ԽՈՍՔԻ ՌԻԹՄ

Ռիթմը խոսքի զանազան տարրերի կամ հատկանիշների համաչափ կրկնությունն է, որն արտահայտվում է
-մե՛րթ շեշտված և անշեշտ վանկերի,
-մե՛րթ խոսքի թափի արագացման ու դանդաղեցման,
-մե՛րթ միակերպ պատկերների ու արտահայտչամիջոցների որոշակի հաջորդականությամբ:

Դոփո՛ւմ են, դոփո՛ւմ են, դոփո՛ւմ են ձիերը,
Մթի մեջ դոփում են, խփում են պայտերը,
Պայտերը խփում են, խփում են հողին.--՝
Անծա՜յր է գիշերը, անհայտ է ուղին:
Գնո՜ւմ են, գնո՜ւմ են, գնո՜ւմ են, ձիերը,
Մոտիկ են, հեռու են, դոփում են պայտերը,
Պայտերը դոփում են քունքիս մեջ հիմա.--՝
Անհա՜յտ է աշխարհը՝ անցում է ու մահ...
(Ե. Չարենց)

ՇԵՇՏ

-Հայոց լեզվի համար բնորոշ է վերջավանկ շեշտը
-բացառություններ`

1. Երբ վերջին վանկարար հնչյունը ը հոդն է, կամ ը գաղտնահնչյունը, շեշտվում է նախավերջին վանկը` քաղա՛քը, գնա՛ցքը, լո՛ւյսը, մա՛ն(ը)ր, ծա՛ն(ը)ր, այսի՛նք(ը)ն, երբե՛մ(ը)ն և այլն:

2. Մի՞թե, գո՛նե, նո՛ւյնիսկ բառերում ընդանրապես շեշտվում է առաջին վանկը:

3. Գրեթե, բացի, նաև, մանավանդ, նամանավանդ բառերում առաջին վանկի շեշտումը հատուկ է արտասանության ճարտասանական ոճին, իսկ վերջին շեշտումը` չեզոքին:

4. Իհա՛րկե բառում միշտ շեշտվում է նախավերջին վանկը:

5. Ճարտասանական արտասանության ժամանակ առաջին վանկը կարող է շեշտվել նաև այսքան, այդքան, այդչափ, այնչափ, ինչքան, ինչչափ, այդպես, այսպես, նույնպիսի բառերում, ինչպես նաև մի քանի դասական թվականներում (հինգերորդ, վեցերորդ): Այդ բառերում չեզոք արտասանության ժամանակ շեշտադրությունը սովորական է` վերջավանկ:

6. Տասից բարձր թվերից կազմված դասական թվականներում ընհանրապես շեշտվում է ոչ թե –երորդ ածանցը, այլ թվական բաղադրիչը (տասնմե՛կերորդ, քսա՛ներորդ…)

7. Ո՛ր, քանի՞ բաղադրիչներ պարունակող բաղադրյալ դերանուններում շեշտվում են այդ բաղադրիչները` ո՛րերոդ, քանի՞երորդ, ո՞րտեղ, ո՛րևէ:

8. Օժանդակ բայը և հակադիր բայերի բայ բաղադրիչները չեն շեշտվում (Նա գնո՛ւմ է: Ես լսե՛լ էի: Ցո՛ւյց տալ, դո՛ւրս գալ և այլն):

ՀԱՏՈՒԿ ԲԱՌԱՊԱՇԱՐ

Ա. Հնաբանություններ և նորաբանություններ
Սովորական գործածությունից դուրս եկած բառերն ու արտահայտութունները կոչվում են հնաբանություններ. օրինակ` սույն (այս), նկրտում (ձգտում), և այլն:
Այն հնաբանութունները, որոնք արտահայտում են պատմական իրադարձություններ, առարկաներ կամ հասկացություններ, կոչվում են պատմաբառեր. օրինակ` սպարապետ, սեպուհ, տեգ:

Լեզվի մեջ նոր մուտք գործած բառերն ու արտահայտությունները կոչվում են նորաբանություններ. օրինակ` համալիր, մասնաշենք, տիեզերանավ, դահուկորդ և այլն:

