ՂՕՂԱՆՋ ՆԱԽՃԻՐԻ

Ծնկածաղկի պէս
Մեզ էլ չաջողւեց ոչ միայն նորից
Շտկել վեցդարեայ ցօզունը մեր կոր
Այլ բարբարոսի նոյն դաժան ձեռքով
Ցօղունն այս անգամ արմատից հատւեց
Հակական հարցից Թուրքիան ազատւեց
Հայաստան երկրում հայ չթողնելու մի ահեղ ելքով,
Որ ոչ լսւած էր ոչ էլ տեսնւած
Մարդկային ցեղի երբևէ կրած անպատւութեան մէջ
Եւ մինչև անգամ իրենց թուրքերի
Արիւնով հունցւած սև պատմութեան մէջ:

Մի ո՜ղջ ժողուուրդ մէկ-մէկ թրատել,
Մի ամբո՜ղջ անտառ արմատից հատել...

Եւ կոյսեր որոնց ծոցի մէջ լուսէ
Լուսնի լուսն անդամ ծածուկ չէր հոսել,
Որ երկչոտ էին ինչպէս եղջերուն,
Որ աննիւթ էին ասես յօրինւած
Մի հովւերգկան վէպի էջերում.
Աղջիկներ,
Որոնք անպարկեշտ բառից ու շոյիչ խօսքից
Երկնքի նման բռնկւում էին շիկանքով ոսկի.
Ամօթխա՜ծ, մաքո՜ւր, լուսաւո՜ր կոյսեր,
Որ ֆրանսերէն անգիր գիտէին
Լամարթին, Վիյոն, Ալֆրէդ դը միւսէ
Եւ անգլերէն
Խենթ Օֆելիայի պէս այժմ ցնորւած՝
Խելագարւածի իրենց ճիչերում
Դարձեա՜լ մոռանալ չէին կարենում ա՛յն դժոխքը սև
Եւ բռնաբարող ա՛յն ասկեարներին,
Ա՛յն ենիչերուն,
Ա՛յն անասունին ասուն, բայց անբան,
Որի բութ գլխի կեղտոտ փռչերում
Եթէ խլւլում-շարժւում էր մի բան,
Ապա մարդկային միտքը չէր, օ՜, ո՛չ,
Այլ...միայն ոճիր:

Մարդի՛կ, որ չունեն մարդկային ոչինչ,
Մարդի՛կ որ մա՜րդ չեն,
Այլ աւելի շուտ մարդակերպ կապիկ.
Որ եօթ տարին մէկ չեն տեսնում նոյնիսկ օճառի երես,
Տասը տարին մէկ չեն փոխում շապիկ,
Եւ սուր բահ է պէտք,
Որ մարմինների սև տարթը քերես, –
Հիմա ամէնուր
Նորապսակի սուրբ առագաստ են պղծում անպատիժ,
Հայոց մայրերին անում անպատիւ...
Լլկւողները թող գոչեն «հրէ՜շ»,
Սակայն ո՞վ գոչի ու լուծի վրէ՛ժ,
Թէ տղամարդիկ՝
Հեռու և մօտիկ՝
Դարձել են արդէն լէշ ու փորոտիք...

Եւ մարդի՛կ,
Որոնց բիրտ պչեղների քրտնքահոտից
Անգամ յոպոպը իր շունչը կտար,
Ճխլտում էին նոյն այդ ոտներով
Մեր մանուկներին դեռ նորատոտիկ,
Մեր մանուկներին՝ լոյսի պէս արդար,
Առաւօտի պէս մաքուր ու գերող,
Գարնան պէս բուրող...

Եւ մարդիկ, որոնց աչքերը ճպռոտ
Յիշեցնում էին ոտաց ճանապարհ,
Եւ որոնց միտքը – դաւաճանաբար –
Չէր կտրում այնքա՜ն, մինչևիսկ այնքա՛ն,
Որ այդ ճպռումից կարող են փրկւել
Եթէ...լւացւեն օրը մէկ անգամ, –
Միևնոյն մարդիկ
Մեր սուրբ մայրերի հանճարներ ծնած սիրտն էին փրթում
Եւ չգոհացած սառն ու տաք զէնքից՝
Մօր աչքի առջև
Քարերով էին փշրում ու ջարդում
Գանգերը նրա՜նց,
Ովքեր ստեղծում
Ու բանաստեղծում,
Հրաշքներ էին Աստծոյ պէս կերտում
Եւ եթէ Աստծուց տարբերւում էին,
Ապա այնքանով,
Որ նա անգոյ էր, իրենք՝ իրական:
Եւ հիմա սակայն
Ձեռքն անասնական
Ջնջում էր և այդ տարբերութիւնը,
Ջնջում էր քարով,
Հայոց աշխարհի հայկական քարը
Ջարդում-փշրում էր հայոց քանքարը...

– Ո՛վ արդարութիւն,
Թող որ ես թքեմ ճակատին քո քար,
Գոչել էր մէկը քարերով ջարդւած այդ հանճարներից,
Գոչել ո՛չ հիմա,
Այնժամ էր գոչել,
Երբ խուժանն այս նոյն
Արիւնով հարբած գազանի նման
Դրդւելով միայն վայրենուն յայտնի իր պատճառներից,
Ո՜րերորդ անգամ մոխիր էր թողնում
Մեր արտ ու այգուց, մեր տաճարներից:
Եւ հիմա՛,
Հիմա՜,
Երբ կոտորա՛ծ չէր, երբ ջա՛րդ չէր,
Այլ մա՜հ
Մահ համատարա՛ծ և համազգայի՛ն,
Մահ ծերի՛,
Մանկա՛ն,
Խեղճի՛
Հսկայի՛,
Երբ մահւան մրրիկ,
Երբ մահւան բուք էր, –
Այլևս որտե՞ղ, որտե՞ղ էր թուքը,
Որ արդարութեան ճակատը փակէր:
Ս՜խ չորացել էր հայոց աշխարհի բերանն ու բուկը,
Էլ ինչպէ՞ս թքել,
Եւ այդ ո՞վ թքէր,
Թէ հայոց երկրում էլ մարդ չէր մնում,
Բովանդակ մի ազգ թէ կուլ էր գնում
Թուրք եաթաղանի պաղբոց պողպատին,
Հայոց հայալիք Տիգրիս-Եփրատին,
Սև արաբների շէկ անապատին՝
Օ՜րը ցերեկով,
Ո՛չ թէ աննկատ:
Եւ ունեցե՞լ էր արդարութինը երբևէ ճակատ,
Օ՜, ո՛չ, նա ունէր միմիայն քամա՛կ,
Քամա՛կ մի խելօք,
Որ շուռ էր տւել մի բնաջնջւող հինաւուրց ազգի՝
Նախապէս նրան զրկելով զարկող ու փրկող բազկից:
Ու թէ կար ճակատ,
Դա ռուս-տաճկական այն ճակատն էր լոկ,
Որ մօտենում էր՝
Ասես լսելով
Կտրւողների,
Կոտորւողների
Ահաւոր ճիչը,
Եւ – մէկ էլ յանկարծ – չգիտես ինչու
Բռնում էր ճամփան արագ նահանաջի՝
Թոյլ տալով իջնի
Եւ զարկը վերջին,
Կարծես եղածը դեռևս քիչ էր...

Եւ սակայն նրանց մեղքն ի՞նչ էր, ի՞նչ էր,
Անաստւա՛ծ Աստւած,
Ինչո՞ւ էր արւում այնքան անօրէն
Եւ ահեղ մի դատ:

– Կար երկաթուղի,
Որ պիտի անցնէր Բեռլինից – Բաղդադ,
Բայց ինչպէ՞ս անցնէր անապատներով այն օտարական,
Որտեղ կանաչը կայարանների դէմքը չի պատում,
Ու չկան շէներ, աւաններ ու տուն:
– Մեղքը հայինն էր, որ յօժարակամ
Չէր գնում ապրի շէկ անապատում,
Չէր լքում բնիկ հայրական տունը,
Իր բազմադարեան շէնն ու աւանը՝
Ամուր Կարինը, անառ Սասունը,
Իր ծոցւոր Մուշը, պտղած իր Վանը...

– Բովանդակ մի դար, դարուց աւելի՜,
Տենչանքն էր կիզում ռուսաց նաւերին.
Իրենց ձնառատ ու պաղ հիւսիսում
Երազում էին, կարօտով յիշում
Լուսեղ արևելք, արևոտ հարաւ,
Ու խենթ տռպանքի խօսք էին բանում
Այն Դարդանելին՝ պչրուհուն պառաւ
Որ չէր դիմանում
Առանց հոմանու,
Բայց սրանց ինչո՞ւ թողնում էր ծարաւ,
Նազը՝ նազ, սակայն...Յետո՞յ, ի՜նչ դառաւ, –
Եւ ահա ռուսներն է՛լ չեն դիմանում:
Մեղքը հայի՜նն էր.
Նա թուրքի աչքին այլ բան չէր թւում,
Քան յաջող քամի
Եւ մի առագաստ, որ ինքն է պարզւում
Մօսկովի կամին...

... Այս շարժիչների թանկ էժան դարում
Նաւթի փոխարէն, ի ցաւ խեղճ հայի
Դեռ անգլիաում ջուր չէին վառում:
Բոլոր ծովերը ՝ նոյն անգլիաին,
Մինչդեռ նաւթի ծովն, ա՛յ, Մուսուլումն է:
-Եւ մեղքը ո՞ւմն է, –
Իհա՛րկէ հայինն...

Արդէն օսմանեան կաւէ հսկայի
Ծեփն է ճաքճքւում
Ու մէջքը ճկւում՝
Բանականութեան տաքուկ շողերից.
Ռումին ու բուլգար, սլովակ ու սերբ
Պոկւել են նրա կաւէ կողերից:
Նոյն աններելի մտքին է հակւում,
Նոյն ախտով նաև հայն է վարակւում՝
Իր մասն է ուզում իր իսկ հողերից,
Գրոշ է ուզում իր այն փողերից,
Որ յափշտակել
Եւ ճչալ ուզող բերանն են յետոյ քացիով կապել:
Ու դժգո՞հ է նա,
Եւ ա՞յդ է ուզում անխօս ակնարկել:
Ուրեմն պարզ է. նա յանցագործ է,
Եւ պիտի ջնջւեն իր էգն ու որձը:

– Եղունգ են քերծում, պտղունց են մաշում,
Ժայռից վանք կերտում, քարից նուռ տաշում
Դարպասի աչքին յօնք-կամար քաշում,
Արձան են ձուլում, շինում ապարանք,
– Եւ մեղաւու են այստեղ էլ նրանք –

...Հաշիշ չեն ծԽում,
Խմում են գինի,
Ապրում անթառամ և առաքինի,
Չեն պահում հարեմ
Ոչ էլ ներքինի,
Եւ չունեն մոլլա,
Որ կապի չալմա.
Նրանց քեշիշը վեղարաւոր է
– Եւ մեղաւոր են –

– Ձեռքի հետքերը նրանց հայրերի
Կնիք են դրել այս նոյն վայրերին՝
Իբրև սեպագիր
Կամ շաղախ ու կիր,
Իբրև շիրմաքար
Կամ որմնանկար,
Իբրև մագաղաթ
Կամ լեռծակ-ջրանցք...
– Եւ ո՞ւմն է մեղքը, –
Իհա՛րկէ նրանց...

– Ինչպէ՞ս չկտրել այն կոկորդը չար,
Որ ցաւից յանկարծ կարող է ճչալ,
Կարող է հայցել փրկութիւն ու ճար...
– Պիտի ազատւել այն լիրբ աչքից էլ,
Որ երազանքից շողում է պայծառ
Եւ կամ մատնում է ապրած կսկիծը
Ու դրանով իսկ դառնում է պատճառ,
Որ օտարները – լացողին խղճան՝
Տեսնելով նրա աղի արցունքը –

– Ինչպէ՞ս չջարդել յանցաւոր ծունկը
Եւ այն մեղսակից յամառ արմունկը,
Որոնց հենւելով՝ մարդը արնաքամ
– Եւ գազանն անգամ –
Ուզում է դուրս գալ ժանտ գերութիւնից –
Ուրիշ աւելի յանցաւոր բան կա՞յ:
Դեհ եկ, մի ելնի համբերութիւնից,
Դեհ եկ թուրքօղլի ցաւից մի վնգայ...

– Կեանքում կան բաներ, որոնք չեն քերւում,
Ինչպէս չի քերւում արիւնը սրտից
Կամ գոյնը վարդից:
Կեանքում կան բաներ որոնք չեն ներւում
Ինչպէս դրացուն,
Այնպէս էլ համայն մի ժողովրդի,
Չի ներւում և այն
Ինչը կոչւում է առաւելութիւն...
– Եւ այդ ահռելի յանցանքի դիմաց
Դեռ պահանջում էք ներման վեհութի՞ւն

...Նրանք գիտէին սիրել ու ատել,
Գիտէին խորհել ու համեմատել,
Խոյս տալ ցաւերից, դաւերից ծպտեալ,
Ծարաւել լոյսին, արևին ժպտալ:
Թէ անսահման էր նրանց տանջանքը,
Անծայր էր նոյնքան և անրջանքը,
– Ահա և նրանց ծանր յանցանքը...
...Ունէին նաև մէկ ուրիշ յանցանք,
Որ ահաւոր էր:
Գիտե՞ս, թէ որը.
Երբ մարդ ոչ մի կերպ չի կարողանում
Ընդմիշտ մոռանալ մի հիմա՜ր անուն՝
Ի՛ր իսկ անունը և ազգանունը:
– Ի՜նչ յանդգնութին, դուք հասկանո՞ւմ էք...
Եւ նա ուզում է նոյնիսկ չդատւե՞լ.
Խուսափել արդար կարգ ու կանոնի՞ց,
Ուրեմն... պիտե ա՛յլ կերպ ազատւել
Այդ լիրբ անունից և ազգանունից:

Իսկ դա անունն էր մի ամբողջ երկրի,
Ո՜ղջ մի ազգ էր դա կրում ու պահում...
Եւ քաղաքակիրթ այն Եւրոպայում,
Ուր ով ծանօթ էր հայոց հին գրին,
Հայոց պատմութեանն ու պատմագրին,
Դառնում էր դօկտոր ու պրոֆեսոր՝
Դեռ օրը նոյնիսկ չդարձած կէսօր.
Եւ քաղաքակիրթ այն Եւրոպայում,
Ուր մարդկայնութեան փութանց նոպայում
Շատերի համար դարձել էր փեշակ
Մեզ երկի՜նք հանել՝
Հային անւանել
Ասիական մթնում գիտութեան մշակ,
Է՛լ ջահ, է՛լ կերոն, է՛լ միակ փարոս,
Իսկ թուրքին կոչել բերտ ու բարբարոս՝
Որ պէտք է նրա հողը հայրենի
Վաճառքի դնել
Կամ մէջ-մէջ անել,
Որպէսզի... հոզը չմնայ խոպան, –
Հիմա լուսաւոր այդ նոյն Եւրոպան
Առանց շիկնանքի այնտեղ էր հասել,
Որ ժառանգներին կարմիր սուլթանի
Դասեր էր տալիս՝
Եղեռնի դասեր,
Դասեր նախճիրի, բարբարոսութեա՜ն,
Իրեն պահելով...դերը բոզութեան:

Այդ նո՛յն Եւրոպան
Նման չէ՞ր հապա
Հարբած-արնախում այն թուրք զինւորին,
Որ ձանձրանալով զառերից նարդու
Կամ թուղթ խաղալուց,
Իր թուրը դրած հայ յղի կնոջ սորբխորան փորին՝
Գրազ էր գալիս, թէ ի՞նչ կբերի.
Աղջի՜կ, թէ տղայ, –
Եւ մանկաբարձի նշտարի տեղակ
Թուրն էր կատարում կեսարեան հատում...
Իսկ նա կին չէր, ո՛չ, այլ Մայր Հայաստան,
Որի սրբազան ու տաք արգանդում
Մի լոյս մանուկ էր սկսում խաղալ.
Մի վահագնակերպ-դաւթադէմ տղայ.
Որ յղացել էր փրկութեան լոյսից
Ու սնւել էր մեր անմոռուկ յոյսից՝
Այն ճանապարհին որ դարաւոր էր
Ծանր ու խորդուբորդ:

Բայց Եւրոպան էլ ունէր ճանապարհ
Եւ որպէս ճամփորդ.
Նա...կռւացըրեց իրար հետ շներ,
Որ իր ճամփորդի բանը յաջողի:
Իրօք. ի՜նչ էլ որ լինէր-չլինէր,
Բայց պակաս չկար շան պէս հաչողի:
Եւ այս շնային գզւռտուքի մէջ
Շան թաթերի տակ քիչ մնաց կորչէր
Մի ողջ ժողովուրդ
բնի՛կ,
Տեղական.
Մազ մնաց դառնար թղթէ տեղեկանք
Մի աղգ, որ կուռքիր շատ էր ճանաչել,
Բայց որի... նոյնիսկ տոտեմը շուն չէր,
Այլ եզը հերկող,
Այլ ջուրը երգող
Եւ ամպրոպածին փողը՝ եղեգան...

Ու երկրագնդի այն ծանօթ մասում,
Որին Հայաստան, Հայք էին դոչում
Փարաւոններից մինչ Պուանկարէն.
Հիմա Օսմանի թոռները բռի
Վիլհելմ կայսեր հետ ուզեցին քերել
Դարերով հնչող «Հայաստան» բառի
Բոլո՜ր տառերը,
Նրա ապագան,
Մշահոտ ներկան
Եւ մինչև անգամ անցած դարերը:

Եւ համարեա թէ իրօք քերեցին,
Իսկ Գլադստոն–Ջօրջ Լլօյդները
Չխանգարեցի՛ն...

ՂՕՂԱՆԱՋ ԵՂԵՌՆԱԿԱՆ

Խանգարե՞լ, ինչի՞ համար...

Գարուն էր չեկած ամառ՝
Փուլ եկաւ երկնակամար,
Ձիւն մաղեց մեր բաց գլխին,
Ձիւն մաղեց՝ կրակի՝ պէս...
– Գարուն ա, ձուն ա արել...
Գետերը մեր երերման
Հոսեցին՝ կրակի՝ պէս...
Արունը ջուր ա դառել...
Ձորերը շիրիմ դառան,
Վիհերը՝ գերեզմանոց.
Ջուրը մեր տունն ա առել...
Ամէն քար՝ լուռ մահարձան,
Ամէն տուն՝ վաոման հնոց.
Բնաւեր հաւք ենք դառել...
Ինչքան բառ՝ ո՜ղջը մրմունջ,
Ինչքան երգ՝ ողջը լալով
– Զուլում էր, զուլո՜ւմ լաօ՛...
Թրի դէմ, սրի, հրի՝
Լոկ մանգաղ, լոկ բահ ու մաճ,
– Տնաւե՜ր, բնաւե՜ր լաճ...
Մեր հողը, մեր հայրենին,
Մեր երկիրն ամայացաւ,
– Սև հագիր, սևսիրտ մարէ...
Հինաւորւրց տոհմիկ մի ազգ
Չմեռա՜ւ, այլ...մահացա՛ւ.
– Գարուն ա, ձուն ա արել...

Գարուն էր, Ամառ եկաւ,
Ձագ հանեց ձորում կաքաւ,
Իսկ հայը զրկւեց ձագից.
Իր պոռթկուն թոնրի տաքից,
Իր մօրից, հօրից, եարից,
Իր բնից ու աշխարհից.
– Գարուն ա, ձուն ա արել...

... Ա՜խ ինչպէ՞ս, ո՞նց մոռանալ
Արհաւիրքն այն օրերի.
Աշխարքում ով մոռանայ՝
Ջուխտ աչքով թոց քոռանայ
Գառնարած-հովիւ-նախրորդ
Ետ չեկան սար-ձորերից...
Կէսօրին էլ ո՞վ երգեր.
– Սարերը հով չեն անում,
Իմ դարդին դարման անում...
Հնձւորը արտում մորթւեց
Իր ձեռքի սուր մանգաղով...
Խեղճ հարսը էլ ո՞նց երգեր
– Քաղւորին հաց եմ բերում,
Բերանը բաց եմ բերում.
Ձկնորսը Վանայ ծովում
Չփրկւեց ճարպիկ լողով...
Աղջիկը զո՜ւր էր կանչում,
– Իմ ծամթել տամ լողւորչուն...
Երկրի մէջ մարդ չնաաց՝
Մարդ թաղեր մարդու նման...
Ա՜խ մնար մէկը գոնէ
Ու կանչէր.
– Դլէ եամա՜ն...
Ա՜խ, ինչպէ՞ս, ո՞նց մոռանալ
Արհաւիրքն այն օրերի,
– Աշխարքում ով մոռանայ՝
Ջուխտ աչքով թոց քոռանայ

Ջահերը վառ մնացին
Ժամերգւող եկեղեցում,
Ժամհարին կախ տւեցին
Պարանից զանգակատան...

Ջաղացից աղուն բերող
Ալրոտւած խեղչ գիւղացուն
Իր սայլը դագաղ դարձաւ,
Ալիւրը՝ արնոտ պատան...

Մայրն ընկաւ՝ ծիծը թողած
Իր թմբլիկ մանկան բերնում.
Ծծի տեղ ցից խրելով՝
Խեղդեցին մինուճարին...

Տատն ընկաւ՝ ձեռքը մեկնած
կչկչան հաւի թառին.
Իր հիւանդ թոռան համար
Խորոտիկ ճուտ էր բռնում...

Կալի մէջ պապին ընկաւ,
Իր ոսկէ թեղն էր էրնում,
Որպէսզի տուրքը թուրքին
Օր առաջ շուտ վճարի...

Ով ծաղիկ հաց էր թխում՝
Խորովւեց թոնրի ծխում...
Ով հասել ուխտատեղի,
Վառել էր մոմը դեղին,
Մոմի դէմ իջել էր ծունր
Ու հայցում էր Աստըծուն,
Որ բաշխի մի լաճ տղա, –
Իր արեամբ մոմը մարեց՝
Չաւարտած «Տէ՜ր, քեզ մեղա՜յ»-ն
-Գարուն ա, ձուն ա արել...

-Խոցեցին ու ջնջեցին
Հատեցին հաստ ու բարակ
Հոշեցին ու տանջեցին,
Փշրեցին, տւին կրակ.
Վաթեցին արիւն-արցունք,
Ներկեցին ձոր ու բարձունք,
Քանդեցին երկինք մի լուրթ,
Մորթեցին մի ժողովուրդ
Հացառատ մի ողջ աշխարհ
Սարքեցին փշրանք-նշխար,
Սո՜ւրբ նշխար՝ շան բերանում, –

Ուզեցին մի հայ թողնել,
Եւ այն էլ...թանգարանում...
Գարուն ա, ձուն ա արել...

