդ,
Քնից արթնացիր ու խորհիր մի պահ,
Վերքեր չի բուժի աղի արցունքդ։
Թե չէ կկորչես որպես մի փետուր,
Մայրդ չի լսում, իզուր ես լալիս,
Կնետվես փողոց, կընկնես դռնեդուռ,
Մայրը կուշտին է հիմա կաթ տալիս...
Ուրիշ են, ուրիշ օրերը դարի,
Անտրտունջ տվիր կյանքդ ամենքին,
Ուսերիդ առար ցավը աշխարհի,
Հողմերը տարան երազներդ սին։
Ում որ տվել ես վերջին պատառդ,
Քո տանը նա է տան տերը հիմա,
Գաղտնի սղոցեց պտղատու ծառդ,
Գլխիդ գալիքը չես խորհել մի պահ...
Բան չես հասկացել կյանքից հանելուկ,
Դու ճերմակել ես, սիրտդ սևացել,
Օրերդ թռան, մնացիր մանուկ,
Աշնանամուտիդ զուր ես խենթացել...
Սիրտդ էլ սիրտ չունի, իսպառ ես մաշել,
Դեռ չես տարբերում վատին ու լավին,
Քո ձեռքից սիրտդ ինչե՜ր է քաշել,
Ինձ միշտ նետել ես ամենքի ցավին։
Ես աչք չեմ բացել խոսքի մտրակից,
Կյանքս մաշել ես ու դեռ չես վախում,
Շատ եմ ողբացել հենց քո ապտակից,
Ու սրտիս սիրտը էլ չի բաբախում։
Հերիք է թռչես՝ ուր քշի քամիդ,
Ջուրր մի նետիր ասածս խրատ,
Թե դեռ մրափես, մնաս միամիտ,
Երկար կմնան ցավերը վրադ։
Մի դրկից չունես, մեկին հենվելու,
Ու մնացել ես կյանքում մեն-մենակ,
Հո մորից նորեն նոր չե՞ս ծնվելու,
Նույնիսկ ցուպ չունես, քեզ դառնա հենակ
Ուրիշի ճամփին մատներդ վառած,
Անանցանելի ճամփան ես հարթել,
Ինքդ կես ճամփին, մոմերդ սպառած,
Հոգնաբեկ ուսիդ հոգսեր ես բարձել։
Ի՜նչ է քո ողբը՝ խղճուկ արարած,
Անծիր աշխարհի ո՞ր ցավն ես լալիս,
Անձրևի կաթիլ ու ջրի տարած...
Բան չունես առած, ում ես ինչ տալիս։
Դարեր են եկել, գնացել անհետ,
Իրենք մեռել են, ցավերը թողել,
Մշուշ են թողել չար հողմերի հետ,
Արյան լճերով հողը ողողել։
Եղեռն է տեսել ազգը քո մի բուռ,
Առևանգել են անտառներդ կույս,
Բոթը կրել ես տնքոցներով լուռ,
Կարկառել երկինք, դեպի արշալույս...
Մանուկ է մեռել սմբակների տակ,
ճիրանների մեջ թունոտ ոսոխի,
Բռնաբարել են չարքերը անհագ,
Սրբավայրեր ու սիրտը մայր հողի։
Գարունդ անցավ, ուշ է ու ձմեռ,
Դեռ չես նկատում՝ հողմն է հեծեծում,
Ուրիշի ցավն ես մինչ լալիս դու դեռ,
Ինչ-որ ուրվական դուռդ է ծեծում...
Ականջդ սրիր, լսիր մայր հողին,
Քանզի հող էիր, հող ես դառնալու...
Որը քեզ կտա անվարձ անկողին,
Լուսինն էլ կգա վրադ սգալու։
Երգերդ հանձնիր հողմերին շաչող,
Մարդկանց մի պատմիր ցավերդ իզուր,
Խուսափիր, հեռո՛ւ նենգ մարդուց հաչող...
Բուրվառում չկա նույնիսկ խնկաբույր...
Ձևացիր համր, մի ասա ոչինչ,
Ու մի շռայլիր գանձերդ խոսքի,
Դարդերդ պատմիր լուրթ աստղերին ջինջ,
Որ անմահանա հեքիաթդ ոսկի։
Թող որ խլանան ականջներդ հավետ,
Որ դու չլսես ձայնը ոչ մեկի,
Գաղտնի զրուցիր դու ինքդ քեզ հետ,
Ուրիշ մարդ չկա՝ վերքդ ամոքի։
Ոչինչ մի տեսնի, քեզ կույր համարիր,
Ո՞նց ես փոխելու գետը իր հունից,
Որ կյանքդ փրկես, խելագար եղիր,
Գանձեր չես հանի կյանքի անհունից։
Խուսափի՛ր, հեռո՛ւ չարակամ մարդուց,
Ո՞ւմ է սպասում աչքդ ակնապիշ,
Տքնանքդ եղավ հենց քեզ ապացույց,
Տեսար թե ոնց է մարդս դառնում իժ...
Իժը դեռ ոչի՛նչ, գուցե խուսափես,
Թույնից գուցե քեզ մահը չտանի,
Բայց թե նենգ մարդուց էլ փրկում չունես,
Թե որ նա լինի վիժվածք շեյթանի...
Մահդ կկանգնի աչքերիդ առաջ,
Երբ որ առվակդ իսպառ ցամաքի,
Դեմքդ կընդունի ապտակի շառաչ,
Մշուշի քողը աչքդ կփակի։
Թույնի բաժակր կնոջ ստվերում
Կշրջի քեզ հետ, քեզնից անբաժան,
Ագռավ կթառի գլխիդ վերևում,
Որ անի անգութ իր գործը դաժան...
Բյուր հազար դավ կա կնոջ կրծքի տակ,
Քրքիջներ ունի, հեծկլտոցներ գիժ,
Մարելու համար կրքերն իր անհագ,
Երբեմն կին է... ու երբեմն իժ...
Կրակներ ունի նա իր աչքերում,
Մշուշներ ունի, և շանթեր ու բոց,
Հրեշներ ունի նա իր ստվերում,
Թռչող նիզակներ ունի սրտախոց։
Հեռու են շանթում հայացքն աչք-հոնքի,
Մերթ քրքջում է ու մերթ արտասվում,
Մերթ հեկեկում է ցավից երկունքի
Ու մերթ որոնում չգիտե՜ս թե ում...
Միշտ խուզարկու են աչքերը անհագ.
Երազներ ունի զմրուխտ քարերի
Ուզում են աստղերն անհունի անտակ,
Գանձերը եղած ամբողջ դարերի։
Կփետի մազը դիակիդ վրա,
Դեմքդ կթրջի շինծու արցունքով,
Սակայն կփնտրեն աչքերը նրա
Ապրելու մի նոր ոգու տենչանքով...
Չի եղել երբեք մի տեղատարափ,
Որ գետր լինի այսքան պղտորված,
Փլվում են հսկա ժայռեր ու քարափ,
Ու չի մնացել առվակ երազած...
Չկա էլ ընկեր, չկա սրտակից,
Բացող էլ չկա դռնակդ գոցված,
Ընկածդ պահին չկա արնակից,
Դարմանող չկա վերքերդ խոցված։
Եվ քրքիջով է գործում սանձարձակ,
Խնդում է Չարը խոհերիդ վրա,
Նորից դաշույն է ճոճում համարձակ,
Արնաներկ լպիրշ քրքիջը նրա...

ԱՇՆԱՆ ՄԻ ՕՐ

Աշուն էր։
Գնացել էի Երևան։ Զանգեցի, Շիրազը դուրս եկավ։
Հուզված էր ինչ-որ բանից, աչքերը մթագնած էին, թախծոտ:
Լուռ ու մունջ գնացինք էր աշխատասենյակը Ամիրյան փողոցի վրա, նստեցինք ու
նորից տնեցիներից հարց ու փորձ անելուց հետո հետաքրքրվեց.
-Որևէ նոր բան ունե՞ս գրած, քովդ եթե կա, կարդա լսեմ։
–Հա, կա մի փոքրիկ բան, երազում տեսած ու գրած, –ասելով հանեցի մեքենագրվածն ու կարդացի.

ԵՐԱԶ

Գնում էի ոտաբոբիկ, սուր փշերի վրայով,
Գնում էի նորից առաջ, ցավերս լուռ տանելով,
Գնում էի դեպի Մասիս, ճամփաներով դժվարին,
Չոքում էի ու բարձրանում, համբուրելով սուրբ հողին։
Մի նենգ սուլթան ճամփաս փակեց,
ձեռքին ուներ կեռ դանակ,
Կռվի մտա հրեշի հետ, տարա փայլուն հաղթանակ։
ճամփաս բացվեց, անցա առաջ, Մասիսներին ես հասա,
Ապ ու պապիս գերեզմանի շիրմաքարերր տեսա։
Համբուրեցի քարերը սուրբ, շիրմաքարերը մամռոտ,
Տնքում էին քարերը այն, արցունք թափում արյունոտ...
Արտասվեցի ես բարձրաձայն, ձայնս անցավ սար ու ձոր,
Ու շունչ առան, դարձան մարդիկ, քարի ամեն մի բեկոր...
Երգ ու տաղով պար բռնեցին Մասիսների լանջերով,
Հիմնահատակ եղավ շղթան կտրիճների ձեռքերով։
Շիրազն ուներ ձեռքին բռնած գինով լիքը ոսկե թաս,
Ու խմում էր կենացն Հայոց, որ չմնաց անմուրազ։
«Ես իմ անուշ Հայաստանի» Չարենցի երգն էր հնչում,
Կտրիճների հետ զորավար Անդրանիկն էր մռնչում...
Աբովյանը քայլում էր դեպ երազներն իր անհաս,
Ախ, ի՞նչ անեմ, դու՛ք ասեք, ի՞նչ, իրական չէր, այլ երազ...
Գալիքները մեր իրական երազներով են գալիս...
Կարիանա ազգը հայոց, սիրտ իմ, իզուր ես լալիս։
15. 03. 1982թ.

Շիրազր վերցրեց, պահանջեց նաև ակնոցներս, դրեց աչքերին,
կարդաց երկու, անգամ ու սեղանին դնելով ասաց.

֊Լավ է, սիրելի Սամվել, երանի ճշմարիտ էղներ, իրական էղներ,
էլ ինձ մաՀ չէր էղնի, բա ի՞նչըխ էնենք, որ երազներս դառնան իրական:
Շատ եմ խորհել, ճար ու հնար չեմ գտել, մի օր մերը կէղնի,
բայց ես, ափսոս, չեմ տեսնի։
Արցունքները թաքցնելու համար էր, երևի, տեղից մեր կացավ,
սենյակում քայլեց, թաշկինակր հանելով, մաքրեց աչքերը...
–Լա՛վ է, սեղմված է, երազդ շուտ ես ավարտել, սիրելի Սամվել։

ՀՐԱԺԵՇՏ

Եվ ավաղ, երբ հանճարեղ Շիրազի լուսատու աստղը մարեց,
ես ևս ծանր օրեր ապրեցի, ինչպես ամբողջ Հայոց աշխարհը, ողջ ժողովուրդը։
Սգո երեկո կազմակերպեցինք Կիրշինտրեստի ակումբում,
ցուցադրվեցին իմ և Շիրազի հանդիպման կինոժապավեններից, նրա ՝ մեր տան դիմանկարը
դրվեց բեմահարթակին, թարմ ծաղիկներ դրվեցին շուրջբոլորը: Սրահում լռություն էր..
Հիշեցի Սիրվարդ Մեսրոպյանին, երբ տարիներ առաջ մեր տանր Շիրազի մեծ լուսանկարին երկար նայեց,
նայեց ու դիմեց ինձ.
–Աամվել, մի բան եմ ուզում ասել... Թեև քեզնից քաշվում եմ, բայց ասելու եմ, Շիրազն ինքն է ինձ խնդրել...
-Այդ ի՞նչ ես ուզում ասել, որ քաշվում ես, Սիրվա՛րդ,– մտերմիկ ասացի ես։
–Ասում եմ, որ Շիրազր մի օր գնա էն աշխարհր...
Աստված մի արասցե, ես ու դու այս մեծ լուսանկարը առջևից կտանենք,–
իմ հարցական հայացքին պատասխանեց չքմեղանալով,– ինքն է ինձ ասել,
Շիրազը այս նկարը շատ է հավանում, այն անգամ, երբ ձեր տանն էինք,
քեզ չկարողացավ ասել, ինձ դիմեց:
– Ես աչքերս լցրեցի, Աիրվարդը թույլ ժպտաց:
Շիրազի մահվան բոթը թանձր մշուշի նման ծանր նստած էր ողջ հայության վրա
ու իմ մտերիմ ու սրտակից ընկերներն իրար էին ցավակցում թախծոտ աչքերով ու լուռ Հեռանում։
........................
ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՇԻՐԱԶԻՆ

Արծաթափայլ թագ ունի միշտ,
Մասիսն Հզոր,
Երգդ մեծ է օվկիանի պես ՝
Անտակ ու խոր
Հազար ու մի հողմ է բերել
Դարը դարից,
Բայց և ոչինչ չի աարել, չէ՛,
Մասիս սարից։
Դու թողել ես Հայրենիքիս
Ոսկեզօծ հուշ,
Վառ աստղի մոտ լինում է և
փոքրիկ մշուշ։
Պատնեշ չկա երթիդ Համար,
Անցի՛ր ուղիդ,
Անտառ տվիր ոսկե սերմով
Սուրբ մայր Հողիդ։
Երգդ կապրի
Հար ու Հավետ
որպես Հորդուն
Ծաղկաբեր գետ...