ԱՐԵՎԱԳՈՒՅՆ ՁԻՆ
- Հինգ անգամ հինգ` քսանհինգ, հինգ անգամ վեց` երեսուն, հինգ անգամ յոթ` երեսունհինգ... Տատ, տատ, ձեր ժամանակ էլ հինգ անգամ հինգը քսանհի՞նգ էր անում:
- Իմ ժամանակի հետ գործ չունես, դասդ սերտիր գլխիդ չբանփեն:
- Հինգ անգամ ութ` քառասուն, հինգ անգամ ինը... Տա՛տ, տասնմեկերորդ հարկից որ թռչեմ, քո կարծիքով ցած կընկնե՞մ, թե՞ կբարձրանամ տիեզերք:
- Դու ինչ քաշ ունես, ա՛յ երեխա, որ ցած ընկնես: Քամին փետուրի պես կքշի, կտանի:
- Տա՛տ, ձեր ժամանակ մարդիկ տիեզերք թռչու՞մ էին:
- Անիծվեր մեր ժամանակը, չլիներ: Մեր ժամանակ տիեզերք չկար:
- Իսկ ի՞նչ կար:
- Էշ, ձի, սայլ, թոնիր, եզ...
- Իսկ Պյութագորասը, ձեր ժամանակ, շալվար ունե՞ր:
- Ի՛նչ ես ուզում ինձանից, այ խելո՛ք:
- Ձի՛ եմ ուզում:
- Որ երկուսներդ բարձե՞ս, բերես տուն:
- Չէ, որ հեծնեմ, գնամ սարերը:
- Ձիերի դարն անցել է:
- Դուք ձի ունեի՞ք, տա՛տ:
- Ունեինք... հա՜, հա՜, ձի ունեինք,- հոգոց հանեց տատը:
- Անունն ի՞նչ էր:
- Հրեղե՛ն:
- Ի՞նչ եղավ:
- Գժվե՛ց:
- Ձի՞ն:
- Հա, քերծից իրեն ձորը գցեց...
- Ինչու՞:
- Լծեցին Ճռռան սայլի, գոմաղբ էին տեղափոխում: Վիրավորանքից իրեն ձորը գցեց՝ սատկեց: Քերթեցին, կաշին բաժանեցին հովիվներին, որ իրենց համար տրեխ կարեն:
Տատը Ճերմակ սարի ծոցում ծվարած գյուղում էր ծնվել: Կով ունեին, ոչխար, այծ, գոմեշ, թոնիր... Մոր թխած լավաշն աշխարհը կշտացնում էր: Ձի ունեին: Լուսաբացին խրխնջում էր ու ամբողջ օրն աշխատում: Խոտ էր կրում, փայտ, ջրաղացից՝ ալյուր, կալերից՝ ցորեն... Իր քեռու աղջկա՝ Վարսենիկի հարսանիքին, զորավար Անդրանիկին նվիրված երգ ասելու համար հորը աքսորեցին Սիբիր: Ձին բռնագրավեցին, իրենց դարձրին «ժողովրդի թշնամու» երեխաներ: Տուն-տեղ թողեցին, փախան քաղաք, որ մի կերպ գլուխները պրծացնեն: Քաղաքում հին թաղում էին ապրում: Հին թաղը քանդեցին, տեղը տասնմեկ հարկանի շենք կառուցեցին: Տասնմեկերորդ հարկում իրենց բնակարան տվեցին: Արմենը ծնված օրվանից ապրում է տասնմեկերորդ հարկում: Ձի չունեն, կով չունեն, այգի չունեն, թոնիր չունեն...
Արմենը ձի է ուզում: Զարմանալի արարած է մարդը, սիրտը երբեմն այնպիսի բաներ է ուզում, որ ինքն էլ չգիտի թե ինչու, ու երբ սրտի ուզածը չի կատարվում, հիվանդանում է:
Արմենն էլ օր օրի սկսեց նիհարել, ախորժակը փակվեց: Ծնողները, տատը, բարեկամները, ուսուցիչները անհանգստացան: Այս բժշկի մոտ տարան, այն բժշկի, բոլորը միաբերան ասացին.
- Ձեր երեխան ինչ ուզում է տվեք, կառողջանա:
- Ձի է ուզում:
- Ձի՞,- ծիծաղեցին բժիշկները:
Արմենենք, Զարզանդ Ութիջյան անուն‑ազգանունով մի բարեկամ ունեն, գյուղում է ապրում: Աշնանը
տատի համար դդում է բերում, բադրիջանի մուրաբա, հինգ կապ ավելուկ: Զարզանդ Ութիջյանը ձի ունի: Ամեն անգամ հյուր գալիս, հիացմունքով պատմում է իր ձիու մասին: Պատմում, պատմու՜մ է ու վերջում խորը «ախ» քաշում:
- «Ախ» մի՛ քաշի, Զարզանդ, սիրտդ կվնասես,- ասում է Արմենի տատը, որ Զարզանդ Ութիջյանի մորաքույրն է:
- Մորքուր ջան, իմ ձին, ոնց որ մեր տան անդամը լինի: Ափսոս ծերացել է: Դրա համար եմ «ախ» քաշում:
- Ձեր ձին խրխնջու՞մ է, քեռի Զարզանդ, - հարցրեց Արմենը, որն ուշադրությամբ լսում էր Զարզանդի ձիու պատմությունը:
- Առաջվա պես չի խրխնջում, բայց խրխնջում ա: Օրերը տաքանան, կգամ քեզ կտանեմ մեր տուն, քո աչքերով համ ձին կտեսնես, համ էլ կլսես նրա խրխինջը: Շատ խելացի, շատ սիրուն ձի ա... Մորքուր ջան, մյուս անգամ որ գամ, քո բաժին դդումը կբերեմ: Էս տարի շատ դդում եմ ցանել: Արմեն ջան, դու էլ պատրաստվիր, որ մյուս անգամ իրար հետ գյուղ գնանք: Ցտեսությու՜ն...
Զարզանդ Ութիջյանի գնալուց հետո, Արմենի ձի ունենալու ցանկությունն ավելի սրվեց, ու նա ավելի շատ սկսեց տխրել:
...Խելացնոր աղմուկով, ծուխ արտաշնչելով, գիշեր‑-ցերեկ, հորդահոս գետերի պես քաղաքի փողոցնե-
րով ավտոմեքենաներ են սլանում: Արմենը ավտոմեքենա չի սիրում: Արմենը երազում ձի է տեսնում, ուզում է ձի ունենալ: Անցած շաբաթ երեկո հեռուստացույցով ձիեր ցույց տվեցին: Արաբական նժույգներ էին՝ բաշերը հողմերին տված վարգում էին կանաչ դաշտերով, ծառս լինում, խելակորույս վրնջում: Արմենն իր համար մի նժույգ ընտրեց: Հպարտ, գեղեցիկ նժույգ էր՝ ծառս եղավ, վրնջաց, քառատրոփ սլացավ ու ձուլվեց շեկ անապատի ավազներին: Հեռուստահաղորդավարը Զարզանդ Ութիջյանի նման «ախ» քաշեց ու ասաց.
- Աշխարհում ձիերը քչացել են և, եթե մարդկությունը շարունակի ձիերի հետ այսպես տմարդի վարվել, նրանք իսպառ կվերանան...
Արմենի հայրը՝ Հայկ Արմենակովիչը, մի գիրք նվիրեց Արմենին, որի մեջ ձիերի լուսանկարներ կային: Արմենը օրեր շարունակ թերթում էր այդ գիրքը, ուզում էր իր համար մի ձի ընտրել: Բայց չկարողացավ, որովհետև այդ ձիերից ոչ մեկը իրեն դուր չեկավ: Արհեստական ինչ-որ բան կար նրանց կեցվածքում: Նա գիրքը գցեց մի կողմ ու տխուր հառաչեց:
- Ինչու՞ ես հառաչում:
- Ձի եմ ուզում, հայրիկ:
- Ուրիշի տղաներն ավտոմեքենա են ուզում, իսկ դու՝ ձի: Ազնիվ խոսք, քեզ չեմ հասկանում:
- Ես էլ չեմ հասկանում,- վրդովվեց մայրը,- Արմեն, սիրելիս, մեզ ձի պետք չէ՛:
- Ձեզ պետք չէ, ինձ պետք է: Ձի եմ ուզու՛մ...
- Վաղն էլ ավանակ կուզես...
- Չգիտեմ, չգիտե՜մ ինչ ասեմ... Զարմանալի ժամանակներ, զարմանալի երեխաներ...
Արմենը ձի ունենալու մասին ծնողների հետ այլևս չխոսեց: Ի՞նչ խոսե՜ր, նրանք իրեն չէին հասկանում:
Օրացույցի թերթիկների պես, օրերը պոկվում էին տարիների գումարից, քամին տանում էր, բայց ձի ունենալու ցանկությունը, Արմենի սրտում օր-օրի ավելի ու ավելի էր խորանում:
Մի առավոտ, երբ Արմենը պատրաստվում էր դպրոց գնալ, իրենց տան դուռը ծեծեցին: Նա բացեց դուռը: Շեմքին կանգնած էր Զարզանդ Ութիջյանը:
- Մարդանման կապիկնե՛ր, անճոռնի դոդոշնե՛ր, զզվելի կրծողնե՛ր, երազանք, խիղճ չունեցող սրիկանե՛ր, բոլորիդ, բոլորիդ կլցնեմ մազութով եռացող տակառի մեջ, կխաշե՛մ,- զայրացած գոռգոռաց Զարզանդ Ութիջյանը:
- Ի՞նչ, ինչ՜ է պատահել, տնաշեն,- խոհանոցից դուրս թռավ տատն ու կանգնեց Զարզանդի դիմաց,- Մարդ է մեռե՞լ, տունդ է քանդվե՞լ, ասա, ասա ի՞նչ է եղել, տնավեր:
- Մարդ չի մեռել, տուն չի քանդվել...
- Բա ինչու՞ ես փրփրել, տնաշեն:
- Տարել են:
- Ի՞նչն են տարել:
- Ձին:
- Ո՞վ է տարել, տնաշեն:
- Գյուղապե՛տը:
- Ի՞նչու է տարել:
- Ասել ա՝ գյուղի փողոցները կեղտոտում ա: Մորքուր ջան, ձին, որ իմանար փողոցում չի կարելի թրքել, չէր թրքի:
- Ե՞րբ է տարել, տնաշեն,- հարցրեց տատը:
- Երեկ իրիկուն:
- Չթողնեի՛ր:
- Որ տանը լինեի, չէի թողնի, մորքուր ջան: Ասել ա՝ իզուր խոտ ա ուտում: Այ դոդոշ, այ դմբո, քո բաժին խոտն ա ուտում, հա՞... Մորքուր ջան, որ խորը մտածում եմ, քիչ ա մնում գժվեմ: Իբր ազատ, անկախ ենք: Ըսենց ազատ, անկախ ա լինու՞մ: Հայկ Արմենակովիչը տա՞նն ա:
- Չէ: Ներս արի, ներս արի նստիր, սուրճ խմիր, շունչ առ մինչև ես Հայկի հետ հեռախոսով խոսեմ:
- Մենակ չեմ: Տրակտորիստ Քսենեֆոն Էլեֆտերադիսի հետ եմ:
- Մարդուն ի՞նչու ես փողոցում թողել: Ամոթ է, գնա բեր:
- Հա, Ճիշտ ես ասում, գնամ բերեմ: Դու Հայկին լուր տուր,- ասաց Զարզանդ Ութիջյանը, գնաց Քսենեֆոն Էլեֆտերադիսին բերելու:
- Վա՜յ, վա՜յ, վա՜յ, էս ինչ դարձանք, մեկը չկա էդ գյուղապետին ասի՝ քո ինչ գործն ա, թե գյուղացին ինչ է պահում: Չեն թողնում, որ աշխատավորն իր ուզածն անի,- աման- չամաններն իրար զարկելով, փլավ եփելու պատրաստություն սկսեց տեսնել տատը, քանի որ իր քրոջ որդի Զարզանդ Ութիջյանը, իտալական մակարոնով եփած փլավի համար խելքը իրենը չէր:
- Ներս արի, Քսենեֆոն: Մի՛ ամաչի, այ տղա, հարազատ մորքուրս ա,- Քսենեֆոնին ներս հրելով ասաց Զարզանդ Ութիջյանը:
Միջանցքում հայտնվեց կապույտ աչքերով, խանձված դեմքով, բարձրահասակից բարձր մի տղամարդ՝ մեծ, դեղնագույն դդումը գլխին դրած: Ձախ ձեռքով բռնել էր դդումը, որ չընկնի:
- Հազար բարով ես եկել, Քսենեֆոն,- ձեռքը նրան մեկնելով ժպտաց տատը:
- Քսենեֆոն Էլեֆտերադիս,- տատի ձեռքը իր մեծ ափի մեջ առնելով ժպտաց Քսենեֆոնը,- ոտքս խերով լինի,- ասաց նա ու կանգնած մնաց նույն տեղում:
- Շնորհակալ ենք, Քսենեֆոն:
- Մենք էլ ենք շնորհակալ,- նորից ժպտաց Քսենեֆոն Էլեֆտերադիսը ու ծառի պես տնկվեց մեծ սենյակի մեջտեղում:
- Գլուխդ կցավի, Քսենեֆոն, դդումը ցած դիր,- ասաց տատը:
- Խելք են թողե՞լ, մորքուր ջան, որ իմանամ ինչ եմ անում: Ջուրը՝ փողով ա, խոտը՝ փողով ա, ոչխարը, որ արածացնում ենք՝ փողով ա: Օդն էլ որ շնչում ենք, շուտով փողով կանեն: Մորքուր ջան, իրենց ինչ գործն ա, թե մենք ինչ ենք պահում: Մեր գլխի տերը մենք չե՞նք, մենք ազատ, անկախ չե՞նք,- տխուր ասաց Քսենեֆոն Էլեֆտերադիսն ու նույն տխրությամբ շարունակեց: - Մորքուր ջան, ձին, ազնիվ կենդանի ա, նրան չի կարելի վիրավորել, հետը կոպիտ վարվել: Հին Հունաստանում...
- Քսենեֆոն, գլուխդ կցավի, դդումը դիր գետնին:
- Ջղայնությունից խելքս թռցրել եմ, մորքուր ջան,- խորը «ախ» քաշելով ասաց Քսենեֆոնը, դդումը զգուշությամբ դրեց սեղանի տակ:
- Քսենեֆո՛ն:
- Հա ջան, մորքուր ջան:
- Ձին, քո ինչի՞ն է պետք: Դու տրակտորիստ ես, չէ՞:
- Մորքուր ջան, էդ ինչ ես ասում: Ձին ո՛չ սալյարկա ա ուզում, ո՛չ յուղ ա ուզում, ո՛չ էլ ծուխ ա հանում: Հին Հունաստանում, ձիերի հանդեպ անհարգալից վերաբերմունք ցույց տվողներին մահապատժի էին ենթարկում: Հին Հունաստանում ձիերի պատվին մարմարից արձաններ էին կանգնեցնում: Իսկ Հին Հռոմում, սենատորներից մեկը, մորքուր ջան, իր ձիուն սենատի անդամ էր դարձրել...
- Քսենեֆոնը, ձիերի մասին գրված բոլոր օրենքները անգիր գիտե, բերել եմ, որ դրանց հետ օրենքներով խոսի,- ասաց Զարզանդ Ութիջյանը:
- Քեռի Զարզանդ, ձին ու՞ր են տարել, ի՞նչ են արել,- հարցրեց Արմենը:
- Գազանանոց են տարել, Արմեն ջան:
- Ինչու՞:
- Որ մորթեն, միսը բաժանեն գազաններին... Ա՜խ, ա՜խ, ա՜խ, հազար ափսո՜ս, հազար ափսո՜ս իմ ձին,- մղկտաց Զարզանդ Ութիջյանը:
- Հանգստացիր, Զարզանդ, Հայկի հետ արդեն խոսել եմ: Նստեք, փլավը տաք-տաք կերեք, գնացեք նրա մոտ,- ասաց տատը, չինական մեծ սկուտեղով տաք-տաք փլավը դրեց սեղանի մեջտեղում:
- Քսենեֆոն, նստիր, նստիր, արագ‑արագ փլավն ուտենք, գնանք,- ասաց Զարզանդ Ութիջյանը, Քսենե-
ֆոնի ափսեն բերնեբերան փլավ լցնելով:
- Փլավ, փլա՜վ, աչքերս թռավ,- բերանը ճպճպացնելով, թուքը կուլ տալով ասաց Քսենեֆոն Էլեֆտերադիսը, քիթը փլավի մեջ խրելով հոտոտեց փլավն ու ասաց.- Էս տեսակ ախորժակ գրգռող հոտով փլավ կյանքումս առաջին անգամ եմ ուտում:
- Միայն մեր ցեղի կանայք գիտեն համով փլավ եփելու գաղտնիքը,- պարծեցավ Զարզանդ Ութիջյանը,- կեր ու հասկացիր, թե ինչ է նշանակում փլա՜վ:
- Անուշ արեք, անուշ կերեք, տղաներ ջան,- ասաց տատը` գովեստից շոյված:
Նրանք արագ-արագ փլավը կերան ու ոտքի ելան:
- Ինչ պակասեցրինք, Աստված թող հազարապատիկը ավելացնի,- բերանը սրբելով ասաց Քսենեֆոն Էլեֆտերադիսը, փլավ ուտելու հաճույքից խնդմնդալով:
- Հայկը ձեզ է սպասում,- ասաց տատը:
Զարզանդ Ութիջյանն ու Քսենեֆոն Էլեֆտերադիսը գնացին ու չվերադարձան:
Ուշ երեկոյան Արմենը մտավ տատի ննջասենյակն ու հարցրեց.
- Տատ, հիմա գազանները Զարզանդի ձիու միսն ուտու՞մ են:
- Զահրմար ուտեն, չոռ ու ցավ ուտեն...
- Հայրիկն ասաց:
- Չէ՛:
- Բա դու որտեղի՞ց գիտես:
- Եթե ձին տարած չլինեին, նրանք նորից կգային... Էդպես է մարդը, նեղ օրերին բարեկամին հիշում է, լեն ու բոլ օրերին՝ մոռանում: Բարի գիշեր: Գնա, գնա քնի՛ր:
Արմենը ուզում էր քնել, բայց չէր կարողանում: Հենց աչքերը փակում էր, կոպերի տակ հայտնվում էր Զարզանդ Ութիջյանի ձին: Առյուծները, վագրերը, գայլերը չորս կողմից շրջապատում էին նրան ու հոշոտում: Արմենը բացում էր աչքերը, գազանները չքանում էին...