ՂՕՂԱՆՋ ԱՔՍՈՐԻ

Իզո՜ւր Աստծուն պաղատեցին...
Ալա՛ն-թալան,
Կեռ եաթաղան...
Ում որ պէտք էր՝ փողոտեցին,
Գազանաբար ճղոտեցին,
Խողողեցին սրածելով.
Քարափներից ջուրն ածելով՝
Դիակներով խեղդւողների
Ծանրացրին հոսք ու հոսանք,
Չհարցնելով մանուկ ու ծեր:

Եւ ո՞վ կոծէր,
Կուրծքը ծեծէր.
– Էս ի՜նչ քեաֆուր դարի հասանք...

Իզո՜ւր Աստծուն աղաչեցին...

Թէ բիւրերով հայ խաչեցին.
Հազարաւոր այր ու կանանց
Անդող ձեռքով տեղահանած՝
Քշեցին... ո՞ւր.
Դէպի Դէր-Զօր:

Մերկ ու բոբիկ, խեղճ ու անզօր՝
Անցան նրանք աւազներով արաբական անապատի,
Մի շիրմուղի, որ ամէն քայլ դիակներով ուղենշւեց,
Եւ նորացաւ նո՜ր Գողգոթան՝
Ահագնացած տասնապատիկ...

Մեր փրկութեան աղաղակներն անցան իզուր,
Իզո՜ւր հնչեց ողջ աշխարհով մի ահազանգ,
Որ լոկ դարձաւ, վերջիվերջոյ, թառանչ մի սուր.
– Էս ի՜նչ քեաֆուր դարի հասանք...

– 15 թիւ: Ապրիլ 10...

Ապրիլեան արբշիռ բոյրեր,
Գարնանային ծաղկածլում.
Կանաչների շքահանդէս, –
Եւ ծաղկաբոյր գիշերւայ մէջ
Հեռուներից մօտենալով
Գաղտագողի-ծածուկ-անտես՝
Խորշակը նոյն,
Որ շատ շուտով պիտի տանէր միլիոն հայեր,
Խորշակը նոյն անցաւ նաև
Պոլսոյ բոլո՜ր հայ թաղերով՝
Իր հրեղէն ոտների տակ
Խաշխշելով ու թաղելով
Վերջին յոյսի շունչը մեր տաք...

Ահեղ գիշեր,
Որ բորբ ներկւեց ո՛չ արևով.
Այլ մեր արեա՜մբ.
Ու կողոպտեց խորանները հայ կաճառի,
Խորանները հայ դպրութեան սուրբ տաճարի.
Բոլոր ճիւղերը կտրատեց
Հայ հանճարի
Ծաղկած ծառի,
Ու մատեանից հայ մեղեդու
Ամէնավա՜ռ էջը հատեց...

Եւ անուննե՜ր որոնք երեկ
Հնչում էին փաղաքշական մասնիկներով
Մերձաւորի ու մտերիմ բարեկամի սիրող շրթից,
Ու յիրաւի հպարտութեան տրոփ պոկում
Մի բովանդակ ժողովրդի լեցուն սրտից, –
Թէ կեանք էին՝ հիմա յանկարծ դարձան անգոյ՝
Մի գիշերում, բարբարոսի կամք ու ջանքով
Ու մղումով անզսպելի
Փոխարկւեցին առասպելի.
Ապրող մարդուց յանկարծ դարձան
Մի մտովին կերտած արձան...

Ա՜խ, Բէրայի Բանկալթի թաղ...
Ա՜խ, Ղալթիոյ եռատաճար եկեղեցի...
Քո դարաւոր գմբէթի տակ
Իրիկնային ժամերգութեան սուրբ պահերին
Պատարագիչ Կոմիտասին չէ՞ որ երեկ
Լսում էին հիացմունքով Զօհրապ... Սևակ...
Քանքարալից հազար գլուխ՝
Փոքր ու աւագ,
Միահաւաք
Հակւում էին հայ մեղեդու սրբութեան դէմ
Ու յղանում նոր մեղեդիք՝
Հնչիւններո՛վ, խոսքո՛վ, գրչո՛վ,
Արձանակերտ նրբին մրճո՛վ.
Երազների պնակի՛ մէջ.
Յետոյ, մէկտեղ ակըմբւելով
Բանկալթիի այնքա՜ն ծանօթ
Ու սիրելի տնակի մէջ՝
Խնդրում էին վարդապետին՝
Երգել Կռունկ կամ Խնկի ծառ,
Երգել Չինար ես...

– Չինար ես՝ Կեռանալ մի...
Սակայն ինպէ՞ս չկեռանաս,
Երբ կացինն է բունդ տաշում,
Երբ սղոցն է ճիւղդ մաշում, –
Դէ՜հ, արի և
-Կեռանա՜լ մի:

Ի՞նչ,
– Մեր, դռնէն հեռանա՞լ մի...
Ա՜խ, ո՛ր շունը կհեռանար:
Իսկ եթէ շուն, գայլ ու գազան
Կամ անխնայ սրի քաշում,
Կամ աքսոր են բռնի տանում
Ամբողջ մի ազգ՝ սասա՜ն-սասա՜ն,և
Դէ՜հ, արի և
– Հեռանա՛լ մի:

Ինչպէ՞ս,
-Աստւա՜ծդ կսիրես...
Բայց ո՞ւր է, ա՜խ, ո՞ւր է Աստւած,
Եթք կոյր ու խուլ է Աստւած,
Եթէ «Գթայ»-ն զուր է աստւած,
Նման աստծուն ինչպէ՞ս սիրես...

Իþնչ:
-Հեռու ես՜ մոռանա՞լ մի...

Ո՞նց մոռանալ, ե՜կ մոռացիր,
Որ ապրիլեան այն ահաւոր
Ու ոճրապարտ լուսաբացին
Բարբարոսի խուժդուժ ձեռքեր
Սուրբ խորաններ կողոպտեցին՝
Խորանները հայ կաճառի,
Հայ դպրութեան սուրբ տաճարի,
Հայ հանճարի
Ծաղկան ծառի
Բոլոր ոստերն անգթօրէն կտրատւեցին,
Սուրբ մատեանից հայ մեղեդու,
Բոլոր էջերն ամէնավառ
Դարձան մոլի հողմին աւար.
Մի գիշերում պոկոտւեցին ու զատւեցին
Սև աքսորի սև փակուղուց չազատւեցին
Ո՛չ մի հանճար,
Ո՛չ մի տաղանդ,
Ո՛չ մի քանքար՝
Ով որ Պոլսում եղեռնական այդ գարնան կար...

Մարդիկ, որոնք կամքով վերին
Անցնում էին և պիտի որ անցնէին դեռ
Իրենց ճամփան անմահութեան ու սխրանքի,
Բօլո՜րը մէկ՝
Հիմա արդէն կտրում էին ուղին մահւան.
Ճանապարհը աքսորանքի...

Մի-մի քուրմեր
Լեցուն բանիւ ու մեղեդով մեհենական
Հիմա պիտի ըմբոշխնէին
Թւյնն ու լեղին գեհենական

Դէ՜, բերա՛ն բեր, որ չթքի
Եւ քարէ սիրտ որ չճաքի

Ու ձգւում էր ճանապարհը աքսորանքի:

Ձգւում էր նա հայ բրգացած դիակների ստորոտով,
Միջահատւած մանուկների թաղում հայցող բլրի մօտով...

Մարտիրոսւած հայ մայրերի կոնքերը սուրբ
Ուզում էին ամօթն իրենց փոշով ծածկել,
Դեղին փոշո՜վ,
Ո՛չ թէ փէշով,
Որ և չկար,
Ինչպէս չկար ո՛չ սրբութիւն,
Ո՛չ էլ Աստւած...
Լլկանքի մէջ նահատակւած անմեղ կոյսեր
Ու լոյս հարսեր,
Ջանում էին լանջերն իրենց ծածկել հողով անապատի,
Դեղին հողո՛վ,
Ո՛չ թէ քօղով,
Որ և չկար,
Ինչպէս չկար ո՛չ սրբութիւն,
Ո՛չ էլ աստւած...

Դէ,՜, շրթո՛ւնք բեր որ չանիծի,
Դէ՜, բեր բռո՛ւնցք, պրկւած կռո՛ւփ,
Որ չդառնայ քինայարոյց կրքի խոյանք
Ու մխրճւի երկնքի մէջ՝
Իբրև նզո՞վք,
Ո՛չ, ի՜նչ նզովք.
Իբրև աստծու լիրբ հասցէին
Մի առնակակն թունդ հայոյանք...

Իսկ աքսորի ճանապարհը վախճան չունէր:
Աւերակւած հայ շէներից,
Իբրև նշան կենդանութեան,
Ահազարհուր ոռնում էին անբուն շներ՝
Յիմարաբար չըմբռնելով,
Որ այսուհետ
Շունը մարդուց աւելի է գերադասւած
Նրա՜նց կողմից,
Որ կոչւում են մարդ ու աստւած...

Բեկւած սնե՛ր,
Այրւած շէնե՛ր
Եւ մարդկանցից գերադասւած անտուն շնե՛ր,
Որ երեկւայ իրենց տիրոջ
Լուռ դիակն են նախ հոտոտում,
Ոռնում՝ կարծես այրւող ցաւից,
Ոռնո՜ւմ, վնգո՜ւմ,
Մէ՛կ օր, երկո՛ւ,
Յետոյ՝ մղւած ծանր սովից՝
Երեկ իրենց կերակրող ձեռն են ուտում,
Գռմռալով իրենց տիրոջ դին յօշոտում...

...Ճանապարհն այս դժոխային
Կարող էր և անվերջ տևել,
Բայց սարսափի օրն է մթնում,
Եւ քարւանը արդա՜ր-արդա՜ր,
Եւ քարւանը մահապարտեալ
Չանկըրըի բանտն է մտնում:

Բանտ թուրքակա՛ն
Եւ պատրաստւած...հայի՜ համար.
Քստմնելի լլկանքների՛,
Անպատւութեա՛ն,
Ոչ թէ արդէն երազելի մահի՜ համար,և
Մի բախտ դժխեմ,
Մի անողորմ ճակատագիր՝
Հիմա արդէն ո՛չ անմարմին, ո՛չ էլ անգոյ,
Այլ զնդանի դռան առաջ պահակացած
Թուրք ասկեարի արիւնկզակ կերպարանքով...

Եւ այդ պահին.
– Տէր, ողորմեա՛ ...
Առաւել քան երբևիցէ.
Եւ աւելի քան այլուրեք,
Այնքա՜ն տեղին, ժամանակի՛ն,
Ա՜խ, վարդապե՛տ, գութ է հայցում
Տխրալալուկ ամբողջ մի ազգ
Քո սևասուգ սուրբ բերանով,
– Տէ՜ր ողորմեա՛ ...

Եւ զնդանում նեղ ու անձուկ
Պղպջում է մի լայն փղձուկ,
Մի տաք փղձուկ տղամարդկա՛նց,
Որ եղեգան իրենց փողով
Թունդ են հանել սիրտը դողով
Ու երգերով իրենց թովիչ՝
Գարնա՛ն նման լոկ վրդովիչ,
Ծայր են տւել շիթ արցունքի՝
Ո՛չ թէ ցաւի կամ տրտմութեան,
Այլ յուզառատ հիացմունքի՜...

– Յաղագըս հարց, եղբարց, մերոց,
Որք են տարեալ ի գերութիւն,
– Տէ՜ր, ողորմեա՛ ...

Իսկ հայրերը արդէն չկա՜ն,
Եղբայրներին թուր ու ձգան,
Վերջ են տւել սար ու ձորում,
Ուր ջրի պէս ու ջրի հետ
Տաք արւիւնն ՝է նրանց ծորում...

– Շիջո՛ զհուր վառ հնոցի,
Փրկեա՜ զմեզ, ամենագո՛ւթ...