Բ. Բարբառաբանություններ և ժարգոնային բառեր
Գրական լեզվում գործածվող և իրենց տեղական երանգը պահպանած բարբառային բառերն ու արտահայտությունները կոչվում են բարբառաբանություններ կամ գավառաբանություններ:
Նրանցից տարբեր են ժարգոնային բառերն ու ծածկանաբությունները, որոնք գործածվում են հասարակությունից մեկուսացած զանազան խմբերի կողմից:

Գ. Մասնագիտական բառեր և տերմիններ
Այն բառերը, որոնք գործածվում են ճշգրիտ կերպով սահմանված հասկացություններ արտահայտելու համար:
Օրինակ`
գոյական, ածական, բայ, շաղկապ, հոլովում և շատ այլ բառեր քերականական տերմիններ են:

Դ. Վարչաբանություններ (կաղապարային արտահայտություններ)
Վարչաբանություններ են կոչվում վարչական գործառական ոճին հատուկ բառերն ու արտահայտությունները. օրինակ` կցել գործին, առ այն, ի գիտություն, ի կատարում, վերոգրյալ:

Ե. Օտարաբանություն և փոխառություն
Փոխառությունն այն երևույթն է, երբ լեզուն իր չունեցած բառը կամ արտահայտությունը վերցնում է այլ լեզվից:
Օրինակ`
բժիշկ, հազար, փող, դաշտ, մոմ (պարսկերենից)
ադամանդ, մետաքս, թատրոն, ֆիզիկա (հունարենից)
եկեղեցի, կաթողիկոս (ասորերենից)
կինո, պլան, ալյումին, գրիպ, տաքսի և այլն…

Փոխառությունից տարբեր է բառապատճենումը, երբ վերցվում է ոչ թե օտար բառը, այլ նրա բառակազմական կաղապարը. օրինակ`
Сам – о – лет
ինքն – ա – թիռ

Օտարաբանություն են կոչվում այն այլալեզվյան բառերը, արտահայտություններն ու խոսքային կառույցները , որոնց համարժեքները մայրենի լեզվում գոյություն ունեն:

Զ. Գռեհկաբանություններ և հասարականաբություններ
Գռեհկաբանությունները բացասական արտահայտչական երանգ ունեցող, հանրորեն կոպիտ, գռեհիկ ճանաչված բառերն ու արտահայտություններն են:
-Ո՞վ ա, - կանչեց պառավը լեղապատառ:
-Զահրումար ու չոռ ա, բաց արա էլի… (Նար-Դոս)

Հասարակաբանություն տերմինը երկու իմաստով է գործածվում.
ա. լեզվական իրողություն, որ հատուկ է առորյա բարբառախառն խոսակցական լեզվին (զխտկվել, աչքերը չռել և այլն)
բ. այլ ոճերին հատուկ բառերն ու արտահայտությունները, որոնք գրական երկերի լեզվում օգտագործված են ոճավորման նպատակով` երբեմն ստանալով այլ իմաստ:

Վիճեմ նաև այն մութի դեմ,
Որ կուրացնում, աչք չի շոյում,-
Մթնաց վիճեմ
Այն բութի դեմ,
Որ կարծում է` շեշտ է դարձել:
(Պ. Սևակ)

1. Մեղմասածություն` երբ խոսքի գռեհկաբանություններն ու հասարակաբանությունները փոխարինվում են վայելուչ համարվող հոմանիշներով: Օրինակ`
Ճիշտ չեք ասում, փոխանակ` սուտ եք ասում
վախճանվել, փոխանակ` մեռնել
ննջեցյալ, հանգուցյալ, փոխանակ` մեռել

2. Կոպտասածություն` մեղմասածության հակառակը. օրինակ`
բարձրահասակ – լողլող
լռիր – ռեխդ փակիր

ՊԱՏԿԵՐԱՎՈՐՄԱՆ-ԱՐՏԱՀԱՅՏՉԱԿԱՆ ԲԱՌԱՊԱՇԱՐԱՅԻՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐ


Մակդիր
-առարկան, երևույթը, գործողությունն արտահայտչորեն բնութագրող բառերն ու արտահայտությունները
Մակդիր կարող են դառնալ նյութական իմաստ ունեցող բոլոր խոսքի մասերը. օրինակ`
ածական – պայծառ աշուն, դառնաշունչ քամի
գոյական – քար սիրտ, խոզ մարդ
մակբայ – տերևները դողացին մեղմաբար
դերբայ – վախեցած աչքեր, նիրհող քաղաք
բառակապակցություններ – մթնում կորած խրճիթներ