Առավոտյան հայրը, մայրը տեսան Արմենի դալկացած դեմքն ու անքնությունից կարմրած աչքերը, նորից անհանգստացան:
- Արմեն ջան, ուզու՞մ ես քեզ համար շուն գնեմ՝ Դոբերման պինչեր,- ասաց հայրը:
- Շուն չեմ սիրում:
- Գուցե կատու գնենք: Վանա կատու: Տարբեր գույնի աչքեր ունեն,- ասաց մայրը:
- Կատու չեմ ուզում:
- Լավ, բա ի՞նչ ես ուզում:
- Ձի՛:
- Ձի, ձի՜,- մտախոհ կրկնեց հայրը,- Գալիք կիրակի, միասին կգնանք կրկես: Կրկեսում ձիեր են ելույթ ունենալու՝ արաբական նժույգներ են: Քեզ համար մի նժույգ կընտրես, հա՛, հա՜, ամենալավ նժույգը: Հետո կմտածենք, ոնց ենք տուն բերելու, ոնց ենք տասնմեկերորդ հարկ բարձրացնելու, որտեղ ենք պահելու, ինչով ենք կերակրելու,- ասաց հայրը, կրկեսի տոմսակները տվեց Արմենին, համբուրեց նրան, գնաց իր գործին:
... Կրկես, կրկե՜ս: Մանկապարտեզում Արմենը մի բանաստեղծություն էր սովորել, որի մի տողը անգիր հիշում էր՝
Փիղը մտավ կրկեսը՝ բռնեց կրկեսի կեսը...
Ու հիմա էդ կրկեսում ձիերը տրտինգ էին տալիս, թռչում էին արգելափակոցների վրայով, ծռմռվում, պարում: Կարմիր քթով ծաղրածուն կախվում էր նրանց պոչերից, թռչում գավակներին, փաթաթվում պարանոցներին ու հռհռու՜մ... Դա դեռ ոչինչ, ծաղրածու էր, կրկես էր, ինչ ասես կարող էր պատահել: Բայց այն, ինչ հետո տեղի ունեցավ, զարհուրելի էր: Պսպղան լողազգեստով բարակիրան մի օրիորդ մտրակով ստիպում էր ձիերին թավալգլոր տալ, խոնարհվել, նապաստակի պես երկու ոտքերի վրա կանգնել... Մի կտոր շաքարը նրանց կամակատար էր դարձրել... Խեղճ ձիեր, ստորացված ձիեր, ո՞վ է ձեզ այդ օրը գցել:
Արմենը շատ խղճաց կրկեսի ձիերին: Իսկ ամենավատ բանը մարդու համար ինչ-որ մեկին խղճալով սիրելն է:
Տունդարձի ճանապարհին հայր ու որդի ոչ մի բառ չփոխանակեցին: Երկուսն էլ տխրել էին: Այս աշխարհում ինչ-որ բան այնպես չէր, ինչպես որ պետք է լիներ:
Կրկեսից հետո ծնողների ու տատի հետ՝ ձիերի մասին Արմենը այլևս չխոսեց մինչև եկան հորդալույս ամռան երկար օրերը: Ու էդ հորդալույս ամռան մի առավոտ, Զարզանդ Ութիջյանը, Արմենենց տան դուռը բացեց ու ասաց.
- Մորքուր ջան, Աստված օջախդ շեն պահի, Աստված մեկդ հազար անի...Աստված երկար կյանք տա քեզ...
- Էլի բա՞ն է պատահել, Զարզանդ,- հարցրեց տատը:
- Մորքուր ջան, ինձ ու քեզանով մեր բարեկամությունը չպետք է վերջանա, պետք է շարունակվի, որովհետև, աշխարհում ամենաթանկ մարդը բարեկամն է, հարազատն է: Եկել եմ Արմենին տանեմ մեր տուն: Թող մեր երեխաները իրար ճանաչեն, իրար տուն գնան գան, իրար սիրեն ու հարգեն, ոնց որ ես եմ քեզ սիրում, հարգում, ոնց որ Հայկն ա ինձ սիրում ու հարգում:
- Դու էլ երկար, շատ երկար ապրես, Զարզանդ ջան, էդ ինչ անուշ խոսքեր ասացիր: Արմեն, Արմե՜ն,- ձայն տվեց տատը:
- Լսում եմ, տատ ջան,- տատի դիմաց կանգնեց Արմենը, նայեց Զարզանդին ու ասաց.- Բարով ես եկել, քեռի Զարզանդ:
- Բարով, Արմեն ջան, հազար բարով:
- Արմեն, ուզու՞մ ես, Զարզանդի հետ գյուղ գնալ:
- Իհարկե ուզում եմ... Իսկ ձին, ձեր ձին կա՞, քեռի Զարզանդ:
- Ձին էլ կա, կովեր էլ կան, մեղվափեթակներ էլ կան, մի խոսքով, շեն տուն ա, Արմեն ջան, ինչ սիրտդ ուզի՝ կա, փառք Աստծո...
- Հա՛, գալիս եմ, գալիս եմ,- ուրախությունը զսպելով ասաց Արմենը, որովհետև առաջին անգամ իր կյանքում առանց ծնողների ու տատի պիտի ճամփորդեր ու առանց հսկողության պիտի ապրեր:
Տատը փոքր ճամպրուկի մեջ դասավորեց Արմենի զգեստները, չմոռացավ նաև տաք գուլպաներ դնել ու ապսպրել, որ իրեն լավ պահի, որ սառը ջուր չխմի, որ ծառ չբարձրանա, որ հանկարծ ձի չհեծնի...
- Ձի չհեծնես: Ձիուց ընկնել կա, ոտք, թև կոտրել կա...
- Չէ՛, չէ ՛, ոչ մի վատ բան չեմ անի, տատ, ձի չեմ հեծնի,- ասաց Արմենը, պաչեց տատի թշերն ու Զարզանդ Ութիջյանի հետ գնաց գյուղ:
...Գյուղը սարի ծոցի մեջ էր, դիմացը՝ կանաչ գոգնոց, գոգնոցի մեջ՝ զնգուն գետակ: Գետի ափին՝ մարգագետնում արածում էր արևագույն ձին:
- Հենա իմ ձին՝ Հրեղենը,- մարգագետնում հորկած ձիուն ցույց տալով ասաց Զարզանդը:- Մի օր կթամբեմ, կհեծնես, սարերում ման կգաս: Հեյ՜, հեյ՜, ձի՜, բարև, բարև՜,- բղավեց նա:
Ձին, Զարզանդի ձայնը լսելով խլուշ-խլուշ եղավ, գլուխը թափահարեց ու խրխնջաց:
- Լսեցի՞ր, ոնց խրխնջաց: Շատ խելացի ձի ա, մեկ-մեկ էնենց ա ինձ նայում, կարծես ուզում ա ինչ-որ բան ասի, բայց չի կարողանում...
Արմենը նայեց ձիուն... Անքուն գիշերներին իր կոպերի տակ հայտնված ձիու հետ Զարզանդ Ութիջյանի ձին ոչ մի կապ չուներ: Հոգնած, տանջված, ծերացած մի ձի էր, գլուխը կախ արածում էր:
Նրանք հասան տուն:
Զարզանդ Ութիջյանի կարմիր թշերով, ժպտուն աչքերով տղաներն ու աղջիկները գրկեցին ու հազար տարվա կարոտով համբուրեցին Արմենին: Ամենից ջերմ ու երկար իր գրկի մեջ Արմենին պահեց երեխաների մայրը՝ տիկին Լուսիկն ու ասաց.
- Արմեն ջան, համարիր ձեր տանն ես, սիրտդ ինչ ուզում ա` արա, ինչ ուզում ես` կեր: Ոչ ոք քեզ չի ասի աչքիդ վրա ունք կա...
Հարազատների արյան մեջ նախնիների կարոտը հազար տարուց ավել է ապրում. բավ է նրանք հանդիպեն, արյունն սկսում է ոթել ու ձայն տալ: Արմենին թվաց, ինչ-որ ժամանակ ինքն ապրել է այստեղ, ամեն ինչ այնքան ծանոթ էր, այնքան հարազատ, սիրելի...
Գյուղի առավոտները մաքրությունից զնգում են: Գյուղում աշխատավորը Արևից շուտ է արթնանում, որ Արևը, հանկարծ իրեն քնած չտեսնի, որ բարի լույս ասի Արևին ու սկսի աշխատել: Նա գիտի, որ ամռան օրը տարի է կերակրում, գիտի նաև՝ ով ալարի, ոչ դալարի...
Արմենն էլ սովորեց շուտ արթնանալ, վազել գետափ, սառը ջրով լվացվել ու բարի լույս ասել ձիուն... Ինչ երջանկություն է Արևից շուտ արթնանալը ու արևածագ տեսնելը...
Յոթերերդ օրը, երբ արդեն յոթ անգամ նա բարի լույս էր ասել ձիուն ու ձին նրա ոչ մի բարի լույսին չէր պատասխանել, յոթերորդ օրը, հանկարծ, ձին գլուխը բարձրացրեց ու պատասխանեց նրա բարի լույսին: Արմենի ուրախությանը չափ չկար: Նա գրկեց ձիու պարանոցը, գլուխը հպեց ձիու գլխին ու զգաց նրա շունչը:
- Իմ սիրուն ձի՜, ես քեզ շա՜տ-շատ սիրում եմ,- շշնջաց Արմենը:
Ձին աջ ոտքի սմբակը երեք անգամ խփեց գետնին, ուզեց վրնջալ, բայց չկարողացավ՝ ծեր էր ու շատ հոգնած: Արմենը գրպանից մի բուռ քիշմիշ հանեց, որ քաղաքից էր բերել, հյուրասիրեց ձիուն: Ձին շրթունքները երկարացնելով վերցրեց քիշմիշն ու ախորժակով սկսեց ծամել:
- Շնորհակալություն: Վաղու՜ց քիշմիշ չէի կերել,- ասաց ձին:
- Ձի՜... Ձի դու խոսել գիտե՞ս... Հա՞, դու խոսու՞մ ես,- ոչ այնքան զարմացած, որքան ուրախացած հարցրեց Արմենը, ձիու աչքերը շոյելով:
- Ես խոսում եմ միայն այն մարդկանց հետ, երբ համոզված եմ լինում, որ նրանք ինձ հասկանում են...
Սրտում կուտակված կարոտից, թե իր երազանքը իրականացած տեսնելու հուզումից էր, Արմենի աչքերն արցունքոտվեցին:
- Լաց չլինե՛ս, լաց չլինե՛ս,- ասաց ձին,- երբեք, երբե՛ք լաց չլինես ու ողորմելի չերևաս: Խեղճ, ողորմելի, իր կյանքի համար դողացող տղամարդկանց տանել չեմ կարող,- հառաչեց ձին ու շարունակեց.- Ես վաղու՜ց եմ ապրում այս աշխարհում ու ոչ մի բան չեմ մոռացել: Կարծես երեկ լիներ: Բոլորին, բոլորին հիշում եմ... Հիշում եմ, ինչպես ինձ թամբեցին: Տխուր, շատ տխուր առավոտ էր, կեռասենիները նոր էին ծաղկել: Լկամը խցկեցին բերանս: Երկաթը տհաճ համ ուներ, սիրտս խառնում էր, գլուխս պտտվում, բայց ես ցույց չէի տալիս... Գեր, տհաճ մի մարդ թռավ թամբիս ու ինձ մտրակեց: ...Ախ, ախ, ախ, ինչքա՜ն անարժան մարդիկ են ինձ հեծել, մտրակել... Կյանքիս ամենավատ օրը, այն օրն էր, երբ ինձ լծեցին մի ջորու հետ: Գոմաղբ էինք տեղափոխում: Ջորին ծեր էր, ոչ ոք չուներ, մի գիշեր սատկեց... Հետո ինչ-որ խլրտուն ընկավ կոլխոզում, գոմերը քանդեցին, անասուններին բաժանեցին... Ոնց որ թալան լիներ: Զարզանդն ինձ փրկեց: Ահա այդ օրվանից ես նրա ձին եմ: Նա ինձ խնամում է: Նա շատ բարի մարդ է: Ես սիրում եմ նրան... Մենք միասին Արցախում կռվել ենք: Դրանք կյանքիս հիշարժան օրերն են: Զարզանդը քաջ զինվոր է, անվախ: Արցախում ես վիրավորվեցի: Զարզանդը բեռնավտոյով ինձ բերեց գյուղ: Հովիկ անունով Արցախում կռվող ազնվագույն մի զինվոր ինձ բուժեց... Մի անգամ, ուզում էին ինձ գազանների կեր դարձնել: Զարզանդն ու Քսենեֆոն Էլեֆտերադիսը չթողեցին... Ես երբեք, երբեք լաց չեմ եղել, դու էլ լաց չլինես: Ինչքան էլ դաժան ու դառը լինի կյանքը, ինչքան էլ հզոր ու նենգ լինի քո թշնամին, երբեք չերկյուղես: Քո թշնամին պետք է սարսռի քեզանից... Հասկացա՞ր ինչ ասացի:
- Իհարկե, իհարկե՛... Երբեք, երբեք ես լաց չեմ լինի,- ցավեցնելու չափ բռունցքները սեղմելով ասաց Արմենը:
- Քիշմիշը վերջացա՞վ,- բերանը չփչփացնելով հարցրեց ձին:
- Չէ, խնդրե՛մ,- գրպանից նորից քիշմիշ հանեց Արմենը, հրամցրեց ձիուն:
Ձին շրթունքներով Արմենի բռից վերցրեց քիշմիշն ու մեծ դժվարությամբ սկսեց ծամել:
- Ամենահզոր բանը, որ ապրում է մարդու մեջ, բարությունն է: Բարի մարդը, նաև սուր պոզեր պետք է ունենա, որ ավանակի տեղ չդնեն: Ծարավեցի: Քիշմիշը քաղցր էր:
- Հիմա ջուր կբերեմ քեզ համար,- ասաց Արմենը, գետակից բուռ-բուռ ջուր բերեց, հագեցրեց ձիու ծարավը:
- Շնորհակալություն, իմ թագավոր,- Արմենի վերաբերմունքից շոյված ասաց ձին:
- Ի՞նչ, ի՛նչ ասացի՛ր... իմ թագավո՞ր...,- ժպտաց Արմենը:
- Այո, դու իմ թագավորն ես, ես քո նժույգը: Հեծիր, հեծի՛ր ինձ, իմ թագավոր:
Արմենը չզգաց, թե ինչպես հայտնվեց ձիու մեջքին:
- Ամուր, ամուր գրկիր պարանոցս, մենք սլանալու ենք դեպի Ճերմակ սարը:
Ձին ծառս եղավ, կողերից թևեր բուսնեցին: Նա պոկվեց գետնից ու սկսեց սավառնել դեպի Ճերմակ սարը:
Առաջին անգամ Արմենն իր կյանքում զգաց թռչելու բերկրանքն ու արիացավ: Սիրտն ուրիշ ռիթմով սկսեց զարկել, աչքերն ուրիշ բոցով սկսեցին վառվել:
Ձին, սև ամպերի թանձրությունը պատռելով, վայրէջքը կատարեց Ճերմակ սարի կատարին: Մի պահ կանգնեց, խոր շունչ քաշեց, աջ ոտքի սմբակով երեք անգամ հարվածեց հավերժական սառույցին ու ասաց.
- Այս սառցաբեկորի տակ մեր ոսկյա սնդուկն է պահված: Բարձրացրու սառցաբեկորը: Սնդուկի մեջ արքայական զգեստներ կան: Հանիր զգեստներն ու հագիր...
Արմենը ուժերի գերլարումով բարձրացրեց սառցաբեկորը: Իրոք, սառցաբեկորի տակ ոսկեկոփ սնդուկ կար, որից գույնզգույն լույսի շեղբեր ճառագեցին տիեզերք: Արմենը բացեց սնդուկը: Սնդուկի մեջ ադամանդազարդ թագ, երկշեղբ թուր, թագավորական հանդերձանք ու ծիրանագույն թիկնոց կար:
- Դու թագավոր ես: Արժանապատվությամբ կրիր ադամանդազարդ թագը, հագիր արքայի զգեստները, մեջքիդ կապիր երկշեղբ թուրը, ուսերիդ գցիր արքայական ծիրանին: Դու քաջ, հավասարակշռված, իմաստուն ու բարի պետք է լինես,- ասաց ձին ու խրխնջաց:
Ձիու խրխինջն արձագանքվեց աշխարհով մեկ: Երկնքում կայծակներ շողացին: Ադամանդազարդ թագն Արմենին իմաստություն հաղորդեց, արքայական զգեստները՝ վեհություն, երկշեղբ թուրը՝ քաջություն, ուսերին գցած ծիրանագույն թիկնոցը՝ բարություն:
- Մենք թագավոր-թագավոր ենք խաղում, չէ՞... խաղում ենք, չէ՞...
- Ինչ՜ խաղ, ինչ խաղ՜,- վրդովվեց ձին:- Բոլոր երեխաները թագավորներ են, իսկ դու ոչ միայն թագավոր ես ծնվել, այլև Ձեր թագավորների ժառանգորդն ես: Բարձրացիր թամբիս ու ամուր բռնիր սանձս, իմ թագավոր:
Արմենը բազմեց թամբին, բռնեց սանձը: Ձին ծառս եղավ, խրխնջաց ու, ինչպես վայել է արքայի նժույգին, սլացավ դեպի գյուղ:
Օրն իրիկնանում էր: Գյուղամիջի հրապարակում հնձվորները, տրակտորիստները, հովիվներն, այգեպանները, ծերունիներն, ուսուցիչները, դպրոցն ավարտած պատանիները, հայոց բանակից զորացրված երիտասարդները, օրվա հոգնեցուցիչ աշխատանքից հետո, հավաքվում էին իրար գլխի, կարծիքներ փոխանակում ու դատողություններ անում Ճապոնիայում տեղի ունեցած աղետալի երկրաշարժի, աշխարհակործան ցունամիի ու ատոմակայանի ռեակտորից ճառագած վտանգի մասին, որ անցած գիշեր ցույց էին տվել հեռուստացույցով:
- Աշխարհը մի փողոց է դարձել, ու մենք էդ փողոցի բնակիչներն ենք: Չկա մի ցավ, մի ողբերգություն, որ մեր սրտի միջով չանցնի, որ մեզ չանհանգստացնի ու մեզ չվերաբերի,- հառաչանքով ասաց հայոց բանակից զորացրված զինվորը: Զինվորի խոսքերի վրա, բոլորը մտքերի մեջ ընկան ու տխրեցին: Հենց էդ պահին ձին մտավ գյուղամիջի հրապարակը: Բոլորն ակամայից ոտքի ելան, հանեցին գլխարկներն ու խոնարհվեցին:
- Ապրած կենա մեր թագավորը,- բարձրաձայն գոչեց հայոց բանակից զորացրված երիտասարդը, բռնեց ձիու սանձն ու պատրաստակամ ասաց:- Իմ թագավոր, ես պատրաստ եմ կյանքի կոչելու ձեր բոլոր հրամանները: Հրամայեք:
- Մորքուրիս թոռն ա, անունը Արմեն ա,- հպարտությամբ ասաց Զարզանդ Ութիջյանն ու մոտեցավ Արմենին,- Արմեն ջան, թագավորի շորերը քեզ շատ սազում ա: Թատրոնի՞ց ես վերցրել:
- Լռիր,- ճչաց հայոց բանակից զորացրված զինվորը,- թագավորի հետ այդպես չի կարելի խոսել: Ի՞նչ թատրոն... Ի՞նչ ես խոսում... Հրամայեք, թագավորն ապրած կենա, ես Ձեր զինվորն եմ, ես պատրաստ եմ կատարելու Ձեր հրամանները:
Զարզանդ Ութիջյանը թոթվեց ուսերն ու մոտեցավ Քսենեֆոն Էլեֆտերադիսին:
- Քսենեֆո՛ն, Քսենեֆո՛ն, դու մի բան հասկանու՞մ ես...