Բայց աղօթքից այդ ի՜նչ օգուտ,
Թէ հնոցի
Ահեղ բոցին
Կուլ է տրւած հայոց աշխարհ,
Ա՜զգը հայոց՝ ցախի պէս խառն...
– Հայցեմք ի քէն արտասւելով
Եւ պաղատիմք զայս ասելով,
– Տէ՜ր, ողորմեա՜ ...

Ի՞նչ էր պահում վաղը նրանց՝
Հանճարարւոր այս մեծ արանց,
Ի՞նչ մի վախճան բարբարոսի.
Անշուշտ՝ զոհի՜, ո՛չ հերոսի...

– Ընկալ զմեր աղաչանքս,
Լո՛ւր, գթառա՜տ, և ողորմեա՛յ ...

Ա՜խ, թէ լսէր ու գթառատ եթէ լինէր՝
Գազանադէմ այս խուժանին նա կզինէ՞ր
Ու շա՞ղ կտար դաշտ ու սարին՝
Ակնից-Արճէշ,
Վանից-Կարին...

-Ցո՛յց մեզ զքո ողորմութիւն,
Տուր աշխարհիս խաղաղութի՛ւն ...

Խաղաղութի՜ւն...
Եթէ այսպէս գնար քիչ է՛լ,
Մէկ էլ տեսար՝ խաղաղութիւնն իրօ՛ք իջել,
Վեր է ածել շէն աշխարհը մի շիրմատան,
Ուր այլևս չեն էլ ճարւի ապրող մարդիկ,
Որ բիւրաւոր հանգչողներին երանի տան...

– Տէ՜ր ողորմեա՛...

Ո՜չ, վարդապետ, ո՜չ չողորմա՛ց,
Իսկ քեզ պատժեց պատժով մի նոր՝
Չառաւ հոգիդ,
Ինչպէս առաւ նրանց հոգին,
Որոնք միւս օր՝
Շիկադեղին անապատի աւազի պէս ծարա՜ւ-ծարա՜ւ,
Աստւածային աչքերում՝ սով,
Չսնւելով նոնիսկ յոյսով,
Անգամ թրից կամ գնդակից չխոցւեցին,
Այլ պարզապէս... այլ պարզապէս... քարկոցւեցին...

Ի՞նչ էր արդեօք այն պատճառը,
Որ քեզ զատեց
Եւ անջատեց
Քո բախտակից ու սրտամօտ ընկերների դժխեմ բախտից՝
Քարկոծւողի սուղ դրախտից
Քեզ նետելով մի լայն դժոխք,
Ուր ո՛չ մահ կար,
Ո՛չ կեանքի շողք:

Ա՜խ, նրանցից ինչի՞ համար քեզ զատեցին,
Քեզ-այդքա՜ն ուշ-ինչի՞ համար ազատեցին:

Եթէ դա էր ազատելը...

ՂՕՂԱՆՋ ՄԹԱԳՆՈՒՄԻ

Ա՜խ եթէ դա էր...
Գթառատ տէրը
Թո՛ղ որ ազատի իր ազատելուց...

Ինչ է դաշնամուր և ինչ է ստեղ՝
Մոսացան նրա ճարտա՜ր մատները...
Ինքը Բանկալթու իր տան մէջ, այստե՛ղ,
Եւ Չանկըրըի բանտի պատերը
Արդէն նրանից շատ-շատ են հեռու,
Բայց ուղեղի մէջ...բայց ուղեղի մէջ,
Կարծես թէ կպած նրա թաղանթից՝
Մթան մի քուլայ եռո՜ւմ է եռո՜ւմ,
Մերթ իբրև ինչ-որ անմարմին զեռուն,
Մերթ իբրև ջրի խաշող գոլորշի, –
Պտոյտ էր տալիս ծանր ու բոլորշի,
Պտոյտ էր տալիս
Ու պոկ չէր գալիս...


Երբ անցնում էր նա Բանկալթու մայթով
Մի ձայն էր հնչում
Յաճախ ականջում.
Թւում էր՝ ձայնեց իր Սիամանթօն,
Թւում էր՝ իրեն Դանիէլն է կանչում...

Իրիկնանալիս իր տան սրահում
Թւում էր՝ տեսաւ զէնք ու զրահում
Այն վարազադէմ տաճիկ ասկեարին,
Որ ձեռքը տարաւ շիկացող քարին,
Ո՜ւ ճչում էր նա,
Ճչում սոսկալի
Եւ իսկոյն վառում մոմեր ու կանթեղ,
Վառում էր, նստում, ու մէկ էլ յանկարծ
Աչքերն էր շրջում այստեղից-այնտեղ.
Արի՜ւն էր թւում բոցը կանթեղի...
Ու փչում էր նա մոմեր ու կանթեղ...

Վեր-վեր էր թռչում յաճախ անտեղի,
Աւելի յաճախ... լինում էր այնտեղ,
Լինում էր... այնտեղ՝ իր Հայաստանում՝
Կարինում, Մուշում, Վանայ ոստանում...

Ինքը Պոլսո՛յ մէջ,
Իսկ մի՜տքը այնտղ՛...

... Ասում են՝
Այնտեղ՝
Հայաստան կոչւած անհայ աշխարհում
Կուժկոտրուկները, որոնց մոմագոյն ծաղկաթերթերից
Փռւում էր չորս կողմ գինու թանձր բոյր,
Հիմա
(Եւ ընդմի՛շտ)
Կարմիր են հագել
Ու գինու բոյրը փոխարկել արդէն մի ծանր հոտի,
Որ գրգռում է քոչւոր քրդերի նախրի պնչերը:

Իսկ գեղեցկապաշտ բաղեղը կանաչ,
Որ չի ախորժում տգեղութիւններ,
Լուռ մագլցում է քարափներն ի վեր,
Որ իր սեփական կանաչ թևերով
Արեամբ ողողւած ժայռերը ծածկի,
Շղարշի քերծեր,
Որոնց դուրս պրծած ցցերից քարէ՝,
Ինչպէս ժանիքից,
Թէպէտ չուզելով, բայց ծածանւում է պատմաբան քամուց
Հայ հարս ու կանանց երբեմնի գունեղ տարազից մի մաս՝
Արևի՞ց արդեօք,
Թէ՞ իրենց կրած անլուր սարսափից
Այժմ գունաթափ, այժմ ճերմակած, –
Թէպէտ չուզելով, բայց ծածանւում է պատմաբան քամուց,
Իբրև պատւաւոր ինքնասպանութեան սպիտակ դրօշ...

Իսկ այն ծերպերը,
Որտեղ մագլցել չի կարողանում բաղեղը նոյնպէս,
Ու տեղ չի գտնում քարաքոսն անգամ,
Կարմի՜ր ծերպերը՝
Մէկ՝ երկար, մէկ՝ կարճ սիւներով ճերմա՛կ,
Նման վիթխարի քարէ բացօթեայ մի երգեհոնի
Հայոց լեռների ամֆիթատրոնում, –
Իսկ այդ ծերպերը տնքում են խեղճ-խեղճ
Լսողութիւնից բոլորովի՜ն զուրկ,
Երգ ու նւագից բա՜ն չհասկացող
Բարբարոս քամու պաղ մատների տակ,
Երգեհոնի պէս նոյն տակտն են տնքում,
– Այս ի՞նչ պատահեց...
Այս ի՞նչ պատահեց...

Իսկ յիմար կկուն,
Որ իր թռչնային անթռիչք խելքով
Զգում է թէպէտ բայց չի հասկանում, թէ ի՛նչ պատահեց,
Միամի՜տ կկուն
Ամէն գարնան հետ ընդմիջումներով եթէր կճամփի
Իր հայրենականչ ազդանշանը հեռագրային.
Կո՛ւ-կո՛ւ-կո՛ւ (լսէ՜ք),
Կո՜ւ-կո՜ւ (ի՞նչ եղաք)...
Ա՜խ, իզո՜ւր կկուն կազդանշանի.
Ովքեր մեռել են՝ չեն լսի նրան.
Ովքեր կցրւեն աշխարհի վրայ
Մի բուռ գարու պէս՝ հաւերի առաջ.
Մի կուց արեան պէս՝ պղտոր ջրերում,
Թէկուզ և որսան աղդանշանը՝ սրտերով իրենց,
Բայց չէ՞ որ, աւա՜, չէ՞ որ կարող են լոկ պատասխանել
Կարօտից մարող սրտի բաբախմամբ,
Կսկիծից թացւող թարթումով կոպի,
Զաւրոյթից ուռչող երակի զարկով,
Սակայն ո՛չ երբէք
Ուրախ ու զւարթ վերադարձողի քայլով կենսաթինդ.
– Դո՜փ-դո՜փ (գալի՜ս ենք)
Դըփ-դըփ-դըփ (եկանք)...

-Դէմ ե՜յ Վարդաօետ
Մի խելագարւիր...

...Այնտեղ՝
Երկնաչու Սասնայ լեռներում,
Ժայռեր ու ծերպեր մագլցելու մէջ
Ընկուզենիներն անգամ մրցում են իշայծեամի հետ՝
Նրանց ճիւղաւոր եղջիւրների պէս
Բուսնելով ժայռի մազոտ ճակատին...
Եւ այնտեղ
Սասնայ սարում ու ձորում՝
Ծառի տերևին,
Փշերի վրայ,
Մանանայի պէս գազպէն էր ծորում,
Որ շինականը գար ու հաւաքէր,
Սակայն...երկնային մանանան փոխւեց
Երկրային ահեղ մի պատուհասով...
Եւ հիմա այնտեղ՝
Հին ծովասարի քարերի վրայ
Գառնարած Դաւթի երկաթ տրեխի թողած հետքերում,
Ինչպէս խաղալիք – փոքրիկ գուռի մէջ,
Անձրևաջուրն է քմծիծաղ տալիս
Պաղ կիսալուսնի ներում ակնարկող բառերի վրայ...
Սասնայ վիպական Մարութայ վանքում
Ուխտաւորի տեղ բուերն են տնքում՝
Այս փուչ աշխարհի բանը խորհելով...
Ընկոյզի վրայ ընկոյզն է փտում,
– Հաւաքո՜ղ չկայ...
Ոչխարներ վայրի ու վայրենացած
Բարձրիկ սարերից անվախ իջնում ցած,
Հասնում են մինչև Մշոյ բաց հովիտ.
– Կրակո՜ղ չկայ,
Նոյնիսկ գո՜ղ չկայ...
Խմորի տաշտում ցնկնում է կատուն,
– Նկատո՜ղ չկայ...
Եւ տանու կովեր,
Թէպէտ մոռացած գոմեր ու մսուր,
Ըստ սովորութեան
Տանջւում են սաստիկ
Իրենց սափորւած լեփլեցուն կրծից.
– Որ կթո՜ղ չկայ, –
Եւ խուլ բառաչով քարերի չեչոտ ափին են քսում,
– Որ խտո՜ւտ չգայ...
Արջերն են լիզում Սասնայ մանանան
Եւ փորկապ ընկած՝
Թաւալ են տալիս հին տաճարների սուրբ խորաններում՝
Իրենց ոռնոցոմ Ձէնով Օհանի տնազն անելով,
Էլ չե՜ն վախենում Սասնայ ծռերի ուրւականներից...

-Դէ ե՜կ, Վարդապետ,
Եկ ու մի՛ ծռւիր...

Լուսաստղն այնպէս պայծառ է շողում Նեմրութի վրայ,
Ասեղ աստըղ չէ,
Սյլ մի պղնձէ նոր կլայեկած թառ է հովւական,
Իսկ Կաթըն-Ծիրը
Օտարերկրացուն պարզապէս ճերմակ մի ամպ է թւում...
Եւ հայի որդին,
Հրաշքո՛վ փրկւած հայի խեղճ որդին
Օտար ճամբորդի իր անձնագրով
Եթէ երբևէ ոտքով համբուրի փէշը Սիփանայ,
Թերևս պիտի Վահագնի ճամբան
Նո՛յնպէս շփոթի ճերմակ ամպի հետ...

