ԵՐԿՐԻ ԴԻՄԱՆԿԱՐԸ ԿԵՐՏՈՂ ԿԻՆՈՌԵԺԻՍՈՐԸ
Ապրվածն է դառնում հուշ։
Խ. Լ. ԲՈՐԽԵՍ
Ապրվածը դառնում ֆիլմ:
Ստեղծած գործերը կինոլեզվով իրականացրած լուրջ ուսումնասիրություններ.
Խաղարկայինի ու վավերագրականի ժանրային սահմանը խախտող (իսկ գուցե միացնող) ֆիլմեր. «Կոնդ», «Սպիտակ քաղաք», «Քամին ունայնության», «Վավերագրողը», «Պոետի վերադարձը»...
Աշխարհի բոլոր մայրցամաքներում կազմակերպվող տարբեր փառատոներին մասնակից ու մրցանակների արժանացած (պարզ թվարկումն անգամ էջեր պահանջող ցուցակ է ենթադրում) ֆիլմեր...
Մարդկային գոյի, անցման վիճակի՝ ծննդյան ու մահվան, երկրի «անհարթ իրականության», երկրի մայրաքաղաքի հինավուրց թաղամասի, երկրում ապրողների, նաև նրանից երես թեքածների, նույն ցեղին, նույն ազգին պատկանողների իրար հանդեպ ունեցած անհանդուրժողականության կամ, որ ավելի ճիշտ է, միմյանց սիրել–չսիրելու հարցեր քննող կինոպատումներ.
Հեղինակը Հարություն Խաչատրյանն է։
Նյութը, որը նրան գրավում է, թեման, որը նա քննության առարկա է դարձնում, վերլուծությունների ենթակա մի քանի հանգույցներով է ներկայացվում։ Խորքային շերտեր կրող նրա ֆիլմերը ժամանցի համար նախատեսված հեշտ դիտվող նկարներ չեն։ –Չկա մի կինոնկար, որը դիտելով, չմտածես՝ ես էլ կարող եմ այսպես նկարել, բայց դուք այնպիսի բարդ թեմաներ եք վերհանում, որոնք կինոյի տրված հնարավորություններով դժվար է արտահայտել,– վենետիկյան փառատոնում տրված գնահատական, որը մեկն է բազմաթիվ մրցանակներով ուղեկցվող նրա կինոգործերի գրավոր ու բանավոր խոսքային արժևորումներից։
Այսպես է՝ թեմատիկ ընտրությամբ ու ասելիքի խորությամբ, Հ. Խաչատրյանի կուռ կառուցվածք ունեցող ֆիլմերը, մասնագետների վկայությամբ, կինոարվեստի սահմանները նորոգող և ընդլայնող, մարդուն սեփական դիրքորոշման մղող ուղերձներ են։ Կինոերկեր, որոնք պատմում են.
Նրա մասին, ով լքելով ներկա վայրը՝ ապաստան է փնտրում ուրիշ մի տեղ, և նոր եզերքում տառապանքից չազատվելով, փորձում է վերստին կյանքի կոչել «պատկերի մեջ՝ անսահմանության և հարաբերականի անհնարին, կորուսյալ միության մեջ» «(Իվ Բոնֆուա) ու վերագտնել կորցրածը։ Հայի գաղթական լինելը, հաց վաստակելու համար օտար ափեր մեկնելը։ (Ուրիշ երկրում ապաստանած հայի ու այդ երկրի բնակիչների հետ հարաբերություններ հաստատելու նրա ջանքերն ու մարդկային վարքի դրսևորումը։ Նրա մասին, ով հերթական արհավիրքից, մահվան հետապնդումից ազատվելով, Ավետյաց երկրում է հաստատվում: Եվ բնության դեմ մաքառելով, քարը շուռ տալով հող է մշակում: Ծառ տնկելով, ժառանգ ունենալով է բաժանում սահմանը տեսանելիի։ Թեև իրական հորիզոնների գծագրությամբ, մարդկային կենսագրության վերականգնված էջերը ներկայացնող ռեժիսորը, վաղաժամ ուրախության ծնծղաներ չի հնչեցնում Ֆիլմի վերջում անցյալի ու ապագայի բախվող իրականության միջև ընկած ստվերի մի շեղբ կա, ուրվագծվող մի տագնապ կա, որը արվեստագետի տագնապն է իր հերոսների, իր երկրի, ուրեմն և համայն աշխարհում ապրող մարդկության ապագայի համար։