- Հին Հունաստանում բոլորը խոնարհվում էին ոչ միայն իրենց թագավորների, այլև ձիերի առաջ...
- Ինչ ես ախմախ-ախմա՜խ դուրս տալիս, ի՛նչ Հին Հունաստան, ի՜նչ թագավոր...
- Զարզանդ, սիրելի եղբայրս, ազնիվ, բարի, ճշմարտախոս թագավոր ունենալը երջանկություն է: Պետք է սիրել, հարգել ու հավատալ թագավորին, սրբությամբ կատարել նրա հրամանները,- ասաց Քսենեֆոն Էլեֆտերադիսը, հայացքը թագավորից չկտրելով:
- Զինվոր, ոտքի,- հրամայեց Արմենը:
Երիտասարդը ոտքի ելավ ու ինչպես վայել է հայոց բանակի զինվորին, հպարտ ու ձիգ կանգնեց թագավորի դիմաց:
- Այսուհետ դուք իմ դրոշակակիրն եք,- ասաց Արմենը:
- Պատրաստ եմ ծառայելու իմ հայրենիքին,- գոչեց երիտասարդը:
- Իսկ ձեզ՝ Զարզանդ Ութիջյան, նշանակում եմ ճանապարհների և տրանսպորտի նախարար: Ձեզ՝ Քսենեֆոն Էլեֆտերադիս, վստահում եմ գյուղատնտեսության նախարարությունը: Երեկոյան կգաք պալատ համապատասխան հանձնարարություններ ստանալու...
- Կեցցե՜ իմ թագավորը,- հուզմունքից դողացող ձայնով բղավեց Քսենեֆոն Էլեֆտերադիսը, մոտեցավ ու համբուրեց թագավորի աջը:
- Հալլա՜, հալլա՜,- չարությամբ գլուխը տմբտմբացրեց գյուղական դպրոցի թվաբանության ուսուցիչ նողկալի Գուրգենը:- Լսեք, դուք խելքներդ թռցրե՞լ եք, թե՞ քոռ եք: Չե՞ք տեսնում քնձռոտ ձիուն ու մանուկ թագավորին... Դա ո՞վ ա, որ թագավոր լինի... ո՞վ ա...
- Ձայնդ, ձայնդ կտրի, նողկալի Գուրգեն,- թվաբանության ուսուցչի վրա գոռաց փարթամ բեղերով մի ծերունի:- Քո նմանների երեսից է, որ մենք թագավոր չունենք: Եթե մենք խելքը գլխին թագավոր ունենայինք, հիմա ես մեր տանը՝ Վանում կլինեի: Թագավոր, հրամայիր, ես նույնպես պատրաստ եմ կատարելու ձեր բոլոր հրամանները,- հին զինվորի պատրաստակամությամբ ասաց ծերունին ու կանգնեց հայոց բանակից զորացրված երիտասարդի կողքին:
Բոլորը, բացի նողկալի Գուրգենից, բռունցքները վեր բարձրացրին ու գոչեցին,
- Կեցցե՜ մեր թագավորը, ապրի մեր թագավորը...
Ադամանդազարդ թագը, արքայի հանդերձանքը, երկշեղբ թուրը, արքայական ծիրանին այնպիսի վեհությամբ, առնականությամբ, քաջությամբ և իմաստությամբ էին օծել Արմենին. բոլորը հավատացին, որ նա սովորական մահկանացու չէ, այլ աստվածային զորությամբ օժտված մի հոգի է, որին չհավատալը մեղք է:
- Մենք պատրաստ ենք ձեր բոլոր հրամանները կյանքի կոչելու, մեր թագավոր,- փարթամ բեղերով ծերունու կողքին կանգնելով ասաց Քսենեֆոն Էլեֆտերադիսը:
- Տրանսպորտի և ճանապարհների նախարար Զարզանդ Ութիջյան:
- Լսում եմ, թագավորն ապրած կենա,- թագավորի առաջ խոնարհվեց Զարզանդ Ութիջյանը:
- Հայտնեք իմ տերության հպատակներին, որ վաղը, մարդատար բոլոր ավտոմեքենաները, որպես մետաղի ջարդոն, հանձնեն դպրոցականներին: Մեծ ու փոքր քաղաքներում, գյուղերում, այսուհետ բոլոր տարիքի մարդիկ պետք է շրջեն ձիակառքերով ու ձիերով: Եթե որևէ մեկը հանդգնի չկատարել իմ հրամանը, խստագույնս կպատժվի,- ի լուր աշխարհի, հստակ ու որոշակի հրամայեց Արմեն Առաջին թագավորը:
- Մենք պատրաստ ենք կատարելու ձեր հրամանները, իմ թագավոր,- ակամայից պատասխանեց Զարզանդ Ութիջյանը:
- Հաջողություն և առողջություն եմ ցանկանում Ձեզ,- ասաց Արմեն Առաջին թագավորն ու խթանեց ձիուն:
- Կե՜ցցե, մեր թագավորը, ապրած կենա մեր թագավո՜րը,- բղավեցին հրապարակում հավաքվածներն ու խոնարհված մնացին այնքան, մինչև հեծյալը դուրս ելավ հրապարակից:
- Հի՜, հի՜, հի՜, թատրոնը պրծա՜վ: Ամեն իրիկուն եթե էսպես թատրոն-թատրո՜ն խաղանք, բոլորս ժողովրդական դերասան կդառնանք,- չարախնդաց թվաբանության ուսուցիչ նողկալի Գուրգենը:
- Չհամարձակվես մեզ վիրավորել, չհամարձակվես փշրել մեր հավատը,- ըմբոստ կեցվածք ընդունելով գոչեց հայոց բանակից զորացրված երիտասարդը:
- Էս ժողովուրդը խելքը թռցրել ա, ում ասես թագավորի տեղ ա դնում... Հի՜, հի՜, հի՜,- մրթմրթաց նողկալի Գուրգենն ու գնաց:
Հրապարակում հավաքվածներից ոչ ոք այլևս ոչ մի բառ չասաց: Ամեն մեկն իր մտքերով տարված գնաց տուն, որ շուտ անկողին մտնի, քնի ու իր ցանկացած երազը տեսնի: Ասում են՝ լավ երազը մարդուն հուսադրում, հավատ է ծնում գալիք օրերի հանդեպ:
Ձին Արմենին տարավ տուն: Արմենի թագավոր դառնալու լուրն արդեն հասել էր իր եղբայրներին ու քույրերին: Նրանք ցնծությամբ ընդունեցին իրենց թագավոր եղբորը: Ծափ տվեցին, բռունցքները վեր պարզած բղավեցին,-
- Ապրած կենա մեր թագավորը... Կե՜ցցե, Արմեն Առաջին թագավորը...