-գործողության մակդիրները արտահայտչորեն բնութագրում են գործողությունը. օրինակ`
…դառն հեկեկաց, դիտապաստ ընկան, «Զինվորները սագաբար բարձրանում էին» (Դ.Դեմիրճյան)

-որոշ մակդիրներ մշտապես գործածվելու հետևանքով դարձել են կայուն մակդիրներ. օրինակ` կեռ հոնքեր, չինարի բոյ, ծով աչքեր, աղի արցունք և այլն:

Մակդիրները բաժանվում են տարբեր խմբերի.
1. Ըստ բնույթի.
ուղղակի – դալուկ դեմք, ոլործուն մորուս (Դ. Դեմիրճյան),
փոխաբերական – գիշերամորթ գոմեշ (Դ. Դեմիրճյան) արևահամ բառ (Ե. Չարենց), կուրաչյա ճրագ (Հ. Շիրազ)
2. Ըստ կազմության.
պարզ – անհուն գորով, հրաշագեղ աչքեր
բաղադրյալ – մթնում կորած խրճիթներ (Ե. Չարենց)
3. Ըստ շարադասության.
նախադաս – խավարակուռ մշուշ (Վ. Տերյան)
ետադաս – վարդերի բույրը վառման (Ե. Չարենց)
4. Ըստ բովանդակության.
-նկարագրական – արջի կերպարանք, տորքյան հասակ
-քնարական – խռովահույզ դեմք, երկնասլաց ու թեթև, նրբակապույտ ծածկած մեգ (Վ. Տերյան)
-նվազական – հավի հիշողություն
-չափազանցական – հրացայտ աչեր
-գունային – կարմիր առավոտ, կապույտ հածումներ
-համեմատական – եզան համառություն


Համեմատություն
-ոճական դարձույթ, որը երկու առարկաների կամ երևույթների համադրման միջոցով մեկը բնորոշում է մյուսի օգնությամբ` նրանց նմանության կամ տարբերության հիման վրա

Մենք խաղաղ էինք մեր լեռների պես.
Դուք հողմերի պես խուժեցիք վայրագ,
Մենք ձեր դեմ ելանք մեր լեռների պես,
Դուք հողմերի պես ոռնացիք վայրագ,
Բայց մենք հավերժ ենք մեր լեռների պես,
Դուք հողմերի պես կկորչեք վայրագ:
(Հ. Շիրազ)

Համեմատությունը երկանդամ է, և պարունակում է և համեմատելիի, և համեմատյալի անունները:
Համեմատությունները գրեթե միշտ ձևավորվում են ինչպես, պես, նման, ասես, կարծես, իբրև, հանց, զերթ, ոնց որ, կարծես թե, ասես թե կապերով ու շաղկապներով, և լինում են.

ա. հաստատական. օրինակ`
Ես քեզ այնպես եմ սիրում,
Ասես նորից արծվենի
Թևեր ունեմ ու գարուն
Ու սիրտ ունեմ պատանի:
Ասես նոր եմ սիրում, նոր,
Ու այնպես եմ ես վառվել,
Թվում է, թե իմ բոլոր
Գարուններն են ետ դառել:
(Հ. Շիրազ)

բ. ժխտական. օրինակ`
Դա ոչ թե քամին է փողոցում շաչում
Եվ ոչ էլ հրթիռը հրդեհում խավարը,-
Իր խմբի տղերանց հետ հյուրանոցում
Խմում, աղմկում է խմբապետ Շավարշը:
(Ե. Չարենց)


Համեմատություն
-ոճական դարձույթ, որը երկու առարկաների կամ երևույթների համադրման միջոցով մեկը բնորոշում է մյուսի օգնությամբ` նրանց նմանության կամ տարբերության հիման վրա

Մենք խաղաղ էինք մեր լեռների պես.
Դուք հողմերի պես խուժեցիք վայրագ,
Մենք ձեր դեմ ելանք մեր լեռների պես,
Դուք հողմերի պես ոռնացիք վայրագ,
Բայց մենք հավերժ ենք մեր լեռների պես,
Դուք հողմերի պես կկորչեք վայրագ:
(Հ. Շիրազ)

Համեմատությունը երկանդամ է, և պարունակում է և համեմատելիի, և համեմատյալի անունները:
Համեմատությունները գրեթե միշտ ձևավորվում են ինչպես, պես, նման, ասես, կարծես, իբրև, հանց, զերթ, ոնց որ, կարծես թե, ասես թե կապերով ու շաղկապներով, և լինում են.