Վերջին մեկուկես տասնամյակում երկրում կատարված պատմական իրադարձություններին հաջորդած մեր ՆԵՐԿԱՅԻ մասին է նաև արվեստագետի մեկ ուրիշ՝ «Վավերագրողը» կինոնկարը։ Մի քիչ առաջ անցնելով հիշեցնեմ, որ այս ֆիլմը հաղթական երթով է մասնակցել միջազգային բազմաթիվ փառատոներին և արժանացել բարձր գնահատականների՝ Հայաստանի պետական մրցանակի, Կառլովո Վարիի միջազգային կինոփառատոնի հատուկ մրցանակին, «Արսենալ» կինոֆորումի «լավագույն ռեժիսոր» մրցանակին։ Մի գործ է, որն ընդգրկվել է Դուբլինի ռեժիսորական դասընթացների ուսումնական ծրագրում։
«Վավերագրողը» կինոպատում է մեր մասին, մեր վերջին տարիների անհեշտ ընթացքը նկարահանող արվեստագետի մասին։ Ինքն իրեն ոչ այնքան բարենպաստ լույսի տակ ներկայացնող հեղինակը այն համոզմունքն ունի, որ վավերագրողը այնքան էլ դրական կերպար չէ, քանի որ խառնվում է Աստծո գործերի մեջ՝ դռան ճեղքից նայում ու տեսնամ է, թե ինչպես է մարդն իր կյանքն ապրում։ Եվ տեսածը չի վերապատմում, այլ առանց գունափոխումների ճիշտ նույն պատկերով դրոշմում է կինոժապավենի վրա։
Կարևորն այն է, թե ռեժիսորն ինչ դիտանկյունով ու ինչ հայացքով է (զզվանքո՞վ, արհամարհանքո՞վ, թե՞ սիրելով, հասկանալով է) նայում ու ներկայացնում իր տեսածը։ Եվ հույզերի ու ապրումների խտացված արտացոլանքը ոչ միայն պետք է զգացվի, այլև փոխանցվի հանդիսատեսին՝ հեռու և մոտիկ, օտար և հարազատ...
Ֆիլմի նկարահանման աշխատանքներն ավարտելու օրերին արտահայտած Հարությունի այս ցանկությունը վստահաբար իրականացվել է, քանի որ կինոնկարը դիտած օտարազգի մասնագետները ռեժիսորի գործը բացառիկ համարելով, գրավոր խոսքով են հավաստել որ «կինոնկարը անտարբեր չի թողնում դիտողին։ Շատերը ֆիլմի ցուցադրությունից այնքան ցնցված են դուրս գալիս, որ գերադասում են լուռ մնալ»։ Ի հավելումն ասվածի, նշել են նաև, որ «նկարի ներազդեցությունն այնքան մեծ է, որ ավարտելուց հետո անգամ, թվում է, թե դեռ այն շարունակվում է»։
Այս ֆիլմը նկարահանվել է այն բոլոր տարիներին, որոնք Հայաստանի համար կոչվեցին շրջադարձային։ Շրջափակում, երկրաշարժ, պատերազմ, մութ ու ցուրտ, գործազրկություն, արտագաղթ տեսած Հայաստան երկիրը, այդ երկրի բանտը, հոգեբուժարանը, մանկատունը... Անկման տարիների անողոք պատկերը՝ սև ու սպիտակ ժապավենի վրա.
Ռեժիսորի վերջին գործը՝ «Պոետի վերադարձը», նրա մասին է, ով ժողովրդական իմաստնությունը կրող պոետ է, փիլիսոփա, գուսան։ Իր հայրենակցին՝ Ջիվանուն նվիրված ֆիլմը բնավ կենսագրական էջեր թերթատող գործ չէ, այլ միֆական հյուսվածք՝ ժամանակի սպառնալիքի, մնայունի ու անցողիկի մասին։ Չափազանց հին ու չափազանց նոր հարցադրումներով, որոնց պատասխանը նա փորձում է գտնել ճանապարհորդելով... Զիվանու հետ։
Ռեժիսորը, ասես առանց միջամտության, պարզապես հետևում է, թե ինչպես է Երևանում կերտած Զիվանու արձանը, մայրաքաղաքից Զավախք ընկած ճանապարհը հատելով, տարվում նրա ծննդավայրը։ Եվ այս ճանապարհը սոսկ տարածություն չէ։ Այն չափորոշման ուրիշ միավորով է որոշարկում, թե տասնամյակների սրբած ժամանակի մեջ որքանով է պահպանվել ու արդիական ինչ հնչողաթյուն ունեն գուսանի երգերը։ Չէ՞ որ Ջիվանին ստեղծագործել է այնպիսի մի շրջանում, երբ հայոց մշակութային սանդղակը շատ բարձր էր ու վերին տեղերը գրավողներն էին Հովհ. Թումանյանը, Ավ. Իսահակյանը, Կոմիտասը... Ջիվանին էլ իր տեղն ուներ, և այդ տեղը կայուն է մնացել։ Ֆիլմը փաստում է, որ ժողովուրդն իր սրտի հոսքում պահել է նրա պարզ, բայց սրտաբուխ մեղեդային երգերը։ Զիվանու երգերը համահոս են կյանքին։ Այդ իսկ պատճառով դրանք լսելու և հևչեցնելու պահանջը միշտ ունեցել և հիմա էլ ունի ժողովուրդը։ Եվ հենց նրա ստեղծագործական ներկապնակը օգտագործելով, ֆիլմի ռեժիսորը զուգահեռաբար մեկ այլ թեմա է վերհանում և դիտարկում ճանապարհը, որով տարվում է Ջիվանու արձանը, անցնում է հայոց քաղաքների, գյուղերի ու ավանների միջով... և տեղ չի հասնում։ Եվ սա միջոց դարձնելով, ռեժիսորը ֆիլմի հենքին ներհյուսում ու պատմում է այդ վայրերում ապրող մարդկանց հոգսաշատ կյանքի մասին։ Այսինքն, արվեստագետը անցյալի ու ներկայի զուգահեռով ոչ միայն մտորում է մնայուն ու անցողիկ արժեքների մասին, այլև կերտում Հայոց երկրի «դիմապատկերը», հայության հավաքական կերպարը։
Ինչպես նախորդ, այնպես էլ այս ֆիլմում ռեժիսորը բառային ձևակերպումների ենթակա մտքեր շատ քիչ է օգտագործել։ Մի բան, որ կարող է խոսքի հանդեպ ունեցած հարգանքի նշան դիտվել։
Ինչպես նախորդ, այնպես էլ «Պոետի վերադարձը» կինոերկում Հարություն Խաչատրյանի սուր հայացքը տեսանելիից բացի նկատում է անորսալին ու շարունակում ժամանակի տարածությանն ու սոցիումին հակառակ շերտեր պեղել։
Հ.Գ. Երևանյան ցուցադրությունից առաջ Հարություն Խաչատրյանի «Պոետի վերադարձը» կինոնկարի համաշխարհային պրեմիերան կայացեք է Ռոտերդամի 36-րդ միջազգային փառատոնում։ Միաժամանակ այն ներկայացվել էր Գյոթեբուրգի և Թեհրանի կինոփառատոներում։ Ֆիլմը բացառիկ ընդունելության է արժանացել։
Ռոտերդամի փառատոնում լավագույնը ճանաչված Երեք ֆիլմերից մեկի «Պոետի վերադարձի» մրցութային ծրագրի հոսքից առանձնացնելը և ռեժիսորի ստեդծագործական նոր նվաճումը հաստատվել է նաև այն փաստով, որ Հարություն Խաչատրյանը 2006-ին կայանալիք միջազգային մի շարք (Իտալիա, Ֆրանսիա, Իսրայել, Ավստրիա, Չեխիա, Թուրքիա, ԱՍՆ, Արգենտինա, Լատվիա և այլն) կինոֆորումներում և փառատոներում նոր կինոերկը ներկայացնելու, ինչպես նաև դասախոսություններով հանդես գալու հրավեր է ստացել։ Ավելին Հոլանդիայի և ճապոնիայի կինոկենտրոնները հայազգի չորս կինոգործիչների Ա. Փարաջանովի, Ա Փելեշյանի, Ա. էգոյանի և Հ. Խաչատրյանի ֆիլմերի հետահայաց ցուցադրման ծրագիր են կազմել։