- Դէ ե՜կ Վարդապետ,
Ու մի ցնորւիր...

-Իջել է այնտեղ մի ծոյլ լռութիւն սարդոստայնային,
Որ յօրանջում է՝ ականջ դնելսվ,
Թէ ե՞րբ կշտացած գայլերը գոնէ պիտե զկրտան,
Ինչքան չլինի՝ ձայն է կենդանի,
Եւ որովհետև գայլը սակաւ է յագեցած լինում,
Էլ ի՞նչ է մնում,
Թէ ոչ մրափել
Քուն բերող «շարքու» նւագի ներքոյ
Երբ բախտը բերի՝
Տարւայ մէջ մի օր
Այս բնակազուրկ վիլայէթը գան
Զաբիթ-ոստիկան...
Տարին մէկ անգամ մրափ յարուցող նւոցը «շարքու».
Ո՛չ Ծիրանի ծառ,
Ո՛չ Մոկաց Միրզա,
Եւ ո՛չ Փեսին գովք.
Չպիտի ծորայ Հորովել-ն այստեղ,
Ո՛չ Լուսնակն անուշ,
Ո՛չ էլ Կալի երգ.
Հայաստան կոչւած անյայտ աշխարհում
Չպիտի՜ հնչի հայ պարեղանակ,
Հայ երգ
Ու Խաղիկ...

- Դե ե՜կ Վարդապե՛տ,
Եկ ու մի՛ ցնդիր...

- Եւ գէշ գոմշի պէս
Գիշերը պիտի ծանրօրէն պառկի՝
Իր եղջիւրներին երկինքը պահած,
Ու լուռ որոճայ մի կերպ կուլ տւած նախճիր ու ոճիր,
Որ հեշտ չի մարսում անասունն անգամ...
Մութի թանաքը
Պիտի ողջ գիշեր եղեռնի մասին եղերերգ գրի,
Բայց առաւօտեան թանձր թանաքը կը ջնջւի այնպէս ,
Ինչպէս...արիւնը և Հարցը Հայոց...

Իսկ առաւօ՜տը...
Նա ամէն անգամ
Երեխայի պէս աչքը կբացի միամտօրէն,
Եւ ամէն անգամ այնպէս կթւայ,
Թէ ոչի՜նչ-ոչի՜նչ կեանքում չի փոխւել.
Ուր որ է մայրը բակից ձայն կտայ իր քնկոտ որդուն՝
Ցմփոր խնոցու շրմփ-շրմփոցը մի պահ կտրելով...
Եի գիւղի վրայ նորից կալիքւի նախրի բաառաչը,
Այգիների մէջ հովի հառաչը ծաղիկ կթափի
Ջուրը՝
Մարգերի փխրուն թմբերը մկան պէս ծակած՝
Լորտուի նման առաջ կսողայ...
Մօտիկ արտերից,
Առը շուռ տալիս,
Խոփը կփայլի հայելու նման,
Եւ շողքը կընկնի դրացու հարսի շարմաղ երեսին՝
Նրան մի վայրկեան ահաբեկելով,
- Ամա՜ն, այ ամա՜ն, –
Այդ ո՞ր ջահելն է սիրտ անում նրա դէմքին շողք գցել,
Իսկ թէ իր մարդը իմանա՜յ յանկարծ
– Ամա՜ն, այ ամա՜ն, –
Իսկ թէ իր մարդը իմանա՜յ յանկարծ՝
Արիւ՜ն կթափւի...
Իսկ առաւօտը,
Երբ ամէն անգամ աչքերը բացի,
Մի պահ խաբւելով երեխայի պէս՝
Քիչ յետոյ արդէն նա իրեն կզգայ հայի որբ մանուկ.
Կուզենայ կանչել,
Բայց ձա՛յն չի ելնի,
Կուզենայ լացել՝
Արցունքներ չկան,
Կուզենայ գոնէ – վերջապէս – մեռնել,
Բայց...մա՜հ էլ չկայ,
Չէ՞ որ սերում է փոքր Մհերի անիծւած սերմից...

– Դէ ե՜կ Վարդապե՛տ,
Ու մի խենթանայ...

Մշոյ լայն դաշտում,
Ծայրից մինչև ծայր,
Անվերջ կը սուրայ կարօտեալ քամին
Եւ մէն մի հատիկ երդիկ չի գտնի,
Որ դուրս պոռթկացող ծուխը խլելով՝
Վայրի կատւի պէս քինոտ գզգզի կծիկը նրա...

– Դէ ե՜կ Վարդապե՛տ,
Եկ ու մի գժւիր...

Բիւրակն էր կոչւում,
Օսմանցին եկաւ
Եւ թարգմանելով, Բինգեօլ անւանեց.
Տաս հազար աղբիւր,
Տաս հազար լճակ,
Եւ հիմա... հիմա
Այդ տաս հազարն էլ մարդ են երազում,
Որ գայ և թեքւի իրենց ակունքին,
Իրենց ափունքին,
Իրենց հայելում իրեն տեսնելով՝
Ծարաւը կոտրի՝
«Օխա՜յ» ասելով, –
Թէ չէ ի՞նչ աղբիւր,
Թէ չէ ի՞նչ լճակ,
Թէ չէ աղբիւր ես՝ լճակ կդառնաս,
Թէ չէ լճակ ես՝ կդառնաս ճահիճ,
Կդառնաս տանը պառաւած օրիորդ,
Մինչդեռ հարսնութեան առողջ բնազդը խտուտ է տալիս,
Մինչդեռ մայրական սուրբ հիւանդութեան
Նոյնիսկ ծաղիկը ծեծելուց յետոյ
Քորը չի՜ անցնում...

Եփրատ էր կոչւում
Եւ...Մուրազ ասւեց,
Ջհանդամի գեօ՜ռը, թող կոչւէր Մուրազ,
Միայն թէ գետը գետութիւն անէր՝
Գերաններ տանէր,
Եւ ոչ թէ դիակ,
Առվոյտի խրձեր, կոճղեր ափ հանէր,
Եւ ոչ թէ գանգեր, ուսեր ու թիակ...
Միայն թէ գետը գետութիւն անէր.
Գեղջուկը բանէր,
Տնկէր ու ցանէր,
Գետն էլ իր ջրով մէկը տասն անէր,
Խոր քարափների ամայութեան մէջ
Նրա ջրերով աղորիք բանէր...
Բայց հիմա... հիմա
Էլ ի՜նչ վար ու ցանք,
Էս ի՜նչ բան ու ջանք
Եւ էլ ի՜նչ ջրտուք,
Էլ ի՜նչ ջրաղաց,
Ինչպէս մտքի մէջ հասուն աղջիկն է տեսնում մատանի,
Գետն էլ կամուրջ է միայն երազում:
Ու... խեղճ Եփրատը կամուրջ է տեսնում... լոկ երազի մէջ...

- Դէ ե՜կ, Վարդապե՛տ,
Մի՛ խելագարւիր...

- Քանի՜ ժողովուրդ Վանայ լիճ ունի, –
Օտար գրքերում և օտար լեզւով
Օտար մարդիկ են այս հարցը տալիս,
Եւ ոչ թէ Վանից զրկւած Վանեցին,
Որ հար՛ց չի տալիս, այլ հաստա՛տ ասում,
– Էս կեանքում մեր Վան,
Էն կեանքում դրախտ...

Ա՜խ, Բիայնայի ու Բզնունիքի,
Տուշպայ և Վանայ սրտաձև՜ ծովակ:
Վարագայ սուրբ սար,
Սիփան ու Նեմրութ
Իրենց ստւերը – ուռկանի նման – նետում են այնտեղ,
Եւ տառեխի տեղ
Որսում են գոյներ, որ անո՛ւն չունեն,
Որ անո՜ւն չունեն...

Իսկ այգեստանի բոյրերից արբշիռ
Եւ Արտամետի հոտերից գինով՝
Խոր քուն է մտնում քամին Ոստանում,
Այն խնձորենու հոծ սաղարթի մէջ,
Որի պտուղը թափահարելիս
Լսում ես նորից
Ձոյլ կորիզների իրար զարնումը՝
Դեղին սաթերի հատիկների պէս:
Փրկւած Վանեցին այսուհետ միայն իր երազի մէջ
Կարող է լսել այդ ձայնը ծանօթ և օտարոտի...

- Եթէ խելք ունես՝
Եկ մի թռցըրու...

Նոյն Այգեստանում
Ու նոյն Ոստանում
Եթէ զարթնում է գինովցած քամին,
Ապա զարթնում է ծոցւոր ծառերից կաթող մրգերի
Թմփոցից միայն,
Եւ գինովցածի մոլոր քայլւածքով լճակ է նետւում,
Որ նրա ջրով քիչ զգաստանայ:
Ու տաքուկ քամու մօտիկութիւնից
Լիճը – կնոջ պէս – սրսփում է լուռ
Եւ, ամաչելով սուրբ Աղթամարից,
Մեղայ է գալիս՝
Իր ալիքները ձեռքի պէս մեկնած...

Ա՜խ, ալիքնե՜րն այդ,
Այդ ալիքնե՜րը...
Ձիգ ամիսներով ջուր ու օճառի երես չտեսած
Տաւարածն անգամ
Թէ մերկանալով մտնի Վանայ ծով,
Իրեն լաւ թրջի ու դուրս գայ ջրից՝
Կեղտի ո՜չ մի հետք.
Եւ մաշկը մէկէն թաւիշ է դառնում՝
Անցուլ երինջի կռնակի նման...
Վանեցին ուրեմն օճառ չէր առնում
Եւ հարստացաւ ա՞յդ դրամներով,
Թէ՞ Շամիրամի դարաւոր առուն
Այգիների մէջ,
Արտերի վրայ,
Հանդում ու ձորում
Ոսկի էր փռում...

Ա՜խ, Վանայ ծովակ...
Երբ մութն էր թառում Սիփանայ գլխին,
Նեմրութի լանջին
Եւ ուղղահայաց քարափին Վանայ, –
Ջնջելով անջինջ սեպագրերը, –
Ծովակի վրայ երբ մութն էր թառում՝
Երկինքը համակ հեզ շուռ էր գալիս ջրերում ծովի,
Եւ ալիքների աշխոյժ խայտանքը չէր թւում ծփանք.
Կարծես թէ ջուրը
Իր կաթսան ընկած շէկլիկ աստղերի հրից էր եռում:
Բայց աստղե՞րն էին բոցկլտում այնտեղ,
Թէ՞ ազատւելու յուսահատ ճիգով
Լող էին տալիս հազա՜ր ու հազա՜ր Վանայ կատուներ՝
Վառւող աչքերով,
Թէ՞ ցոլում էին հազա՜ր ու հազա՜ր քարեր թանկագին՝
Շարժելով Վանայ ակնագործների նախանձը անկուշտ...
Իսկ ամէնից վերջ՝
Երկնի ջատագով Մեծ Արջը իր մեծ փլավքամիչով
Ցած էր կռանում,
Անծայր ճողփիւնով թաքուն ներսուզւում Վանայ լճի մէջ,
Որ...բազմացընի նրա լազուրով
Գոռոզ երկնքի գոյները խամրած,
Սակայն... քամիչի ծակոտիքներից
Լազուրը նորից թափւում էր ներքև,
Եւ Վանայ լճի համեմատութեամբ
Երկինքը դարձեալ խամրած էր մնում
Ու մի՜շտ կը մնայ...

Ա՜խ, Վանայ ծովակ,
Բայց ախր քե՜զ ինչ երկնքի խամրելն ու չխամրելը,
Եթէ քո շուրջը և քո քաղաքում
Ծնրադրել է խաւարը խոժոռ՝
Աղօթարարի ջերմեռանդութեամբ,
Որ չյամենա՛յ, այլ յարատևի՛
Իր շողահալած իշխանութիւնը,
Իսկ քո հեռաւոր-մօտաւոր քոյրը՝
Լիճը Սևանա՜յ...

Վարդապետ իմ խե՜ղճ,
Բայց և բախտաւո՛ր,
Բայց և բախտաւոր, որ չգիտէիր,
Թէ իր սեփական արիւնի գնով
Սևանայ լիճը լոյսեր պիտի տայ
Ծերպերի՛ն անգամ՝
Յարուցանելով քարայծեամների
Դժգոհութիւնը և փռշտոցը.
Բայց և ո՛չ մի կերպ չկարողանայ
Լոյս տալ մթնախեղդ քաղաքին Վանայ,
Վանայ ծովակի խաւար ափերին, –
Նրա հեռաւոր – մօտաւոր քոյրը՝
Իր թանկ արիւնը լոյսի վերածած
Լիճը Սևանայ...

- Դէ ե՜կ, Վարդապե՛տ, խեղճ ու բախտաւոր,
Եթէ կարող ես՝ եկ մի խևանայ...

- Համայն աշխարհում
Այդ քանի՞ երկիր Արարատ ունի, –
Ո՛վ էլ որ չասի՝
Աստւածաշունչը իր մագաղաթէ դէմքը դէմ կանի
Ու կ'ասի՝ կարդա՛,
Այդ քանի՞ երկիր Արարատ ունի,
Իսկ Արարա՜տը...
Է՜հ անունը կայ-ամանում չկայ...

Վարդապետ իմ խե՜ղճ,
Բայց և բախտաւո՜ր,
Բայց և բախտաւո՜ր, որ չգիտէիր,
Թէ հայ կորովի երիտասարդներ՝
Լեռնագնացներ բարձունքներ սիրող,
Մասիսի դիմաց կնստեն գնացք,
Որ գնան Կազբեկ,
Էլբրուս գնան,
Լեռներ մագլցեն
Նոյնիսկ հեռաւոր սահմանի վրայ հնդկառուսական,
Մինչդեռ Մասիսի լանջը կուսական
Մատնե՜ր է տենչում՝
Հայի տա՛ք մատներ,
Որ հպւե՛ն իրեն,
Իրեն գուրգուրե՛ն,
Իրեն ունենա՛ն...

Ու դեռ կան հայեր,
Որ հաւատում են գոյութեանն Աստծոյ,
Թող գիտութիւնը նոյնիսկ պապանձւի՛,
Աստծուն ժխտում է Արարա՜տն անգամ՝
Աստւածաշնչի սրբազան լեռը՝
Բախտո՜վ իր դժխեմ...

- Դէ՜, մի թռցրու խելքդ Վարդապե՜տ...

Վարդապետ թշւա՜ռ, բայց և բախտաւո՛ր.
Քո մտքով անցա՞ւ, որ Մասիսն, այո՛,
Մեր նոր ու վերջին ոստանի առաջ,
Մեր հայրենաքաղց աչքերի հանդէպ,
Կարծես թէ դիտմամբ ու միտումնօրէն
Մեզ անխղճաբար պիտի գրգռի՜,
Մեր փակւած վէրքը նորից-նոր բանայ,
Մագնիսի նման անվերջ ձգելով՝
Գէթ մօտիկանալ թոյլ չտայ բնաւ...

Ի՞նչ կայ աւելի ծանր ու խղճալի,
Քան թէ կսկիծը որդեկորոյս մօր:
Իսկ եթէ դա էլ քիչ են համարո՞ւմ
Եւ սպանւածի դիակը դիտմա՛մբ,
Տնկում են թշւառ մօր աչքի առջև՝
Ո՛չ թէ մի շաբաթ,
Այլ ձի՜գ տարիներ...

Դէ՜, եթէ մայր ես, եկ մի՛ ցնորւիր...

Մեզ լաւ է ծանօթ ծաղրուծանակը սյս հոգեխաբիչ,
Դա ծանօթ է մեզ քանի դար արդէն,
Մեր հայրենասէր թագաւորներին և հերոսներին
Այսպէս պարսկական դահիճներն էին մորթազերծ անում,
Մէջը լցնելով դարման ու չոր խոտ՝
Խրտւիլակ շինում
Ու բռնի դնում
Մորթազերծւածին պաշտողի առաջ,
Որ... սքանչանան իրենք իերենցով...

Արարատն – այսպէ՛ս դրել են ահա Երևանի դէմ...

– Դէ ե՜կ, Վարդապետ...

ՂՕՂԱՆՋ ՑՆՈՐՄԱՆ

Եւ պատկերներից այս ահազարհուր, բայց և իրական
Նախ ցնորւեցին աչքե՜րը նրա
Եւ ապա մի՛տքը, Մի՛տքը տիրական...
Վայրի աղմուկի,
Խօլ աղաղակի,
ժխորի տեղակ
Մի գերեզմանւող լռութիւն տիրեց նրա հոգու մէջ. –
Գլուխը նրա,
Որ մի երկնային լուսատու էր ցարդ,
Հիմա փոխարկւեց մի մոլորակի.
Նոյնն էր արտաքուստ,
Բայց ինչպէ՞ս, ինչպէ՞ս, ինչպէ՞ս էր նոյնը,
Եթէ լուսատուն... էլ լո՜յս չէր տալիս...

– Նա չհասցրեց զոհել Վարդանին
Գոռ Աւարայրի ճակատամարտում,
Եւ ինքը զոհւեց.
Ա՜խ, ո՜ւր էր գոնէ Վարդանի նման,
Մեր խաղ ու տաղի զօրաւարն ուժեղ
Վախճան ընդունեց որպէս նոր Մուշեղ,
Ում վերջին խօսքը նա գիտէր անգիր
Դեչ ճեմարանի առաջին տարուց,
– Բայց իբրև եհաս ինձ մահս վատթար,
Ո՛հ, թէ՜ դիպեալ էր ի վերայ ձիոյ...

Մեր խարդախ բախտից՝
Նա չընկաւ մարտում ու ձիու վրայ,
Այլ զոհւեց անլուր դաւաճանութեամբ.
Մեր դժխեմ բախտից՝
Նա չըհասցրեց իր օպերայում
Թշւառ Անուշին խելացնորել,
Եւ ի՜նքը, ի՛նքը, ի՜նքը ցնորւեց...
Մեր դաժան բախտից՝
Սասնայ ծռերին երգել չտւած,
Նա ինքը դարձաւ նոր փոքըր Մհեր
Ու դեռ կենդանի՛, ո՜ղջ-ո՜ղջ զնդանւեց
Հոգեբուժական – Ագռաւաքարում...

– Ով մազապուրծ էր մահից, Վարդապե՛տ.
Քեզ կորցընելու ցաւից ահաւոր
Աչքերս լիքը լաց ա... մրմնջաց,
Առանց խօսքերի և անեղանակ
Էրւում եմ, էրւում այրւելով երգեց,
Սակայն... անօգո՜ւտ:

Ով առուփախով, գաղթսվ էր փրկւել,
Անդորութիւնից կրկին մոռացած
Հայի անարդար Աստծոյ հանդէպ
Իր քէնը արդար՝
Երկնքին նայեց լուռ պաղատանքով,
Սակայն... ապարդի՜ւն:

Ինչ եկեղեցի որ չէր աւիրւել,
Եւ ամէն տաճար,
Որ ժամերգւում էր դեռ հայ աշխարհում,
Պատարագիչի դողդողջ շուրթերով
Պահպանիչ ասաց՝ կեանքիդ ի խնդիր,
Սակայն... չփրկե՛ց.
Հայացքըդ կրկին անկենդան մնաց,
Գլուխդ որ ցարդ լուսատու էր մի,
Դարձաւ մոլորակ՝ պաղած ու անլոյս...

ՂՕՂԱՆՋ ԱՆԱՆՑ ՍՈՒԳԻ

Պոլսին մօտիկ Շիշլի գիւղում,
Երկու տարի զնդանւեց նա,
Որին մի ողջ ազգ էր պաշտում:

Բժշկո՜ւմ են...
Ի՞նչ են բուժում,
Ուղեղի՜ վէրք,
Մթագնած մի՜տք,
Որ մնում է թանձր մուժում...

Ովքեր նրա միտքը պաշտում
Եւ կորստին դեռ չեն հաշտւում,
Ուղարկում են նրան Փարիզ:

Փարի՜զ, Փարի՜զ...

Երկու տարի դեռ չի անցել,
Ինչ նա այդպէս քեզ էր գալիս,
Որ իր ձայնով, սրինգ-փողով,
Որ իր մտքով, խելքով պայծառ
Գերէր մի ողջ Համաժողով:

Փարի՜զ, Փարի՜զ...

Հիմա դարձեա՛լ,
Վերստին է նա քեզ գալիս,
Ո՛չ հիացմունք հաւաքելու,
Նա՝ մարմրող ու վիրաւոր՝
Էլ թև չունի որ յաղթ սուրայ,
Էլ հուր չունի որ հուրհրայ...

Ո՛չ «բռաւո»
Ծափուն «ուրա».
Եւ ո՛չ էլ «բիս»

Փարի՜զ, Փարի՜զ...
Գալիս է նա, որ միտք մուրայ...

Փարի՜զ, Փարի՜զ...
Եղիր բարի՛,
Ի սէր Աստծոյ գթա՛ծ եղիր,
Այս ծուռ ճամբից նրան շեղի՛ր
Ու բեր շիտակ ճանապարհի.
Այնպէ՛ս արա, որ նա դարձեալ
Քեզ ողողի մտքով պայծառ,
Որ երգերով սիրտդ վառի,
Նւագի փող,
Շորոր պարի...

Բայց խեղճ Փարիզն ի՞նչ դեղ ճարի,
Ինչպէ՞ս փրկի քո հանճարին,
Թէ մեկնելիս նաւի վրայ,
Աշակերտներն իր սիրասուն
Ծաղկեփունջ են տալիս նրան,
Իսկ նա... նրանց բառ չի ասում,
Ոչ էլ ժպտում բարի՜-բարի՜,
Իսկ նա... փունջը չի հոտոտում,
Այլ – անտարբեր – ծովն է նետում՝
Պաղ հայացքը՝ սար ու քարին...

Տարւայ հետքով սողաց տարին, –
Բուժում չկա՜յ քո հանճարին...

Տարւայ հետքով տարին գնաց, –
Եւ խաղերը մեր հինաւուրց,
Որոնց ամբողջ տաժանակիր քսան տարի
Նա մայրական իր ջանքերով
Անխոնջօրէն ոտքի հանած՝
Քայլելու էր վարժեցըրել,
Դրել ուղիղ ճանապարհի, –
Նոյն խաղերը հիմա դարձեալ
Քար կտրեցին ու կոնդացան.
Ինչ արւած էր երկար ու ձիգ քսան տարում՝
Չար մի հողմով ցրիւ եկաւ քար ու սարում...

Տարիների ոտնահետքով
Նոր տարիներ վրայ հասան.
Մէկ-տասնըմէկ՝ դարձան քսա՛ն:

Տարւայ հետքով տարին գնաց,
Իսկ նա՝ մեռած անթաղ մնաց:
Քսա՜նի տարի անթաղ մնաց
Մի սո՜ւրբ դիակ,
Սուրբ ու միա՛կ...

Տարւայ շունչը տարւայ հևքին՝
Մէկը մէկից սկիզբ առան,
Իսկ նա՝ նման Զմրուխտ հաւքին,
Նման հաւքին մեր Հազարան՝
Ո՛չ գնդակւած,
Ո՛չ էլ մորթւած,
Այլ ճակատի բութ հարւածից ուշակորոյս.
Քսան տարի լուռ թպրտաց՝
Գոնէ...
Գոնէ չթողնելով հնարք ու յոյս
Փարատելու մեր ցաւը խոր,
Աւարտելու կոծն ու սուգը,
Մեր հոգու մէջ չորացնելու
Սանդեր փորող արտասուքը...

Քսա՜ն տարի մեռած-անթաղ.
Ե՛ւ մահացած, և՛ ողջանդամ
Մի սո՜ւրբ դիակ,
Սուրբ ու միա՛կ...

VI. ԱՀԱԳՆԱՑՈՂ ԱՐՁԱԱՆՔ

ՂՕՂԱՆՋ ՎԵՐԱԾՆՄԱՆ

Ա՜խ, Վարդապե՛տ,
Մեռած դանդաղ,
Մեռած թէպէտ.
Բայց և անթագ.
Բայց և անփուտ մեր սրբութիւն.
Կարելի էր եաթաղանով,
Ջարդով,
Խարտով,
Դաւով-անդաւ
Բնաջնջել մի ո՜ղջ անտառ, –
Անմարդկային մի լրբութի՜ւն, –
Եւ այդ մտքից զարհուրելի
Չխենթանալ չէ՛ր կարելի:

Սակայն չարի խոփը դիպաւ ժեռ քարերի,
Եւ ժանգոտած խոփը նրա չդիմացաւ:

Դու՝ Փարիզեան Վիլ-Ժուիֆում,
Այդ չիմացար...

Դու չիմացար, որ աշխարհով
Կայծակեցին ահեղ շանթեր.
Եւ ազգը քո որբ ու անտէր,
Բզի՜կ-բզի՜կ,
Ծւա՜տ-ծւա՜տ.
Լքւած աստծուց և մարդկանցից.
Զրկւած անգամ յուսոյ գանձից.
Ի դէմս ամէն բարեկամի
Լոկ տեսնելու ծախու կաւատ,
Մինչև մրուր դատարկելով
Վհատութեան գաւ ու գաւաթ, –
Նոյն ազգը քո յանկարծ մեկէն
Վերստացաւ նոր մի հաւատ.
Հոգևարքի իր մահիճում
Հոգեդարձը վերածնւեց,
Մի նոր կեանքի յոյսով զինւեց...

Իմ ժողովուրդ հնամենի,
Ինչպէ՞ս գտնել դեռ չստեղծւած
Բառն այն, Որով հնար լինի
Քեզ ճշտօրէն անւանելու...

Դու՝
Պատմութեան մութ առեղծված,
Դու՝
Մարդկութեան բարդ հանելուկ,
Տեղն ու տեղդ՝ զարմանալի...
Քեզ որտեղի՞ց այն բանալին,
Որով կեանքի դուռն ես բացել,
Այն դարաւոր
Հաստ դուռը, որ
Ճակատի դեմ քո լուսաւոր
Փակւել է միշտ, շրխկացել:

Քեզ դարեդար հալածելով,
խուժդուժօրէն սրածելով՝
Սպանեցին,
Խաչ հանեցին,
Սակայն մնաց դեռ հայությունն,
Առանք նորից մենք յարություն,
Եւ ո՛չ իբրև մի նոր Յիսուս,
Այլ... հայի՛ պէս :

Դարեր ի վեր վառում են մեզ,
Այրում են մեզ,
Դարձնում մոխիր
Հնոցի մէջ խուլ չարութեան,
խարոյկի մէջ քէն ու ոխի,
Ու տաք մոխիրն անգամ թրջու՜մ...
Սակայն ոգին մեր հայութեան
Թե այրւեց էլ, ո՛չ, չի՜ կորչում.
Ելք է ճարում նո՛ր յարութեան,
Եւ... ո՛չ որպէս փիւնիկ թըռչուն,
Այլ... հայի պէս...
Սակայն ոգին մեր հայության
Ավելի ճիշտ՝ չի՜ մոխրանում, –
Միևնոյնն է, թէ չարութեան
Հուրը թէժ է կամ մարմանդ է,
Չի մոխրանում,
Այլ ճախր անում,
Սաւառնում է ոգին հայի,
Եւ... ո՛չ իբրև հեքիաթային
Կախարդական սալամանդըր,
Այլ... ի՛ր նման՝
Հայ ոգո՜ւ պէս ...

Դիակներով ձորն է լցվում,
Դիակներով վիհն է խցվում,
Արյուն հագնում սարաւանդը...
Հարվածում են մեզ մահազու,
Վէրքի վրայ նոր վէրք բացում...
Ջարդեր հայտնի, դաւեր ծածուկ,
Կործանումներ գունակ-գունակ...
Դժխեմ բախտի մատեանի մեջ
Սպառումի հազա՜ր սիւնակ...
Իսկ մենք տոկուն ու կենսունակ,
Ինչի՞ նման, – դե եկ ասա...
Իսկ մենք՝ տոկուն ու կենսունակ
Հենց... որպէս հա՜յ,
Հենց... որպէս հա՜յ...

Արցունքն՝ աչքին,
Վէրքը՝ կրծքին,
Պատա՜ռ-պատա՜ռ, ծւատ թէպէտ,
Քո ժողովուրդը, վարդապե՛տ,
Զնդանումիդ քսան տարում
Ջանաց ասել մնաս բարև
Ամէն բանտի ու զնդանի,
Մտաւ հզօր մի ընտանիք,
Ուր յոյսը նոյն
Դարձել էր սիւն,
Նոյն երազը՝ ծածկող տանիք...

Մեր կեղեքման ու մեր տանջման,
Մեր վերահաս բնաջնջման
Ահեղ մտքից ցնորւելով,
Դու չիմացար, որ հորւելով՝
Հանձնւելով խաւար հողին,
Չփտեցինք մենք հողի տակ,
Այլ վազի պէս մեր խաղողի,
Երբ որ հասաւ գարունը տաք,
Հողի մէջ էլ մեզ ուղղեցինք,
Գարնան շնչով ընձուղեցինք
Ու կանգնեցինք՝ նորից շիտակ,
Իսկ գարո՜ւն էր,
Ի՜նչ գարուն էր...

Եւ դարաւոր մեր արիւնը
Պատանօրէն տաք պղպղջաց,
Հին աւիշը, նոր աւիւնը
Կրկին եռաց մեր բնի մէջ,
Անցաւ ջարդած ճիւղքի միջով,
Ու մեր ծերուկ հողին ճչաց
Նորածինի զնգուն ճիչով:

Չլիացանք փրկված քիչով,
Թէ պաղ էինք, շուտ հալւեցինք
Ու շատացա՜նք, ծաւալվեցի՜նք,
Եւ ուր կուզես՝ հայ մի անուն,
Որ մեր պատիւն է պահպանում,
Մեր մեծութիւնն է վեր հանում,
Դռներ բանում պանծացումի,
Հեռու տանում համբաւը մեր...

Երեկ դեռ որբ ու սովագար՝
Մենք շողացինք անբաւ գանձով
Ծովից զրկված, մի ազգ անծով՝
Եւ տւեցինք մենք...ծովակալ...

Արդէն վաղո՜ւց, վաղո՜ւց թէպէտ
Կորցրած զօրք, սպարապետ,
Ոտնահարւած՝ բանակներից,
Ապրած գրոհ, ջարդ ու արշաւ,
Եւ... քո աւեր տնակներից
Ծնունդ առան բիւր զօրապետ,
Գեներալներ ու հայ... մարշալ...

Դարեր ի վեր
Մարմինը մեր,
Մարմինը մեր խեղճ ու տոկուն
Յիսուսի պէս չարչարեցին,
Բայց քիչ էր դա,
Հասան հոգուն,
Նաև հոգուց մեզ զրկելու
Մի անհոգի ճար ճարեցին.
Ո՛չ մի երգիչ՝ մեզ երգելու,
Մեր մահն անգամ ողբերգելու
Ո՛չ մի երգիչ...
Եւ չարեցի՞ն:
Այն էլ ինչպէ՜ս, ի՜նչ արեցին...
Բայց - ո՛վ հրաշք - պէտք չէր մի դար,
Ոչ էլ կէս դար, որպէսզի մենք
Ծնունդ տաինք մեր... Չարենցին,
Որ... չծնւեց մօրից արդար
Եւ ուժ չառաւ նրա կաթից,
Այլ... դուրս թռաւ մեր հեքիաթից՝
Իբրև եղբայր մի արժանի
Սիամանթօ-Վարուժանի,
Կրտսեր եղբայր, կրտսեր զաւակ,
Որ պիտի գայ և այն անի,
Ինչ չարեցին միջնեկ-աւագ...:

Մենք մատնըված ջարդ ու գաղթի,
Անբախտներից անբախտ կեանքում,
Բազմաստեղեան հոծ երկնքում
Մենք՝ զուրկ նոյնիսկ աստղից բախտի,
Հիմա փրկւած չար ու անգութ
Սամում-խորշակ ուրագանից,
Ողջ աշխարհին երեկ անյայտ
Մեր երկնասէր Բիւրականից
Ոչ թէ անյայտ կամ դեռ հեռու
Աստղի ծինն ենք ազդարարում,
Արև գտնում հազարաբիւր
Աստեղնաբոց
Աստղասփիւ՜ռ, –
Եւ գիտութեան յոգնած դէմքով
Անց է կենում թարմ մի զէփիւռ...

Նոյն երկնի տակ, նորից այնտեղ՝
Արագածի ձնոտ լանջին,
Ուր չէր վառւել Լուսաւորչի
Առասպելեայ ոչ մի կանթեղ,
Վերին կամքով ոչ արարչի,
Այլ հայորդու
Մտքով արթուն,
Փնջւում են արդ,
Դառնում կանթեղ
Կոսմիկական ճառագայթներ...

Դու մեր անթաղ, բայց և անփուտ,
Տրոփասիրտ մեր սուրբ մումիա,
Թէկուզ մարած, բայց վառւելիք
Մեր հոգու ջահ հազարամեայ,
Դու չիմացար և որտեղի՞ց իմանայիր,
Թէ Մասիսի սուրբ փեշերից
Մինչև լանջը Հիմալայի,
Անունովդ հպարտացող մի Կվարտետ՝
Քեզ իւրովի կրկնելով,
Քո հարկադիր կաշկանդումն է, որ կաւարտէր՝
Սկիզբ տալով քո վերահաս արձակ կեանքին,
Հետզհետէ ահագնացող անլռելի արձագանքին՝
Երկրից երկիր,
Սրտերից սիրտ,
Շուրթերից շուրթ՝
Արևաշատ հայրենիքիդ երկնքից լուրթ
Մինչև Կարպատ ու լանջերը Հիմալայի...

Դու՝ երազկոտ, և չիմացար,
Ա՜խ, որտեղի՞ց իմանայիր,
Որ այն, ինչ քո ազգամեծար
Ու մեծ հոգով դո՛ւ կամեցար՝
Որպէս երա՜զ մտքի շշո՜ւնջ,
Պիտի մի օր ստանայ շո՛ւնչ,
Ստանայ ձև՛...

Դու չիմացար,
Եւ որտեղի՞ց իմանայիր:

ՂՕՂԱՆՋ ՄԱՐՄՆԱՒՈՐՒԱԾ ԵՐԱԶԻ

Քանի՜ աչիկներ, մանչուկնե՜ր քանի,
Քանի՜ նորատի, պարման-պատանի
Աչքերը սևսաթ, դէմքերը սուտակ,
Ձեռքերին սրինգ, շեփոր ու ջութակ,
Դպրոցից գալիս դպրոց են գնում՝
Պայուսակներում ու թևերի տակ
Քո երգ ու տաղի պրակները տաք...

- Դեհ ե՜կ, Վարդապե՛տ, եկ ու հաւատա՜:

Որպես նորորակ հոյակապ տաճար
Եւ մեր պատմութեան ու մեր քերթութեան
Օջախ մի անշէջ ու սուրբ մի կաճառ,
Մատենադարա՜ն ահա, խազագէ՛տ,
Մի շէնք փառակազմ ու հրաշակերտ,
Ամենապարփակ մի շտեմարան,
Որտեղ պահւում է հունձքը մեր հոգու՝
Մեսրոպեան տառի կնիքը վրան, –
Եւ նրա կողքին՝
Մէկ այլ շինութիւն
Անցուդարձողի ուշք ու միտք գերող,
Հայոց Առաջի՜ն Կոնսերվատորիան՝
Քո ամենասուրբ անունը կրող...

- Դեհ ե՜կ, Վարդապե՛տ, ու խոսքեր ճարիր...

Մկրտւած ոգով քո սուրբ հանճարի՝
Քանի՜ երգչուհի, քանի՜ հայ երգիչ,
Եւ քանի՜- քանի՜ հայ երաժիշտներ՝
Գոյասիրահար ու գոյապաշտներ,
Ելած քո ազգի բեղուն ընդերքից՝
Բեմերի վրայ համայն աշխարհի
Մեր տաղ ու պարի
Թովչանքն են ցրում,
Բուրմունքը փռում
Մեր բան ու բառի:

Դեհ ե՜կ Վարդապե՛տ, մի՛ ժպտա բարի...

Մեր երգի հունը լայնացընելով,
Համանւագի շարքեր ծնելով՝
Ճախրում են Նորքից մինչևիսկ Նիւ-եօրք,
Սևանից մինչև գոռ Նիագարա
Քանի՜ երգաստեղծ ու նւագարար:
Ու նրանց ամէն նոր համերգի մէջ,
Ու նրանց իրե՛նց – և ամենքի՜ մէջ –
Դո՜ւ ես, հոր նման արիւն ես դարձել,
Փոխարկւել ջղի, նոր ձև ստացել:
Դո՜ւ ես, նահապե՛տ, դու ես այն եան-ը,
Որ հայութիւն է հաղորդում նրանց
Իսկոյն ճանաչւող հայ ազգանւանը,
Հայկական շունչն ու անտես ա՛յն ոգին,
Որ համակում է նրանց ամենքին,
Եւ որ աշխարհն է զգում-հասկանում,
Ինչպէս Եւրոպա՛ն, այնպէս էլ Ասիան,
Այն շունչն ազգային, մշտառկայ ոգին,
Որ կեանքում նո՛յնպէս ունի ազգանուն՝
Քո՜ անունը սուրբ, քո՛ – Կոմիտասեա՜ն...

- Դեհ ե՛կ, մահացա՜ծ, ու մի համբառնայ,
Դեհ արի՛, պանդո՜ւխտ,
Երկիր մի՛ դառնայ...

ՂՕՂԱՆՋ ՎԵՐԱԴԱՐՁԻ

Ու վերադարձա՜վ...

Նրանից առաջ
Աշխարհասփիւռ մազապուրծ հայեր,
Դիպվածն էր որոնց չար մահից պահել,
Որպէսզի յետոյ տայ լաց ու հառաչ
Եւ – ի տրիտուր – իր հերթին տանջի՜, –
Աշխարհասփիւռ – մազապուրծ հայեր
Կրկին հայրենի հողն էին դառնում,
Մարած շէների կրակը խառնում,
Որ ծուխը փնչի,
Երդիկը շնչի
Սէգ Մասիսների աչքի յանդիման,
Փէշերի վրայ Արագածների՝
Ի հանգստութիւն բիւր ընկածների:

Վերադառնում էր, գալիս էր հիմա
Նա՝ անթաղ զոհը նոյն առուփախի,
Խելաբորբոքը նոյն սառ ու պաղի,
Մեր պար ու խաղի,
Մեր երգ ու տաղի,
Այն միակ յոյսը և ապվէնը,
Մեր հինն ու նորը իրար շաղկապող
Ծիածանակերպ այն ժապաւէնը,
Որ հատվեց մի օր դանակով չարի,
Եւ որին ահա քսա՜ն ձիգ տարի
Նախ՝ վերափոխման ակնկալիքով
Եւ ապա տենչով հանգստանալու,
Սպասում էինք՝
Սիրով բանալու
Մեր վէրքն՝ սպիով, ներկան՝ գալիքով.
- Գալուստիդ մեռնի քո կարօտ եարը
Ախպէր ջան, արի՜, դեհ արի երթա՛նք...

Նա՝
Հեռագնաց մեր կարօտեալը,
Նա՝
Մինուճարը, զաւակը մեր թանկ,
Նա՝
Հէգ պանդուխտը մեր քսանամեայ,
Վերադառնում էր, գալիս էր հիմա.
– ...Քո գալո՛ւն մեռնեմ,
... Կարօ՜տըս առնեմ...

Աև էր գնացել՝ բեղ մօրուքը սև,
Վարդապետական սև սքեմ հագած:
Սև էր գնացել՝ եկաւ ճերմակած...
... Ա՜խ շատը կուլ տամ, գոնէ քիչն ասեմ,
Անաստւած Աստւած, բա քո ինչն ասեմ.

Գնացել էր նա,
Հիմա բերեցին.
նաց՝ սեփական ոտքերի վրայ,
Իսկ հիմա բերին
Իսկ հիմա նրան
Մեր տաղերեցին
Ահա բերեցին... ձեռքերի վրայ...
– Վախ, մէրդ մեռնի,
Ծաղկաթափ նռնի...

Գնաց այն պահին,
Երբ ահի՛,
Մահի՛
Շունչն էր մոլեգնում որպէս չար խորշակ,
Երբ կուլ էր գնում ողջ ցեղը հայի,
Ու դեռ չէր փակւել մի գազանային
Մարդակերական անկուշտ ախորժակ, -
Երբ հիմա հեռւից դառնում էր նա տուն,
Մի տուն
Որ փրկւած ամեհի հողմից
Շինւել էր կրկին և ամէն կողմից
Խաղողի վազով երեսն էր պատում:
Գարուն է, արի,
Վա՜խ, քեզ ի՜նչ արին...

Ու վերադարձաւ հողն իր հայրենի,
Որին առյաւէտ կորցըրած կարծեց,
Եւ հենց ա՛յդ, հենց ա՜յդ միտքը վայրենի
Որդի պէս նրա ուղեղը կրծեց...

Ու վերադարձաւ Արարատներին,
Արագածներին իր քառակատար,
Իր հող ու ջրին, անարատներին,
Իր տաճարներին ու պալատներին,
Իր արտին, այգուն և արօտներին,
Անցեալ,
Ապառնի,
Ու յարակատար
Բոլորանւէր ա՛յն կարօտներին,
Որ մնում էին յաւէտ անվթար,
Որ կիտւել էին քսանհի՜նգ տարի
Իր մթար սրտում,
Վթար մտքի մէջ՝
Ա՛յն դժբախտ օրից, երբ Մայր տաճարի
Գաւիթը թողած, ցաւած ու խռով
Նա գնաց Պոլիս
Եւ ապա... Փարիզ...
- Ա՜խ գալըդ լինէր,
Գնալ չլինէր...

Ու վերադարձաւ մեր սուրբ հեռական...

Ահաւոր մտքից ինքը խելագար՝
Չգիտէր թէկուզ, որ քսան տարում
Իր վերածնւած ու նոր աշխարհում
Վառ ղօղանջումը իր զնգուն զանգի
Արձագանքել էր խելագար թափով՝
Լացով հիացման,
Որոտուն ծափով
Ելել էր, յորդել և նոր մի ափով
Հասել, խառնըվել ուրիշ հոսանքի:
- Ումուդ ջան, նանին
Քո ցաւը տանի...

Ու վերադարձաւ,
Որ էլ չգնայ,
Որ մրսած հոգին նորից տաքանայ,
Ժողովրդական սիրոյ տաք օդով,
Որ չիմանալով, դառնայ սեգ կոթող՝
Ողորկ գրանիտ ու բրոնզ հագած,
Եւ այնտեղ... նրա հերքը ճերմակած
Առաջւայ նման - ընդմի՜շտ - մգանայ,
Հայացքի մուժը այնտեղ չքանայ
Աչքերը փայլեն իրենց հին ցոլքով,
Ու նորից ցրեն
Ու փռեն
Չորս կողմ
Մարդեղացումը աստւածայնության,
Եւ սուրբ բերանի մնջախաղ-երգով,
Շարժումով ձեռքի
Կրկին տայ դասեր
Դասեր մեներգի
Բազմաձայնութեա՜ն...
- Աչքերըդ պայծառ,
Բերանըդ՝ տաճար...

Նա վերադարձաւ.
Եւ ողջ մի երկիր,
Ժողովո՜ւրդ մի ողջ սրտով վշտառու
Ելաւ հերթ ի հերթ,
Եկաւ շար ի շար՝
Իր խաղ ու պարի, իր տաղ ու երգի
Կախարդիչ մոգին հրաժեշտ տալու...
- Իմ կանաչ արև,
Ի՜նչ մնաս բարև...

ՂՕՂԱՆՋ ՀՐԱԺԵՇՏԻ

Արագածի, Արարատի
Հայացքի դէմ սգաւոր,
Սև տուֆակերտ մի պալատի
Տրտմահանդէս դահլիճում
Պառկած էր նա՝
Որպէս անթագ, բայց յիրաւի թագաւոր,
Որ ունի գահ.
Բայց ոչ երբէք իր սէգ գահից վար իջնում:

Եւ գահազուրկ մի ժողովուրդ,
Որն, իբր արդար հատուցում,
Յեղափողել մի ողջ աշխարհ
Ու ջարդել էր հին գահեր,
Հիմա ուրիշ մի արքայի
Ծով յարգանք է մատուցում, –
Ու փղձուկն են հազիւ պահել
Կին, տղամարդ, ծեր, ջահել:
Քարացել են ակնածանքից
Սև երիզով դրոշներ,
Լսո՞ւմ ես դու, Վարդապե՛տ:
Եւ մի ամբողջ մայրաքաղաք,
Մայրաքաղա՜ք, ո՛չ գաղութ,
Իր հոգու մէջ – վերջի՜ն անգամ –
Աշխատում է դրոշմել
Կերպարանքը քո սիրելի,
Քո դէմքը թանկ, որ թէպէտ
Երգերիդ պէս չի շողշողում,
Որ ցոլուն չէ ու ջղուտ,
Բայց գունատ է ո՛չ որբի պէս,
Այլ մի արդար սրբի՜ պէս...

Ու կանգնում են պատւոյ պահակ
Մասի՜ս, Սիփա՜ն, Արագա՜ծ՝
Ճերմակահեր գլուխն իրենց աճիւնիդ դէմ վար յակած...

Ու կանգնում են պատւոյ պահակ
Հայոց պետեր,
Վարպետներ,
Հայ աշխարհի մեծերն ամէն,
Ամէն երեց ու աւագ...

Եւ քեզ ծնած մի ժողովուրդ՝
Հիմա դարձած քեզ զաւակ,
Հրաժեշտի խոր տրտմութեամբ միաժողով ու հաւաք,
Կքված ցավից հայրակորույս,
Կիզված վշտի խոր տապից՝
Գալիս է լուռ, գալիս հերթով,
Որ հոգու մէջ խոր տպի
Մասունքներիդ սրբազան տեսքն ու դէմքը քո,
Դէմքը սուրբ...