ա. հաստատական. օրինակ`
Ես քեզ այնպես եմ սիրում,
Ասես նորից արծվենի
Թևեր ունեմ ու գարուն
Ու սիրտ ունեմ պատանի:
Ասես նոր եմ սիրում, նոր,
Ու այնպես եմ ես վառվել,
Թվում է, թե իմ բոլոր
Գարուններն են ետ դառել:
(Հ. Շիրազ)

բ. ժխտական. օրինակ`
Դա ոչ թե քամին է փողոցում շաչում
Եվ ոչ էլ հրթիռը հրդեհում խավարը,-
Իր խմբի տղերանց հետ հյուրանոցում
Խմում, աղմկում է խմբապետ Շավարշը:
(Ե. Չարենց)


Փոխաբերույթ
-դարձույթ, որ հիմնված է բառերի փոխաբերական գործածության վրա, ըստ նրանց արտահայտած առարկաների, երևույթների արտաքին կամ ներքին նմանության

ա. Պարզ և ծավալուն փոխաբերույթներ
պարզ` կազմված մեկ բառից. օրինակ` վարդ շուրթեր
ծավալուն` կազմված մի քանի բառից, բառակապակցությունից. օրինակ.
«Անթև թռչնակ է աշուղը...» Ջիվանի

բ. Անհատական և համալեզվյան փոխաբերույթներ
-անհատական կոչվում են առանձին անհատների, մեծ մասամբ գրողի կողմից օգտագործված և նրանց գործերում մնացած փոխաբերույթները. օրինակ` «Երեկոն բացեց իր սև թավիշները» Դ. Դեմիրճյան
-համալեզվյան փոխաբերույթները ունեն հիմնականում ժողովրդական բնույթ.. բառապաշարում մեծ թիվ կազմող դարձվածքների մեծ մասը իրենց բնույթով փոխաբերույթներ են. օրինակ`
գլուխ բերել – հաջողությամբ ավարտել
գլուխ հանել – հասկանալ
ձեռք պարզել – օգնել
երես առնել և այլն
-նաև տարածված է կենդանիների անունների փոխաբերական գործածությունը`
օձ – վնասակար
խոզ – երախտամոռ, կեղտոտ
թութակ – ուրիշներին կրկնող
հնդկահավ – գոռոզ, փքուն
աղվես – խորամանկ
էշ – կամակոր, հիմար
սագ – անճարակ
ճանկեր – մատներ
թաթ – ձեռք
էշանալ, աքլորանալ և այլն



Փոխանունություն
-ոճական դարձույթ, երբ իրար հետ սերտորեն առնչվող առարկաներիցլ երևույթներից մեկի անվան փոխարեն գործածվում է մյուսը:

-արտահայտում է
ա. պարունակողի անունը պարունակյալի փոխարեն.
"Մի թասը լավ է, երկուսը բավ է..." (Շիրազ)
Խմել երկու բաժակ

բ. արտադրողի, հեղինակի անունը արտադրանքի, ստեղծագործության փոխարեն.
"ես կարդացել եմ Թումանյան"
"ես սիրում եմ Տերյան" և այլն:
գ. չափը առարկայի փոխարեն.
"երկու կիլոգրամ գնեցի"
"երեք կիլոմետր քայլեցի"
դ. հատկանիշը առարկայի փոխարեն.
"Սևեր կհագնի, կնստի տանը" (Հ. Թումանյան)
կարմիր-կանաչ կապել:
ե. գործիքի անունը գործողության և նրա արդյունքի փոխարեն.
"Հանճարեղ գրիչ"
զ. նյութը առարկայի փոխարեն.
"Արճճով խոցված` պառկած են հողում":
է. տեղը, վայրը բնակիչների, մարդկանց փոխարեն.
հանդես գալ մեծ լսարանի առջև
"Դահլիճը քարացավ"
"Սպիտակ տունը զգուշացնում է" և այլն: