ՄՈՂԵՍԻ ՊՈ՞ՉԸ, ԹԵ՞ ՄՈՂԵՍԸ ՊՈՉԻ...
Սամվել Մկրտչյանի «Imegine» գիրքը դժվար է դասել այս կամ այն ոճին: Դժվար է կռահել, թե ի՞նչ է ուզում ասել ընթերցողին Սամվել Մկրտչյանն այս գրքով: Կարծում եմ այդ հարցը հեղինակին հետաքրքրում է ոչ պակաս, և նա երախտապարտ կլիներ այն ընթերցողին, ով կկարողանար բացահայտել իր ասելիքը: Գիրքն ավելի շատ հարցադրում է, քան պատասխան: Այլ հարց, թե ինչպես է Ներկայացված այդ հարցադրումը, որքանով է դա լավ գրականություն: Երբ Չապլինը դժգոհ էր լինում դերասանի խաղից, ասում էր. «Հիմա նույն բանը փորձիր խաղալ վատ»: Չապլինյան իմաստով «Imegine»-ը անշուշտ լավ գրականություն է, այն տարբերությամբ, որ հեղինակը նույնիսկ չի փորձում վատ գրել, էլ ուր մնաց՝ լավ: «Անհավատալի ազատության», այս բառերը թերևս լավագույնս են բնորոշում այն զգացումը, որ ամեն անգամ ունենում եմ գիրքն ընթերցելիս: Գրականությունը հեղինակին կարծես ընդհանրապես չի հետաքրքրում, իսկ գրքի ֆաբուլայի մասին խոսելը պարզապես ավելորդ է: «Չմոռանաք փակել ծորակը»,– թերևս սա գրքում զետեղված միակ օգտակար նախադասությունն է, որը կարող է թեկուզև փոքր, բայց դրական ազդեցություն ունենալ մատաղ սերնդի վրա ուսումնադաստիարակչական առումով: Մկրտչյանի գիրն ուրվագծում է «գրականության սահմանները», միայն դրանք խախտելու ազնիվ ցանկությունից դրդված: Նրա գիրը ոչ թե անսահման է, այլ՝ սահմանախախտ: Հանդգնության և ազատության տեսակետից Սամվել Մկրտչյանը կարծում եմ ժամանակակից ամենաերիտասարդ հայ գրողն է: Նրա գիրն այնքան սահմանախախտ ու անկաշկանդ է, որ ակամայից քեզ հարց ես տալիս, մի՞թե հնարավոր չէ որևէ հստակ բան ասել «Imegine»-ի մասին: Եթե ոչ գրականագիտական խրթնաբանությամբ, ապա գոնե ընթերցողի անկաշկանդությամբ գիրքն անշուշտ հնարավոր է բնորոշել: Գրքի հիմնական զգացմունքային ֆոնը մարդու մենությանն է: Բազմաթիվ գործող անձինք և մեն-միակ հերոս: Մեկուսարանը, գժանոցը, քննիչը, դատապարտյալը, Մարգոն, դիակը, հաշվապահը, գիրքը... սրանք բոլորը հերոսի տարբեր դրսևորումներն են, ինքը՝ հերոսն է և միևնույն ժամանակ՝ այն ամենը, ինչից նա ուզում է ազատվել: Մկրտչյանական իրականությունը պայմանական է, նրա հերոսն ինքն իրեն ճանաչում է բոլորի մեջ, բայց դեռ չի զորում ճանաչել ինքն իրեն: Գրքի ամեն էջում ավելի հստակ ու սարսափելի է հնչում կեցության գլխավոր հարցադրումներից մեկը՝ ինչ է իրականությունը: Գրքի քնարական հերոսը ձգտում է հասնել իրականությանը՝ անտեսելով իր քնարական և նույնիսկ հերոս լինելու հանգամանքները: Գրքում նկարագրվող դեպքերը կարելի է կամայականորեն փոխել, գործող անձանց՝ նույնպես: Դրանից գիրքն իհարկե չի շահի, բայց նաև չի տուժի: Հեղինակը ազատ է, թե՛ սյուժեից, թե՛ հերոսից և գործող ու չգործող անձանցից, ինքն իրենից: Երբ ընթերցում-ավարտում ես գիրքը, ազատվում ես նաև գրքից: Մնում է միայն ազատության զգացումը, որն ամենևին ինքնանպատակ չէ և անխուսափելիորեն տանում է դեպի սերը:
Հեղինակի ասելիքը չի սահմանափակվում նույնիսկ տհքստայիև շրջանակով և հաճախ ձևավորումը (որը ևս հեղինակինն է) գալիս է հերքելու աստիճան լրացնելու տեքստային մասը: Տեքստի ու ձևավորման նման ներդաշնություն թերևս կարելի է գտնել մեր միջնադարյան գրիչների մոտ: Այս իմաստով «Imegine»-ը արդի հայերենով գրված առաջին բառի թուն իմաստով հեղինակային գիրքն է:
«Imegine»-ը ոչինչ չի պարտադրում, այն գրված է ընթերցելու և հաղթահարելու համար: Գիրքը նման է պատահմամբ ականջդ ընկած մեղեդու, որը հուզում է, արթնացնում քո մեջ վաղուց մոռացված մի զգացում և... անհետանում: Արդեն մոռացել ես թե՛ մեղեդին, թե՛ արթնությանդ, բայց դեռ կլանված ես այն ներքին շարժով, որ կոչվում է «ազատություն»: Գիրքը ազատագրման մարտահրավեր է, և հեղինակը օգնում է քեզ նախ և առաջ հաղթահարել հենց իրեն՝ Սամվել Մկրտչյանին (տես՝ «Գրական զեղծարարությունը «Սրտխառնուք» պատմվածքում կամ ինչպես է կերտվում բարոյահոգեբանական առողջ մթնոլորտը»): Նա նույնիսկ օգնում է ընթերցողին՝ ազատագրվել հեղինակին հաղթահարելու ժամանակատար գործընթացից, և մի ամբողջ գլուխ նվիրում է սեփական գրականության հիմնավոր և ջախջախիչ քննադատաթյանը: Հնարավորինս օգնելով ընթերցողին, ի վերջո հեղինակը նահանջում է՝ չպարտադրելով նրան ոչինչ, նույնիսկ իր օգնությունը: Ընթերցողին մնում է մոռանալ Սամվել Մկրտչյանին, նրա գիրքը, հաղթահարել, դեն նետել (այլապես նրա ընթերցողը չէ), և վերհիշել վաղուց ընդհատված, կամ գուցե չընդհատված սեփական պայքարը, կռիվը հանուն ներքին ազատության, որն ընթանում է մեր ներսում նույնիսկ այն ժամանակ, երբ չենք գիտակցում:
Ու երբ մենակ ես մնամ ինքդ քեզ հետ, գրքում նկրարագրված մետրոյից ելնող դեմքերի պես, քո անդունդի միջից, մեկը մյուսի ետևից սկսում են ելնել ուրվականներդ՝ ցանկություններ, հիասթափություններ, սիրահարություն, կիրք, կյանք, մահ: Այն ամենն, ինչի համույթն ըստ մեզ կազմում է մեր ես-ը, բայց ինչն իրականում որևէ առնչություն չունի իրական ես-ի հետ: Յոգայում ես-ին հասնելու երկու հիմնական ուղղություն կա՝ ընդունման և մերժման: «Imegine»-ը երկրորդ ուղղության հիանալի օրինակ է, երբ մարդը հանդգնում է նայել իր ուրվականների աչքերին և ասել. «Սա ես չեմ»: Նայել քո աչքերի մեջ ու ասել. «Սա ես չեմ»,– մի՞թե դա չէ դժոխքը և մի՞թե այդ ցավից չի ծնվում գրքում զետեղված թերևս ամենատպավորիչ նախադասությունը, որը մտրակում է Բլեյքյան ոգեղենությամբ. «Դրախտը միշտ ուրիշներինն է»: Սամվել Մկրտչյանը նման է այն մողեսին, որն ազատվելով պոչից, փորձում է հասկանալ՝ ինքը պոչն է, թե՝ մողեսը, մողեսի պոչը, թե՛ մողեսը պոչի...
«Imegine»-ը պարզապես հոգեվերլուծություն չէ: Ավելի շուտ՝ հոգեհերձում է, որը նույնքան առնչության ունի մազոխիզմի հետ, որքան վիրահատաթյունը՝ սադիզմի: Հեղինակը հոգևոր վիրահատության միջոցով կտրում, դեն է նետում ամեն ինչ՝ հասնելու համար նրան, ինչն այլևս հնարավոր չէ կտրել, ինչից հնարավոր չէ ազատվել, հենց դա է հավանաբար Ես-ը, իրականությունը: Անգամ նման ծանր հոգևոր վիրահատությունից հետո, հեղինակը չի հենվում ընթերցողի վրա, չնայած անշուշտ ունի այդ իրավունքը, առավել քան որևէ մեկը: Նա բացարձակապես չի ազդում, հատկություն, որը հատուկ է միայն տկարներին և հզորներին: Դժվար է պատկերացնել մեկ այլ գիրք, որից այդքան հեշտ լինի ազատագրվելը, և գուցե հենց դա է «Imegine»-ի խորհրդավոր հմայքի գաղտնիքը: Հեղինակն ինքն ասես ազատագրման կամքի մարմնացումը լինի: Ոչ երանի նման մարդկանց, նրանք բոլորից լավ գիտեն, որ այդ կամքը հնարավոր է միայն ազատության անհնարինության պարագայում: Ներքին ազատագրումը անհուսալի պատերազմ է, որտեղ գերմարդկային արիություն է պահանջվում արժանապատիվ... պարտվելու համար: Եվ իսկական քաջը ասպետ Ռոլանդը չէ, որը մենակ ջարդում է անհավատների բանակները, այլ՝ Դոն Քիշոտը, որ հանդգնում է մենամարտել հողմաղացների դեմ՝ ինքն իր դեմ: Գիտակցելով ներքին հրեշների և արգելքների պատրանքայնությունը՝ Սամվել Մկրտչյանը, միևնույն է, մենամարտում է նրանց հետ, որովհետև միայն կռվի մեջ կարող է նա արտահայտել իր ողջ սերը, կիրքը, ատելությունը:
P.S. Կան բյուրավոր աստղեր. մեկի փայլը շատ է, մեկինը՝ քիչ: Բոլորն ունեն իրենց տեղը երկնքում: Բայց պատահում են աստղեր, որոնք իրենց նախասահմանված տեղից գերադասում են ազատ անկումը և այն, ինչը մեզ համար անկում է, աստղի համար թռիչք է, քանզի աստղի փառքն անկումն է: Որքան էլ կարճատև թվա աստղի անկամը, այն վերջ չունի մեր հայացքում և հավերժ ապրում է մեր աչքերի փայլի մեջ: