Սաս­տիկ շոգ էր: Ինձ թվաց, թե օդա­փո­խի­չը կանգ է առել, բայց պտտ­վում էր: Ար­դեն եր­կու ամիս էր՝ սևազ­գեստ ամ­պը դա­տա­վա­րու­թյուն էր անց­կաց­նում, բայց չէր շտա­պում դա­տավ­ճիռ կա­յաց­նել:
Ծա­րավ էի: Սա­ռը ըմ­պե­լի­քի կա­րիք զգա­ցի: Փաս­տա­բա­նա­կան խորհր­դի գրա­դա­րա­նից դուրս եկա ու սկ­սե­ցի պա­պին փնտ­րել: Ոչ մի տեղ չկար: Գրա­գիր­ներն էլ չգի­տե­ին՝ որ­տեղ է: Աս­տի­ճան­նե­րից արագ իջ­նե­լով՝ պա­րե­տի մոտ գնա­ցի ու հարց­րի.
- Պա­պին ի՞նչ է պա­տա­հել:
- Չ­գի­տեմ, աղ­ջի՛կս, ես նրան չեմ տե­սել: Գո՞րծ ու­նես հե­տը,- հարց­րեց պա­րե­տը:
- Զո­վա­ցու­ցի՛չ պատ­վի­րեք:
Վե­րա­դար­ձա գրա­դա­րան, մի գիրք վերց­նե­լով՝ նս­տե­ցի, բայց չկա­րո­ղա­ցա կար­դալ: Չգի­տեմ ին­չու՝ ան­հան­գիստ էի պա­պի հա­մար:
Ծի­ծաղս եկավ: Պա­պը ո՛չ ազ­գա­կանս էր, ո՛չ ըն­կերս: Կար­գին ծա­նոթ էլ չէի հե­տը: Ու­րեմն, ին­չո՞ւ եմ մտա­ծում նրա մա­սին:
- Մտ­քե­րո՞վ ես ըն­կել:
Վա­նի­ի ձայ­նը լսե­լով՝ ցնց­վե­ցի:
- Ի՞նչ հան­ցա­գոր­ծի մա­սին ես մտա­ծում,- հարց­րեց Վա­նին՝ դա­տա­պաշտ­պա­նի սև թիկ­նո­ցը հա­նե­լով:
Ես լուռ էի:
- Չ­լի­նի՞ թե ինչ­-որ մե­կին սր­տիդ ցան­կա­պա­տից ներս ես թո­ղել,- կր­կին հարց­րեց Վա­նին:
Բար­կա­ցա:
- Ին­չե՞ր ես խո­սում,- ասա­ցի լուրջ տո­նով:
- Մի՛ բար­կա­ցիր, ուղ­ղա­կի կա­տա­կում էի:
Ես սկ­սե­ցի գիր­քը թեր­թել: Մի րո­պե հե­տո ասա­ցի.