- Ես ողջունում եմ ձեզ, թանկագին քույրեր ու եղբայրներ,- արքայական ժպիտը դեմքին ասաց Արմեն Առաջին թագավորը, ձիուց վայր իջավ, մոտեցավ երեխաներից ամենափոքրին՝ Մայրամիկին, շոյեց գլուխը:
- Ես ուզում եմ մեր թագավորի հետ խաղալ,- արքայական ծիրանու փեշը քաշելով բղավեց ոսկեծամ Մայրամիկը:
- Մայրամիկ, թագավորի գործերն ու հոգսերն այնքան շատ են, որ նա քեզ հետ խաղալու ժամանակ չունի, անուշիկս,- քթի տակ ժպտաց տիկին Լուսիկը, Մայրամիկին գիրկն առավ ու կանգնեց թագավորի առաջ:
Երեխաները ակամայից սկսեցին երգել հայոց թագավորներից մեկին նվիրված մի երգ, որ նրանք սովորել էին «Հայ ասպետ» հեռուստախաղին մասնակցելու համար:
Արմենը բարձրացրեց ձեռքը:
Բոլորը լռեցին:
- Խնդրում եմ, նժույգիս կերակրեք ու խնամեք,- ասաց նա, ձիու սանձը երեխաներից ամենամեծին՝ Մովսեսին տալով:
- Մի՛ անհանգստացեք, մենք ամեն ինչ կանենք այնպես, ինչպես հարկն է,- ասաց Մովսեսը, բռնեց ձիու սանձն ու տարավ ախոռ:
- Ես քաղցած եմ, տիկին Լուսիկ:
- Մենք ձեզ էինք սպասում, իմ թագավոր որդի,- ժպտաց տիկին Լուսիկը, երանությամբ Արմենին նայելով,- Համեցեք ճաշասենյակ, հիմա կերակուրները կմատուցենք:
Արմենին նստեցրին սեղանի գլխավերևում:
Ճաշի ժամանակ այդտեղ էր միշտ նստում Զարզանդ Ութիջյանը: Նրանից հետո նստում էին երեխաները՝ ըստ տարիքի: Ճաշի ժամանակ ոչ ոք չէր խոսում, միայն գդալների ձայն էր լսվում, իսկ այդ օրը բոլորը ուզում էին խոսել, ուզում էին ինչ-որ լավ բան ասել:
- Դուք ախոռապանին հանձնարարեցիք, որ լողացնի իմ նժույգին ու քիշմիշ հյուրասիրի,- Մովսեսին նայելով հարցրեց Արմեն Առաջին թագավորը:
- Այո, այո՛, ամեն ինչ կարգին է, իմ թագավոր,- միանգամայն լուրջ զեկուցեց Մովսեսն ու դիմեց թագավորին,- Իմ թագավոր, կարելի է, որ ճաշից հետո, արքայական պալատի պարուհին՝ Վարդուհին, պարի մեզ համար:
- Իհարկե, իհարկե՛, լավ կլինի, որ ճաշից հետո արքայական խնջույք տեղի ունենա,- ժպտալով ասաց Վարդուհին, աչքով արեց Մովսեսին ու ճաշասենյակից դուրս թռավ:
Մովսեսը միացրեց նվագարկիչը: Հնչեց պարային կրակոտ մի մեղեդի: Դիմացի սենյակի դուռը բացվեց, պարային շարժումներով ներս մտավ Վարդուհին՝ սասունցու գունագեղ զգեստներ հագած: Նա մի պահ կանգնեց թագավորի դիմաց, խոնարհվեց ու սկսեց պարել:
Երաժշտության առնական հնչյունները, թմբուկի թնդյունն ու Վարդուհու կրակոտ պարն այնքան զվարճալի, այնքան հաճելի էր, որ ոչ ոք չէր ուզում չհավատալ, որ Արմենը թագավոր չէ:
- Իհարկե, թագավոր է,- մտածում էին նրանք, անսահման երջանիկ ժպտում ու ծափ տալիս:
Ոտքերի թաթերին բարձրանալով, որպեսզի հանկարծ երեխաների ոգևորությանն ու ուրախությանը չխանգարի, ճաշասենյակ մտավ Զարզանդ Ութիջյանը: Մարինեն՝ Զարզանդի ամենափոքր դուստրը, որն ամենասիրելին էր, երջանկությունից շիկնած թշիկներով փաթաթվեց հոր վզին ու բացականչեց,-
- Հայրիկ, հայրիկ, մենք թագավոր ունենք:
- Գիտեմ, գիտեմ, աղջիկս, գիտեմ, քաղցրիկս,- շշնջաց Զարզանդ Ութիջյանը և խոնարհ կանգնեց Արմեն Առաջին թագավորի առաջ:
- Ես ձեզ լսում եմ, իմ նախարար,- նրան դիմեց Արմեն Առաջին թագավորը:
- Ավտոմեքենաների մասին արձակած ձեր հրամանը, իմ թագավոր, ժողովուրդը սիրով ընդունեց,- միանգամայն լուրջ զեկուցեց Զարզանդ Ութիջյանը:- Առավոտյան ձեր տերության մեծ ու փոքր քաղաքների ու գյուղերի փողոցներով ոչ մի ավտոմեքենա չի երթևեկի:
- Շնորհակալություն, իմ նախարար,- ասաց Արմեն Առաջին թագավորն ու ոտքի ելավ: Ընտանիքի բոլոր անդամները մի մարդու պես ոտքի ելան, խոնարհվեցին:
Արմեն Առաջին թագավորը, բարի-բարի ժպտաց բոլորին ու թագավորական հանդիսավոր քայլվածքով
գնաց ննջարան:
- Օ՜ֆ, օ՜ֆ, օ՜ֆ, օ՜ֆ,- հոգնածությունից հառաչեց Զարզանդ Ութիջյանն ու փռվեց թախտին:- Սիրելիներս, շատ, շատ պատասխանատու գործ ա նախարարի գործը: Թագավորի հրամանները սրբությամբ պետք ա կատարել, որպեսզի...
- Պետք է կարտոֆիլի մարգերը ջրել, որպեսզի չչորանա, պետք է գոմի տանիքը նորոգել, որպեսզի չկաթի, պետք է խոտը դաշտից տուն բերել, որպեսզի ձմռանը կովերը սոված չմնան, պետք է ոչխարները խուզել...
- Լուսո ջան, թանկագինս, համբերիր, նախարարական գործերը վերջացնեմ, հետո նոր անձնական գործերով կզբաղվեմ, ես...
- Այ մարդ, խելքդ հո չե՞ս թռցրել,- տարակուսած, մի քիչ երկյուղած ասաց տիկին Լուսիկը,- երեխաներն իրենց համար խաղում են, դու էլ կարծում ես , որ...
- Լուսո ջան, գիտե՞ս որն ա մեր ձախորդությունների ու դժբախտությունների պատճառը:
- Որ ամեն սուտ բանի հավատում ենք:
- Չէ՛, Լուսո, չէ: Մեր դժբախտությունների, ձախորդությունների պատճառն այն է, որ ոչ մի բանի չենք հավատում: Դու քո աչքերով տեսար թագավորին, չէ՞: Տեսար ու չես հավատու՛մ...
- Շորերը թատրոնից է վերցրել,- ամուսնուն ընդհատեց տիկին Լուսիկը,- դու էլ հավատացել ես, որ նա թագավոր է, որ դու էլ նախարար ես, բախտավո՜ր...
- Էդպես մի խոսիր, խնդրում եմ, երեխաների հավատը կփշրես, նրանք հավատում են որ...
Երեխաները չէին ուզում մոր խոսքերը լսել: Նրանք փակեցին ականջները, գնացին իրենց ննջասենյակները, մտան անկողին, որպեսզի շուտ քնեն ու գունավոր երազներ տեսնեն:
Գյուղում, այդ գիշեր, միայն Զարզանդ Ութիջյանն ու Քսենեֆոն Էլեֆտերադիսը չկարողացան քնել: Նրանք մտածում էին Արմեն Առաջին թագավորի մասին.- «Ո՞վ գիտե, գուցե Արմեն Առաջին թագավորը կկարողանա չարությամբ, ստորաքարշությամբ, ատելությամբ ու ընչաքաղցությամբ, դաժանություններով ու մարդատյացությամբ վարակված այս աշխարհը մաքրել, ու մարդիկ, որ մոլորվել ու մենակ են մնացել, կսկսեն սիրել իրար, իրար չեն սպանի: Ոչ մի տեղ այլևս ռումբեր չեն պայթի: Սովից, հիվանդություններից ոչ մի երեխա չի մահանա... Այո, այո՛ աշխարհում կթագավորի երջանկությունը, եթե բոլոր մեծ ու փոքր տերությունների թագավորները երեխաներ լինեն...»
Զարզանդ Ութիջյանը կշարունակեր իր մտքերը զարգացնել, եթե գյուղի աքաղաղները, ձեն-‑ձենի տված
ծուղրուղու չկանչեին ու չարթնացնեին Արևին...
Արմենն էլ աքաղաղների կանչերից արթնացավ, սառը ջրով լվացվեց, հագավ արքայական զգեստները, գլխին դրեց ադամանդազարդ թագը, մեջքին կապեց երկշեղբ թուրը, ուսերին գցեց արքայական ծիրանին, տանից դուրս ելավ, մտավ գոմ: Ձին աջ սմբակով երեք անգամ հարվածեց գետնին, գլուխը խոնարհելով ողջունեց իր թագավորին:
Արմենն արձակեց հնամաշ ճոպանը, որով ձին կապած էր գոմի սնից ու նրան դուրս հանեց: Վաղորդյան ցողով հագեցած օդն առույգություն հաղորդեց նրանց: Ձին փնչացրեց, թագավորը փռշտաց:
- Ինչպե՞ս անցկացրիր գիշերը, իմ թագավոր,- հարցրեց ձին:
- Չկարողացա քնել:
- Տեղ էր ցավու՞մ:
- Ո՛չ: Մտածում էի՛:
- Ինչի՞ մասին:
- Ուզում էի իմանալ թագավորից ժողովուրդն ամենից շատ ինչ է պահանջում:
- Ժողովուրդն ուզում է, որ իրենց թագավորը ազնիվ լինի, բարի, մարդասեր և ամենակարևորը՝ արդարադատ: Ուզում է, որ իրենց թագավորը քաջ լինի, աշխարհի բոլոր թագավորներից գեղեցիկ ու բարձրահասակ լինի... Իսկ այսօր, իմ թագավոր, ես ուզում եմ Ձեզ ցույց տալ Ձեր տերության սահմանները,- ասաց ձին մի մեծ քարի մոտ կանգնելով:- Հեծիր, մենք սլանալու ենք դեպի Ճերմակ սարը:
Արմենը բարձրացավ քարին, հեծավ ձիուն: Ձին վրնջաց, ծառս եղավ, հզոր ցատկով տեղից պոկվեց. կողերից նորից թևեր դուրս ելան, վեր‑վեր բարձրանալով սլացավ դեպի Ճերմակ սարն ու վայրէջք կատարեց
բարձրագահ սարի վեհ կատարին: Արմենը նայեց չորս բոլորը:
Հորիզոնից‑ հորիզոն փռված էին աստվածային լույսով օծած իր հայրենիքի մարգագետիններն ու անտառ-
ները, խաղողի այգիներն ու ցորենի արտերը, անդնդախոր ձորերն ու սարերը, շեն քաղաքներն ու գյուղերը...
Արմենի սիրտը ոչ միայն տիրոջ հպարտությամբ, այլև պատասխանատվության զգացումով լցվեց իր հայրենիքի հանդեպ. «Ստոր են բոլոր նրանք, ովքեր իրենց հայրենիքով չեն հպարտանում»,- մտածեց նա ու կարոտեց իրենց փողոցին, իրենց դպրոցին, կարոտեց Զարզանդ Ութիջյանին, Քսենեֆոն Էլեֆտերադիսին, կարոտեց իր քույրերին ու եղբայրներին, կարոտեց հորը, մորը, կարոտեց տատին ու նրա սրտառուչ երգին՝
Բա՛վ է, եղբայր, վիզը ճկել, ողորմելի երևալ,
Ժամանակը հասել է, հայ դրոշը ծածանե՜լ...
- Ինչու՞, ինչու՞ կարոտեցի այս սարերին ու ձորերին, այս մարգագետիններին, այգիներին, այս քարակոփ վանքերին ու տաճարներին, ինչու՞, ինչու՜ կարոտեցի հորս, մորս, տատիս ու նրա երգին, ինչու՞, ինչու՜...,- մրմնջաց Արմենը:
- Դու ես նրանց տերը: Քո պապերի նժույգները վարգել են Ալաշկերտի, Մուշի, Վանի, Բիթլիսի, Էրզրումի, Սասունի, Շիրակի, Արարատի դաշտերով, լողացել են Վանա լճում, հասել Աղթամար, կանգնել Սուրբ Խաչ վանքի առաջ... Քո պապերի նժույգները վարգել են Արցախում, ջուր խմել Թարթառ գետից, բարձրացել Մռավ ու Գանձասարի վեհաշունչ վանքի առաջ շունչ առել...
Քո հայրենի սարերի թիկունքներին, անդնդախոր ձորերի եզրերին, որպես իմ ասածի վկա ու ապացույց, քո պապերի կերտած քարակոփ վանքերն ու տաճարներն են կանգնած: Նայիր, նայի՛ր Նախիջևանին, այնտեղ է հանգչում Նոյ Նահապետը: Նայիր, նայիր Մարութա սարին, Ծովասարին, Բերկրիի ջրվեժին, Շատախի անտառապատ սարերին... Նայիր, նայի՛ր սեգ Սիփանին, ազատության համար ոտքի ելած կտրիճները նրա կատարին կազմ ու պատրաստ կանգնած սպասում են քեզ...
Արմենը հայացքը հառեց Մարութա սարի կատարին թառած վանքի գմբեթին, որից լույսի հզոր մի շեղբ, ամպերի թանձրությունը պատռելով, գնաց խառնվեց տիեզերքի հավերժությանը: Դա Սասունցի Դավթի թրից պոկված կայծակի շեղբն էր...
- Իմ չքնաղ հայրենի՛ք, քո մի պտղունց հողն անգամ չե՛մ թողնի նենգ նվաճողի ոտքի կոխան դառնա: Դու պիտի ծաղկես, պիտի զորանաս, լույսի աղբյուր պիտի դառնաս աշխարհի բոլոր ժողովուրդների ու ազգերի համար,- տիրոջ հպարտությամբ շշնջաց Արմենը:
- Իսկ հիմա, իմ թագավոր, մենք պետք է վերադառնանք մեր մարգագետինը,- ասաց ձին,- այնտեղ Ձեզ սպասողներ կան:
Արմեն Առաջին թագավորը նորից նայեց իր լայնատարած հայրենիքին, այն տեղավորեց իր սրտի մեջ ու հեծավ իր ձին:
Ճերմակ սարի վեհ կատարից ձին սլացավ դեպի փոքրիկ մարգագետինն, ուր գալիք բարի ու արդար օրերի սպասումներով ապրում էին իր հարազատներն ու բարեկամները:
Ձին վայրէջք կատարեց կանաչ մարգագետնում: Արմենը թամբից իջավ, ձիու բերանից հանեց լկամը, նստեց ողորկ մի քարի, շունչ առավ:
- Ներեցեք, որ անհանգստացնում եմ ձեզ, իմ թագավոր,- ասաց բարձրահասակ, խոհուն աչքերով մի մարդ:- Ես Ձեր փոստատարն եմ: Ձեր տերությունում ապրողների նամակներն ու խնդրագրերը ես եմ Ձեզ հանձնելու ու Ձեր պատասխանները ես եմ հասցեատերերին ուղարկելու,- բերնեբերան նամակներով լցված պարկը կանաչների վրա շուռ տալով զեկուցեց նա:
- Այս բոլոր նամակները ես պիտի կարդա՞մ,- հարցրեց Արմեն Առաջին թագավորը:
- Ոչ միայն պիտի կարդաք, այլև պիտի պատասխանեք ու կատարեք նրանց խնդրանքները,- ասաց փոստատարն ու հեռացավ: Արմենը բացեց գեղեցիկ ձեռագրով գրված մի նամակ և այն ուզում էր կարդալ, երբ աղմուկ ‑աղաղակով, մարգագետին լցվեցին գյուղի երեխաներն ու շրջապատեցին նրան, հետո
ձեռք‑-ձեռքի տվեցին ու սկսեցին երգել թագավորին նվիրված գեղեցիկ մի երգ, որ նրանք երգել էին «Հայ
ասպետ» հեռուստախաղի ժամանակ: Տղաներից մեկը դաշտային ծաղիկներից հյուսած ծաղկեպսակների մի խուրձ դրեց կանաչների վրա ու ասաց.
- Վարդավառ է...
- Վարդավա՜ռ է, վարդավա՜ռ է, վարդավա՜ռ,- ճչացին արևով լցված պատանիներն ու աղջիկները, Արմեն Առաջին թագավորին իրենց մեջ առած վազեցին դեպի գետակը, մերկացան, խառնվեցին փրփրաբաշ ջրերին:
- Դու էլ լողացիր, մեր թագավոր,- ճչում էին նրանք իրար վրա ջուր ցայելով:
Արմենն ուզում էր մերկանալ, խառնվել երեխաներին, բայց անբացատրելի մի զգացում նրան թույլ չէր տալիս: «Թագավորն իր հպատակների առաջ չպետք է մերկանա»,- մտածեց նա ու բարձրացավ չեչոտ մի քարի վրա, հենց այդ պահին հեռվից լսեց Քսենեֆոն Էլեֆտերադիսի տագնապալի ձայնը:
- Իմ թագավո՜ր, իմ թագավո՜ր...
Արմենը նայեց ձայնի ուղղությամբ:
Խելակորույս վազքով դեպի իրեն էր գալիս Քսենեֆոն Էլեֆտերադիսը:
- Ի՞նչ է պատահել, իմ նախարար,- անհանգստացած հարցրեց Արմեն Առաջին թագավորը, չեչոտ քարից ցատկելով ցած:
- Ձի՜ն... ներեցեք, ձեր նժույգը,- շունչը տեղը բերելով ասաց Քսենեֆոն Էլեֆտերադիսը:- Մեր ձին... մեր ձին... մեր ձին...
- Ինչ է, տարե՞լ են:
- Ո՛չ... Պառկած է կանաչների վրա...
- Երևի քնե՞լ է:
- Աչքերը փակ չեն,- հառաչեց Քսենեֆոն Էլեֆտերադիսը, զույգ ձեռքերի ափերով ծածկեց դեմքն ու փլվեց չեչոտ քարին:
Երեխաների ճիչերն ու անզուսպ քրքիջները խեղդվեցին գետակի ջրերում:
- Ինչու՞, ինչու՜, ինչու՜, իմ նժույգ, ինչու...- Արմեն առաջին թագավորը շատ կարևոր մի բան էր ուզում ասել, որը բառերով հնարավոր չէր արտահայտել:
- Ծերացել էր, ուժերն սպառվել էին,- արցունքները սրբելով ասաց Քսենեֆոն Էլեֆտերադիսը,- Գնանք, որոշենք ինչ ենք անելու:
Արմեն Առաջին թագավորի աչքերն արցունքներով լցվեցին: Նա այնպես էր ուզում ցավի ու վշտի արցունքներ թափել իր նժույգի հիշատակի համար, բայց հիշեց ձիու խոսքերը, որ նա ասել էր իրենց առաջին հանդիպման ժամանակ.
- Լաց չլինես, երբեք ողորմելի չերևա՛ս... Սեղմիր ատամներդ, զսպիր լացդ...
Երեխաները ջրից դուրս ելան, առանց որևէ բառ ասելու հագնվեցին, գլխահակ կանգնեցին Արմեն Առաջին թագավորի կողքին:
Արմեն Առաջին թագավորը փաթաթվեց ծիրանագույն թիկնոցի մեջ, լուռ քայլեց դեպի տուն:
Քսենեֆոն Էլեֆտերադիսը գնում էր նրա ետևից ու պատմում, թե ինչպես էին Հին Հունաստանում ձիերի հիշատակը հավերժացնելու համար մարմարից հուշարձաններ կանգնեցնում...
Տան բակում բազմությունն էր հավաքվել: Ոմանք ժպտում էին, ոմանք կիսաձայն զրուցում, ոմանք էլ նայում էին Զարզանդ Ութիջյանին ու հառաչում:
Նողկալի Գուրգենը հայացքով խոցեց Արմենին ու արհամարհական հեգնեց,
- Թագավո՜ր, հի՜, հի՜, հի՜, առանց յաբուի, երկիրը ո՞նց ես կառավարելու, հի՜, հի՜, հի՜... Յաբուն սատկեց, հի, հի, հի...
- Բացի իմ հարազատներից բոլորն անմիջապես հեռանան,- հրամայեց Արմեն Առաջին թագավորը:
Ոչ ոք տեղից չշարժվեց:
- Կրկնում եմ, բացի իմ հարազատներից բոլորը անմիջապես հեռանան,- վճռական ու որոշակի հայտարարեց Արմեն Առաջին թագավորը:
Բոլորը լուռ հեռացան: Ճնշող լռությունը ծանրացավ հարազատների ուսերին:
- Ես ուզում եմ տուն գնալ,- Զարզանդ Ութիջյանին դիմեց Արմեն Առաջին թագավորը:
- Առավոտյան կգնանք, Արմեն ջան:
- Ոչ, հիմա եմ ուզու՛մ: Հենց հիմա՛,- անսակարկելի տոնով ասաց Արմեն Առաջին թագավորը:
- Շատ բարի, շատ բարի, հենց հիմա Քսենեֆոնին կասեմ մեզ կտանի քաղաք,- ասաց Զարզանդ Ութիջյանն ու դիմեց Քսենեֆոն Էլեֆտերադիսին,- Քսենեֆոն, խնդրում եմ, մեքենադ բերես, գնում ենք Երևան: Արմեն Առաջին թագավորը հրամայեց:
- Հիմա, հիմա,- պատասխանեց Քսենեֆոնն ու գնաց մեքենան բերելու:
Արմեն Առաջին թագավորը մտավ իր ննջասենյակը, արժանապատվության խոր զգացումով հանեց արքայի զգեստները, ադամանդազարդ թագը դրեց ծիրանագույն թիկնոցի վրա՝ խոնարհվեց նրա առաջ ու մտածեց, որ շուտով ծնվելու է Հայոց արքան, տեր է կանգնելու գերեվարված իր հայրենիքին, ու այդ հայրենիքում ապրող գյուղացիները, քաղաքացիները, գիտնականները, բանվորները, միլիոնատերերը, ընչազուրկները, երիտասարդները, երեխաները, մի խոսքով` բոլորը, բոլորը մի մարդու պես հավատալու են իրենց արքային ու ամենայն սրբությամբ կատարելու են նրա հրամանները: Ահա այդ ժամանակ երկնքից կիջնի Աստվածն ու կկանգնի Հայոց արքայի կողքին և ոչ ոք, լսում եք, ոչ մի ոսոխ չի՛ հանդգնի այդ երկրի մի պատառ հողն անգամ կոխկրտել...
Քսենեֆոն Էլեֆտերադիսի ավտոմեքենայի ազդանշանը սթափեցրեց նրան: Նա պինդ‑-պինդ համբու-
րեց ադամանդազարդ թագն ու ելավ բակ:
Բակում ընտանիքի բոլոր անդամները լուռ կանգնած սպասում էին իրեն:
- Մնացեք բարո՜վ... Սիրելի քույրեր ու եղբայրներ, խնդրում եմ չմոռանաք ինձ: Խնդրում եմ նաև ներեք, եթե որևէ բան այնպես չեմ արել, ինչպես հարկն էր,- իր քույրերին ու եղբայրներին գրկելով ասաց նա, մոտեցավ տիկին Լուսիկին, համբուրեց ձեռքը: Տիկին Լուսիկի ձեռքից նոր թխած լավաշի հոտ էր գալիս:
- Երբե՛ք, երբեք ձեզ չեմ մոռանա, տիկին Լուսիկ: Թագավորական զգեստները ձեր տանն են: Խնամքով պահեք...
- Գնաս բարով, իմ թագավոր որդի,- արևի պես ժպտալով ասաց երեխաների մայրը, մի քանի բուռ դաղձ, կանաչ սոխուկով պատրաստված մի գլուխ պանիր փաթաթեց նոր թխած լավաշների մեջ ու տվեց Արմենին:
- Մեր կողմից տատին շա՜տ, շատ կբարևես...Իսկ դու, երբ սիրտդ ուզի, նորից կգաս: Ես քեզ սիրում եմ, իմ թագավոր որդի: Ես քո զգեստները սրբությամբ կպահեմ...
- Շնորհակալություն, տիկին Լուսիկ,- հուզմունքը զսպելով ասաց Արմենն ու նստեց ավտոմեքենան:
Ճանապարհին ո՛չ Զարզանդ Ութիջյանը խոսեց, ո՛չ Քսենեֆոն Էլեֆտերադիսը, ո՛չ էլ Արմենը: Նրանց կյանքից գեղեցիկ մի հեքիաթ էր պակասել ու նրանցից յուրաքանչյուրը մտածում էր իր կորցրածի մասին:
Ավտոմեքենան, գյուղից մինչև քաղաք ձգվող ճանապարհը կուլ տված գազանի պես, փնչացրեց ու կանգնեց Արմենենց շենքի բակում: Զարզանդ Ութիջյանը Քսենեֆոն Էլեֆտերադիսին պատվիրեց, որ սպասի իրեն, իսկ ինքը Արմենի հետ բարձրացավ տասնմեկերորդ հարկ:
- Ի՞նչ է պատահել, տնաշեն, ի՜նչ...,- տխրությունից մոլորված Զարզանդ Ութիջյանին ու Արմենին տեսնելով, անհանգստացած հարցրեց տատը,- Արմեն, հո չես հիվանդացե՞լ...
- Չէ՛, չէ, հիվանդ չեմ, տատ ջան:
- Ի՞նչ է եղել, ինչու՞ եք սգվորի նման,- գոռաց տատը:
- Ձին...
- Տարե՞լ են:
- Չէ՛:
- Բա՞...
- Հանգա՜վ...,- հառաչեց Զարզանդ Ութիջյանը,- ձիս հանգավ, մորքուր ջան, էլ ձի չունեմ...
- Վա՜յ, տնավեր, վա՜յ,- ձեռքերը ծնկներին զարկեց տատն ու գիրկն առավ Արմենին:
- Մորքուր ջան, Քսենեֆոնը սպասում ա, ես գնամ: Գյուղում մի քուռակ ա ծնվել: Գնամ էդ քուռակը առնեմ, հանկարծ ուրիշին չտան: Մնացեք բարով: Արմեն ջան, հենց էդ քուռակը մեծանա, ձի դառնա, կգամ քեզ կտանեմ... Հա՜, հա՜, ամեն ինչ կլինի այնպես, ինչպես կարգն է... Մնացեք բարով... Գնամ, գնամ քուռակը տուն տանեմ: Առանց ձիու ես չեմ կարող ապրել...
- Աստված եղածը պահպանի, Զարզանդ: Էդքան «ախ» մի քաշի, սիրտդ կվնասես, մի տուն լիքը երեխեք քո երեսն են նայում,- Զարզանդ Ութիջյանին մխիթարանքի խոսքեր ասելով տատը նրան ճանապարհ դրեց գյուղ...
Էս մեծ ու անհոգի աշխարհում ապրող բոլոր մարդկանց մի տատ է պակասում, բարի, իմաստուն մի տատ, որ նրանց իր գիրկն առնի ու նրանք իրենց երջանիկ զգան ու հասկանան, որ աշխարհը մի գերանով չի ծածկված...
Տատն Արմենին գիրկն առավ, ցավը փարատեց, գիրկն առավ ու պատմեց, որ նրա բացակայության ժամանակ, մի օր, քաղաքում ոչ մի ավտոմեքենա փողոց դուրս չի եկել, որ այդ օրը ծերունիները, երեխաները, սրտի հիվանդությամբ տառապողները իրենց լավ են զգացել, որ այդ օրը, մարդիկ իրար հանդիպելիս սրտալի բարևել են իրար ու ժպտացել...
Երեկոյան, երբ Արմենի հայրն ու մայրը աշխատանքից տուն եկան, շատ ուրախացան: Գրկեցին Արմենին, համբուրեցին, հարցուփորձ արեցին տիկին Լուսիկից, երեխաներից, գյուղի օդից, ջրից ու գտան, որ այդ կարճ ժամանակահատվածում Արմենը շատ է փոխվել. առողջացել է, առնականացել...
Արմենը չասաց, որ ձի է հեծել, չասաց, որ թագավոր է եղել, չասաց, որ լայնատարած հայրենիքի տեր է ու այդ հայրենիքը տեղավորել է իր սրտի մեջ...
- Ո՜նց եմ քեզ կարոտել, Արմեն ջան, ո՜նց... մյուս անգամ, ես էլ քեզ հետ գյուղ կգամ,- ասաց մայրն ու ջերմ-ջերմ համբուրեց Արմենին, գնաց քնելու:
Լուսինն այդ օրը տասնհինգ օրական էր, նստել էր լուսամուտի գոգին ու ննջասենյակը կաթնանման լույսով էր լցրել: Արմենն ուզում էր քնել, բայց չէր կարողանում: Աչքերը հենց փակում էր, կոպերի տակ հայտնվում էր ձին. ծառս էր լինում, վրնջում: Արմենը բացում էր աչքերը, ձին չքանում էր: Արմենը շուռ եկավ փորի վրա, աչքերը պինդ-պինդ փակեց, դեմքը սեղմեց բարձին, որ մի կերպ քնի...
Խոր լռության մեջ լսվեց զգեստապահարանի դռան ճռռոցը: Արմենը բացեց աչքերը, նստեց անկողնում...
Զգեստապահարանից դուրս ելավ փոքրիկ, հրեղեն մի ձի, սմբակը երեք անգամ խփեց մանրահատակին:
Արմենն անկողնուց վեր թռավ, մոտեցավ ձիուն, գրկեց պարանոցը:
- Ես քո նժույգն եմ, այսուհետ միշտ քեզ հետ կլինեմ,- ասաց ձին ու վրնջաց:
Վրնջոցը արձագանքվեց աշխարհով մեկ...