- Այ­սօր պա­պը չի երևացել:
- Ու­րեմն, դա՞ է պատ­ճա­ռը: Մո­տեր­քում կլի­նի,- ասաց Վա­նին:- Մենք՝ օրեն­քի մար­դիկս, չպետք է այդ­քան նր­բա­սիրտ լի­նենք: Ին­չո՞ւ ես քեզ տան­ջում ծե­րու­կի մա­սին մտա­ծե­լով: Նա ըն­դա­մե­նը քո կլի­ենտ­նե­րից մեկն է:
- Ճիշտ ես ասում: Որ­պես դա­տա­պաշտ­պան ես չկա­րո­ղա­ցա նրա հա­մար ար­դա­րու­թյան հաս­նել: Այդ միտքն ինձ անընդ­հատ տան­ջում է:
- Այդ­պես զգաց­մուն­քա­յին լի­նե­լով՝ մեր մաս­նա­գի­տու­թյան մեջ դժ­վար է հաս­տա­տուն դիրք գրա­վել,- ասաց Վա­նին:- Ինձ­նի՛ց օրի­նակ վերց­րու: Այ­սօր ես դա­տը տա­նուլ տվե­ցի: Իմ պաշտ­պան­յա­լին դա­տա­պար­տե­ցին: Բայց հոգս չէ:
Վա­նին իրեն միշտ ան­հոգ ու ու կա­տա­կա­սեր էր ցույց տա­լիս:
- Լ­սի՛ր, մնա­ցած մաս­նա­գի­տու­թյուն­նե­րի պես սա ևս փող վաս­տա­կե­լու մի­ջոց է: Մեզ պետք է մի­այն մեր հո­նո­րա­րը հե­տաքրք­րի, իսկ պաշտ­պան­յալն ար­դա­րու­թյան հա­սավ թե ոչ, մեր գոր­ծը չէ: Ար­դա­րու­թյան մա­սին մտա­ծե­լով՝ հո­գիդ խա­ղա­ղու­թյուն չի գտ­նի: Դա­տը վեր­ջա­նա­լուց հե­տո պաշտ­պան­յա­լիդ պի­տի մո­ռա­նաս:
Վա­նին տե­ղից վեր կա­ցավ:
- Մի դատ էլ ու­նեմ,- ասե­լով՝ թիկ­նո­ցը հա­գավ ու գնաց:
Ես հա­մա­ձայն չէի Վա­նի­ի հետ: Պա­պի մա­սին հիշ­ո­ղու­թյուն­ներն անընդ­հատ տան­ջում էին ինձ: Ճեր­մակ, եր­կար մո­րու­քով, օդի մեջ ծա­ծան­վող մա­զե­րով, հնա­մաշ հա­գուս­տով, մեծ թաշ­կի­նակն ու­սին... այս­պի­սին է պա­պը: Բայց երբ առա­ջին ան­գամ հան­դի­պե­ցի պա­պին, նա այդ­պի­սին չէր: Նրա պող­պա­տե մար­մի­նը տես­նե­լով՝ մտա­ծե­ցի, թե մոտ քա­ռա­սուն տա­րե­կան է, բայց վաթ­սունն անց էր: Ճեր­մակ, կո­կիկ հա­գուս­տով էր:
Մեր հան­դի­պու­մը տա­րօ­րի­նակ հան­գա­մանք­նե­րում տե­ղի ու­նե­ցավ: Հորս փաս­տա­բա­նա­կան գոր­ծե­րից մե­կի հետ կապ­ված՝ առա­ջին ան­գամ դա­տա­րան էի ոտք դրել: Նոր էի իջել ավ­տո­մե­քե­նա­յից ու մո­տե­ցել աս­տի­ճան­նե­րին, երբ «Ար­դա­րու­թյո՛ւն հաս­տա­տեք, աղ­ջի՛կս, ար­դա­րու­թյո՛ւն հաս­տա­տեք» ասե­լով՝ ինչ­-որ մե­կը ոտ­քերս ըն­կավ: Ես, հան­կար­ծա­կի­ի եկած, կանգ առա:
- Օգ­նե­ցե՛ք, ի սեր Աստ­ծո: Նրանք զավ­թել են իմ հողն ու ու­նեց­ված­քը: Ես ամեն ին­չից զրկ­վել եմ, աղ­ջի՛կս,- բո­ղո­քեց ծե­րու­նին:
Ես այն­պես ցնց­վե­ցի, ինչ­պես ան­մեղ մար­դը կցնց­վեր՝ պե­տա­կան մե­ղադ­րո­ղի կող­մից սխալ մե­ղա­դրանք լսե­լով:
- Ա­րի գնա՛նք,- ասաց Վա­նին,- սա նրա հա­մար սո­վո­րա­կան բան է: Բո­լո­րի մոտ նույն երգն է եր­գում: Խելա­գար է:
- Աղ­ջի՛կս, ես խե­լա­գար չեմ: Հա­վա­տա­ցե՛ք: Օգ­նե­ցե՛ք ար­դա­րու­թյան հաս­նել:
Նրա ար­ցունք­ներն ըն­կան ոտ­քե­րիս: Վա­նին ինձ քաշ­եց տա­րավ:
- Գոր­ծա­րան կա­ռու­ցե­լու նպա­տա­կով կա­ռա­վա­րու­թյու­նը նրա հո­ղը վերց­րել է,- ասաց Վա­նին,- այդ հո­ղակ­տո­րի փո­խա­րեն ու­րիշն է ու­զում: Խելա­գա՛ր:
Տուն վե­րա­դառ­նա­լուց հե­տո էլ այդ մար­դը մտ­քիցս դուրս չէր գա­լիս: Տես­նես ի՞նչ խն­դիր­ներ ու­նի: Առանց լուրջ պատ­ճա­ռի այդ վի­ճա­կում չէր հայտն­վի: Ցան­կա­ցա խո­սել հե­տը: Մեր տուն կան­չե­ցի:
- Աղ­ջի՛կս, ես Նա­դի­պուր գյու­ղից եմ,- ասաց նա,- մեկ ակր հող ու­նեմ: Դա է ինձ կե­րակ­րում: Բայց մեր գյու­ղում որոշ­ել են ինչ­-որ գոր­ծա­րան կա­ռու­ցել: Հո­ղի կա­րիք ու­նեն: Դրա հա­մար էլ իմ հողն են զավ­թել:
- Հենց այդ­քա՞­նը: Դա անօ­րի­նա­կան չէ:
- Ա­նօ­րի­նա­կան չէ՜: Եթե մեր հո­ղը խլում են, հա­պա ո՞նց ապ­րենք:
- Ձեզ փոխ­հա­տու­ցում չի՞ հա­սել:
- Հա­սել է՝ տասն­հինգ հա­զար րուպ­յա:
- Ըն­դա­մե՞­նը,- ապ­շե­ցի:
Ես հիշ­ե­ցի, որ հայրս հինգ տա­րի առաջ Նա­դի­պու­րից էլ հե­ռու մի վայ­րում հինգ ակր հող էր ձեռք բե­րել: Մեկ ակր հո­ղի հա­մար դրա­նից շատ ավե­լի մեծ գու­մար էր վճա­րել:
- Լա՛վ, իսկ տասն­հինգ հա­զա­րը ստա­ցե՞լ եք:
- Է՜հ, աղ­ջի՛կս, որ ստա­ցել ենք՝ ի՞նչ օգուտ: Ու­ղիղ կե­սը որ­պես տո­կոս վճա­րե­ցի՝ մյուս կե­սը ստա­նա­լու հա­մար: Մնա­ցած փո­ղով ինչ­պե՞ս ապ­րեմ:- Պա­պը լաց եղավ:- Մայր հո­ղի ողոր­մա­ծու­թյամբ գո­յատևում էինք, բայց դա էլ շատ հա­մա­րե­ցին: Ծեր մարդ եմ: Հո­ղա­գոր­ծու­թյու­նից բա­ցի այլ փեշ­ակ չու­նեմ: Յոթ հա­զա­րով ի՞նչ կա­րող եմ անել:
Աչ­քերս լց­վե­ցին: Չգի­տե­ի՝ ինչ պա­տաս­խա­նել: Ինձ թվաց, թե այս հարցն են տա­լիս այն հա­զա­րա­վոր մար­դիկ, ով­քեր գոր­ծա­րա­նի պատ­ճա­ռով իրենց հո­ղերն են կորց­րել: Պա­պի պատ­մա­ծից ազդ­ված՝ մի օր գնա­ցի Նա­դի­պուր: Պատ­կերն այն­պի­սին էր, ասես գոր­ծա­րան կա­ռու­ցել որոշ­ող­նե­րը դեռևս չեն գրա­վել այս հո­ղե­րը: Պա­պը մի թիզ ան­գամ անմ­շակ հող չու­ներ: Երևում էր, որ ոռոգ­ման խն­դիր չկար. դաշ­տը զմրուխտ կա­նաչ էր:
Տես­նե­լով ինձ դաշ­տի եզ­րագ­ծով շր­ջե­լիս, քսան-ք­սան­հինգ հո­գի մո­տե­ցան: Մտածե­ցի՝ գյու­ղա­ցի­նե­րը, քա­ղա­քից եկ­վո­րի տես­նե­լով, ու­զում են հե­տը խո­սել:
- Չէ՛, աղ­ջի՛կս,- ասաց պա­պը,- իմ ըն­տա­նիքն է: Մեզ բո­լո­րիս կե­րակ­րողն էլ հո­ղա­գոր­ծու­թյունն է: Ու­րիշ փեշ­ակ չու­նենք:
Ես նո­րից նա­յե­ցի նրանց դեմ­քե­րին. նրանք թշ­վառ դրու­թյան մեջ էին:
- Այս աղ­ջիկն ո՞վ է,- հարց­րի:
- Սա­րաս­վա­տին է՝ մեծ թոռ­նու­հիս:
- Ին­նե­րորդ դա­սա­րա­նում եմ սո­վո­րում, օրի­ո՛րդ,- ասաց աղ­ջի­կը:
- Ուս­ման մեծ սեր ու­նի,- ասաց պա­պը,- ու­սու­ցի­չը շատ գոհ է, պե­տու­թյու­նը կր­թա­թոշ­ակ է նշա­նա­կել:
Տուն վե­րա­դառ­նա­լուց հե­տո էլ պա­պի գեր­դաս­տանն աչ­քիս առաջ էր: Գոր­ծա­րա­նը փո­թոր­կի պես ներ­խու­ժեց պա­պի հով­վեր­գա­կան կյանք: Ապ­րուս­տի մի­ջո­ցից զրկ­վե­լով՝ վաղն այս ըն­տա­նի­քը կհայտն­վի փո­ղո­ցում: Գո­յու­թյուն պահ­պա­նե­լու հա­մար ստիպ­ված ին­չե­րի ասես որ չեն դի­մի՝ կա՛մ գող կդառ­նան, կա՛մ՝ խռո­վա­րար: Եվ ո՞վ է պա­տաս­խա­նա­տու այս ամե­նի հա­մար:
Ես ըմ­բոս­տա­ցա: Որոշ­ե­ցի. պետք է օգ­նել նրանց, թույլ չտալ փո­ղո­ցում հայտն­վել, զրկ­վել հա­նա­պա­զօր­յա հա­ցից: Խոսե­ցի հորս հետ՝ հույս ու­նե­նա­լով օգուտ քա­ղել նրա փաս­տա­բա­նա­կան գոր­ծու­նե­ու­թյան քսան­հին­գամ­յա փոր­ձից: Բայց նա մեր­ժեց՝ ասե­լով, որ նմա­նօ­րի­նակ գոր­ծե­րի ձեռք զար­կե­լով՝ անհ­նար կլի­նի մաս­նա­գի­տա­կան առաջ­խա­ղա­ցում ու­նե­նալ:
- Բայց չէ՞ որ դա ար­դա­րա­ցի չէ,- ըմ­բոս­տա­ցա,- ի՞նչ ապա­գա է սպա­սում այդ խեղ­ճե­րին:
- Բայց առանց գոր­ծա­րան­ներ բա­ցե­լու եր­կիրն ինչ­պե՞ս առա­ջըն­թաց կապ­րի,- հարց­րեց հայրս:- Հզոր գոր­ծա­րան­նե­րի հա­մար տա­րածք­ներ են հար­կա­վոր:
- Ճիշտ ես ասում: Գոր­ծա­րան­նե­րի հա­մար տա­րածք­ներ են հար­կա­վոր, բայց պար­տա­դիր չէ, որ բեր­քա­տու ու մշակ­ված հող լի­նի:- Հայրս հար­ցա­կան հա­յաց­քով նա­յեց ինձ:- Երկ­րում հո­ղա­տա­րածք­ներ կան, որ­տեղ մո­լա­խոտ ան­գամ չի աճում: Դրա՛նք կա­րող են օգ­տա­գոր­ծել:
- Ճի՛շտ ես,- հա­մա­ձայ­նեց հայրս,- բայց մենք չենք դա որոշ­ո­ղը:
Մի րո­պե եր­կուսս էլ լռե­ցինք: Հե­տո հայրս ասաց.
- Սատ­յա՛, մենք մի բան կա­րող ենք անել. որ­պես փոխ­հա­տու­ցում ստա­ցած գու­մա­րի ավե­լաց­ման հա­մար կա­րող ենք գործ հա­րու­ցել:
- Մի­այն այդ­քա՞­նը:
- Մի­այն այդ­քա­նը:
Ես ան­մի­ջա­պես գործ հա­րու­ցե­ցի: Դա­տա­րա­նը որոշ­եց ավե­լաց­նել փոխ­հա­տուց­վող գու­մա­րը: Ես պա­պին կան­չե­ցի: Եկավ:
- Աղ­ջի՛կս, ին­չի՞ս է պետք այդ գու­մա­րը,- տա­րօ­րի­նակ ժպի­տով ասաց նա,- ես այդ գու­մա­րով ամ­բողջ կյան­քում կա­րո՞ղ եմ ապ­րել:
- Ո՛չ:
- Ինձ փող պետք չէ, աղ­ջի՛կս, ապ­րուս­տի մի­ջոց է պետք: Փո­ղը թող իրենց պա­հեն:
- Դա անհ­նար է:
- Ին­չո՞ւ,- թվաց, թե պա­պը բար­կա­նում է,- հողն անօ­րի­նա­բար զավ­թող­նե­րին կա­ռա­վա­րու­թյունն ինքն է լի­ա­զո­րա­գիր տվել: Որ­պես փոխ­հա­տու­ցում ավե­լի լավ կլի­ներ անմ­շակ հող տար: Ես իմ աշ­խա­տան­քով այն բեր­րի կդարձ­նե­ի ու կապ­րե­ի:
Մտա­ծե­ցի. «Ճի՛շտ որ: Պա­պի պես մար­դիկ անա­պատն էլ եդե­մա­կան այ­գի կդարձ­նեն»:
Պապն առանց փո­ղե­րը վերց­նե­լու թո­ղեց գնաց: Վեց ամիս անց Վա­նի­ից իմա­ցա, որ պապն ավ­տո­կա­յա­նա­տե­ղում բեռ­նա­կիր է դար­ձել:
Մեկ տա­րի անց կր­կին հան­դի­պե­ցի պա­պին: Հորս հետ շու­կա էինք գնա­ցել: Մե­քե­նա­յի մեջ նս­տած էի, երբ բան­ջա­րե­ղե­նով լի զամբ­յու­ղը ձեռ­քին պա­պը հորս հետ մո­տե­ցավ: Ինձ ճա­նա­չեց:
- Այդ դո՞ւ ես, աղ­ջի՛կս:
- Ինչ­պե՞ս եք, պա՛պ: Ին­չո՞ւ եք բեռ­նակ­րու­թյուն անում:
- Ինչ­-որ գործ պե՞տք է անել ապ­րե­լու հա­մար:
- Իսկ որ­դի­նե՞րդ ու թոռ­նե՞րդ...
- Բո­լորն այս ու այն­տեղ են ցր­վել աշ­խա­տանք որո­նե­լու:- Պա­պը թաշ­կի­նա­կով սր­բեց աչ­քե­րը:- Չգի­տեմ էլ՝ որ­տեղ են:
Խիղճս տան­ջեց: Քսան րուպ­յա­նոց մեկ­նե­ցի:
- Ես փո­ղի կա­րիք չու­նեմ,- ասաց պա­պը,- դեռ ու­ժերս հե­րի­քում են: Կաշ­խա­տեմ, կապ­րեմ:
- Սա Ձեզ հա­մար չէ,- փո­խե­ցի խո­սակ­ցու­թյան թե­ման,- տվե՛ք Սա­րաս­վա­տի­ին, իր հա­մար մի բան կգնի:
- Է՜հ, աղ­ջի՛կս, ո՞նց...- Հան­կարծ պա­պը լաց եղավ:- Ես ցան­կա­նում էի, որ նա ու­սու­մը շա­րու­նա­կի: Գոր­ծա­րա­նը նրա կյանքն էլ խոր­տա­կեց:
- Ի՞նչ է պա­տա­հել:
- Տաս­նե­րորդ դա­սա­րանն ավար­տե­լուց հե­տո ար­տա­սահ­ման­ցի­նե­րի հան­րա­կա­ցա­րա­նում աշ­խա­տանք գտավ:
- Դա հո լավ է:
- Ա­սում ես՝ լա՞վ: Նրան այն­տեղ պատ­վա­զուրկ արե­ցին: Ինք­նաս­պա­նու­թյուն գոր­ծեց՝ ջր­հո­րը նետ­վե­լով,- հե­կե­կաց պա­պը՝ զամբ­յու­ղով դեմ­քը ծած­կե­լով:
- Հանգս­տա­ցե՛ք, պա՛պ, հանգս­տա­ցե՛ք...
- Ու­րիշ էլ ի՞նչ կա­րող եմ անել: Էլ ոչ մի բա­նի պի­տա­նի չեմ: Նախ­նի­նե­րիս թո­ղած ժա­ռան­գու­թյու­նը ձեռ­քիցս խլե­ցին. նա­յե­լով մնա­ցի:
Ամ­բողջ օրը պա­պը մտ­քիցս դուրս չէր գա­լիս:
Վեց ամիս անց պա­պին դա­տա­րա­նում տե­սա: Նի­հա­րել-­մաշ­վել էր:
- Ուժս էլ չէր պա­տում ծանր բեռ­նե­րին, աղ­ջի՛կս: Դրա հա­մար էլ թեթև գոր­ծե­րով եմ ու­զում գլուխս պա­հել,- ասաց պա­պը:
Դա­տա­րա­նի աշ­խա­տող­նե­րին զո­վա­ցու­ցիչ ըմ­պե­լիք, թեյ ու սուրճ էր մա­տա­կա­րա­րում: Մեկ­-եր­կու րուպ­յա թե­յի փող էին թող­նում:
- Սատ­յա՛, քնե՞լ ես:
Վա­նին, ուսս ցն­ցե­լով, արթ­նաց­րեց ինձ:
- Ի՞նչ է պա­տա­հել:
- Բո­լոր աշ­խա­տող­նե­րը դուրս են վա­զում: Ասում են՝ ինչ­-որ մեկն ըն­կել է դա­տա­վո­րի մե­քե­նա­յի տակ: Գնա՛նք, տես­նենք:
Արագ բակ իջանք: Դար­պա­սի մոտ ամ­բոխ էր հա­վաք­վել: Վա­նին ամ­բո­խը ճեղ­քեց: Մո­տե­ցանք: Պապն էր:
- Խեղ­ճը մա­հա­ցել է,- ասաց Վա­նին:
- Պա­պը չի մա­հա­ցել,- ասա­ցի,- պա­պին սպա­նել են: Արդ­յու­նա­բե­րա­կան առա­ջըն­թա­ցին զոհ գնաց:
Վա­նին երևի խոս­քերս չլ­սեց: Նա­յե­ցի նրան: Եթե կողքս կանգ­նած Վա­նին չլ­սեց այս խոս­քե­րը, ապա արդ­յու­նա­բե­րա­կան առա­ջըն­թա­ցի ու­ղի­ով խան­դա­վա­ռու­թյամբ սլա­ցող պե­տու­թյունն ինչ­պե՞ս կլ­սի:

Հին­դի­ից թարգ­մա­նեց ԳԱ­ՅԱ­ՆԵ ԱՂԱ­ՄԱԼ­ՅԱ­ՆԸ