Չմտածեք, թե հարուստ կյանքի փորձ, խոր գիտելիքներ ու հզոր ինտելեկտ ունեցող մարդու տպավորություն եմ ուզում թողնել, հակառակը` ուժերս համեստ են, միտքս` կարճ, քնարս՝ կոտրված: Առաջիկա բոլոր վեհ գաղափարներն ու առողջ մտքերը գողացված են, ընդ որում ՝ գողացված մի՝ համարյա անգիտակից վիճակում գտնվող մարդուց, որին թվում էր, թե կյանքի համեստ դասեր է տալիս իր վաղեմի ընկերոջը:
Կոդավորման հաջորդ օրն էր: Բայց, նախ բացատրեմ, թե ինչ բան է կոդավորումը: Ալկոհոլային ուժեղ կախվածություն ունեցող մարդու երակին ամրացվում է սպիրտի հետ անհամատեղելի մի դեղանյութի սրվակ: Դրանից հետո, խմիչքի առաջին իսկ համտեսման ժամանակ, նա զգում է մոտավորապես նույնը, ինչ թյուրիմացաբար չմորթված հավը` գրիլում:
Համաձայն Դարվինի տեսությանը, ողջ են մնում լավագույն հարբեցողները:
Նրանցից ամենաարժանավորն էլ հենց իմ վաղեմի ընկերն է` բանասեր Բոլշը, առաջին մտածող ճագար, վաղամեռիկ Կարախանի մարզիչը: Չգիտեմ, Կարախանի հերոսական մա՞հն էր պատճառը, Բոլշի անհաջողություննե՞րը (իսկ գուցե հաջողություննե՞րը) անձնական կյանքում, բայց նկարագրվող ժամանակներում նա շշից կտրվում էր հազվադեպ և տհաճությամբ: Հարուստ անցյալ ուներ, հատկապես` ալկոհոլային առումով ամենահամեստ հաշվարկներով` 600 խումար, 200 հարախում, երկու կոդավորում… Այդպիսի ստաժ ունեցողը միանգամայն կարող է նույնիսկ Օմար Խայամին հոկտեմբերիկ անվանել, ուր մնաց ինձ նման թշվառականին, ուստի բարոյական իրավունք չունեմ նեղանալու նրա վիրավորանքներից, նամանավանդ որ այդպիսիք չեն եղել:
Կրկնում եմ, կոդավորման հաջորդ օրն էր: Առավոտյան Բոլշին թվացել էր, թե սրվակը սխալ է ամրացված, և նա որոշեց ստուգել կոդավորումը ճի՞շտ է արված, թե՞ ոչ: Բաժակի պարունակությունը դեռ ստամոքսին չհասած, «տկլոր, աշխույժ խմբակով» Բոլշին այցելեցին Բոսորագույն մղձավանջներն ու Տհաճ երրորդությունը, իսկ հետո եկավ Մրդոն…
Այս բոլորն, իհարկե, տուժողի պատմածներից գիտեմ, բայց եթե խոսքը նման այցելուների մասին է, հավաստիացնում եմ ձեզ, եղե՛լ է, քանզի դա հորինելու համար նույնիսկ Լեոնարդո դա Վինչիի երևակայությունն անզոր է:
Կեսօրին զանգեց Ժոռը ու խնդրեց այցելել Բոլշին, ասելով, որ ինքը չի կարող, տատը լավ չի (թռչնագրիպ են կասկածում): Իմ այն տագնապալի հարցին, թե ի՞նչ է պատահել, հետևեց կարճ պատասխան՝ նույնը:
Դուռը ծեծելու կարիք չեղավ. բնակարանը, խորդանոցը, պահարաններն ու սառնարանը դռնբաց էին: Բաց էին նաև պատուհանները: Պարզ է. փակ տարածության վախ է եղել (կլաուստրաֆոբիա), ուրեմն` բոսորներն այցելել են: Ամենակարևորը սկզբում պատուհանները փակելն է. Բոսորագույն մղձավանջները կարող են տանել ցանկացած ուղղությամբ…
Խոհանոցում Բոլշը ոգևորված ինչ-որ բան էր պատմում Մուստանգին և շատ ուրախացավ նոր զրուցակցի հայտնվելով.
-Նայիր ու լսիր, Կարեն, երբ ես դեսպան էի Կոպենհագենում…
-Բո՛լշ, դեսպան էլ ե՞ս եղել…
-Բա քո կարծիքով Կոպենհագենում ի՞նչ էի անում, ախմա՛խ, մի՛ ընդհատիր, ձենդ կտրիր ու լսի՛ր: Երբ ես դեսպան էի Կոպենհագենում, առաջին անգամ ծանոթացա աբսենտ խմողների հետ, հետաքրքիր ժողովուրդ են…
-Աբսենտը ո՞րն է, Բոլշ:
-Օշինդրի օղին: Չզտվածն անվանում են պերնո: Մի անգամ էլ ընդհատեցիր` Մուստանգին գլխովդ կտամ: Սարսափելի դառը համ ունի. համարյա անտանելի, բայց դրա ստաժավոր խմողներն անջատվելիս ոչ թե մեզ պես կանաչ սողուններ ու միջատներ են տեսնում, այլ Կապույտ փերուն: Եթե ուշադիր դիտես Պիկասոյի «Աբսենտի սիրահարը» կտավը, կզգաս, որ այդ կինն արդեն տեսնում է Կապույտ փերուն…
-Կոպենհագենում դեսպան եղածս ժամանակ ես ամեն առավոտ շշի մեջ դառը օշինդրի մի քանի տերև էի գցում, որ ընդմիջման ժամանակ տեսնեմ Կապույտ փերուն, բայց օղին մաքուր չէր, թե ինչ, փերու փոխարեն գալիս էր Մրդոն, որի հետ բախումների պատճառով էլ ինձ շուտով ազատեցին դիվանագիտական աշխատանքից: Ու հիմա, որ մեկի մասին ասում են, թե խմիչքի զոհ դարձավ, ես մտքումս ծիծաղում եմ. ո՞ր խմիչքի, ա՛յ թշվառականներ, իսկի տեղյա՞կ եք, թե ո՞ւմ էր ուզում տեսնել մարդը: Ուսումնասիրիր և կարծիք տուր: Իսկ հիմա գնա՛, մեռյալ ժամ է, քնեմ… Ցուցակը մի ազդեցիկ ցանկ էր. երկու սյունակով.

ՑԱՆԿԱԼԻ ՏԵՍԻԼՔ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏ ԽՄԻՉՔ
1. Պայծառ ապագա 1. Օղի «Սմիրնով»
2. Ծաղկած բալենի (սակուրա) 2. Սակե (բրնձի օղի)
3. Մասիսը` մյուս կողմից 3. Թթի օղի
4. Քաջ զինվոր Շվեյկ 4. Սլիվովիցա
5. Լեոնարդո դա Վինչի 5. Գրապա (խաղողի օղի)
6. Ծովիցծով Հայաստան 6. Հոնի օղի
7. Էրիխ Մարիա Ռեմարկ 7. Կալվադոս (խնձորի օղի)
8. Համաշխարհային ոգին և Հեգելը 8. «Շպիր» օծանելիք
9. Համաշխ. ոգին առանց Հեգելի 9. «Տրոյնոյ» օծանելիք

Տանը լիտրի չափ Վրաստանից ուղարկած չաչա կար, ու մինչև լույս Լեոնարդո դա Վինչիի հետ պայքարի արդյունավետ միջոց էինք փնտրում հարբեցողության և, մասնավորապես, նրա ծանր ատրիբուտ հարախումի դեմ:
-Ուշադիր լսիր, Մուստա՛նգ, ալկոհոլային մղձավանջներին նվիրված իր հուշերի երկրորդ հատորում Բիձեն հիշատակում է մի չինացի իմաստունի, որը չարքաշ աշխատանքի գծով երկրի բազմակի չեմպիոն էր: Իր ողջ գիտակից կյանքում նա բրինձ էր աճեցրել, գոմեշին լծած արորով վարում էր, ցանում, քաղում, կալսում և այլն. լուսաբացից մինչև ուշ գիշեր: Միակ ուրախությունը կյանքում իր աճեցրած բրնձի օղին էր, որ հարևանն էր քաշում: Ի վերջո, երբ օգտագործվող օղու ծավալը գերազանցեց բոլոր թույլատրելի սահմանները, ծեր իմաստունը մղձավանջներ ունեցավ, որոնք ոչ միայն սարսափելի էին, այլև ձանձրալի, որովհետև մեկ բրինձ էր տեսնում, մեկ` արոր, մեկ էլ գոմեշի քամակը, միայն այդ բոլորի կանաչ լինելն էր հաստատում, որ ծերունին սպիտակ տենդի գրկում է… Բիձեն մեծություն է, Մուստանգ. աղքատիկ կյանք ունեցածի տեսիլներն էլ են աղքատ: Ո՛չ Բոսորագույն մղձավանջները կգան, ո՛չ Տհաճ երրորդությունը կայցելի… Դե, Մրդոյի մասին էլ չխոսեմ:
Ճիշտ ես ասում, Կարեն, Մրդոն փոքրամարմին է, բայց դինոզավրը մնում է դինոզավր, նամանավանդ` գիշատիչը… Քո այն թեզը, թե նախամարդիկ և դինոզավրերը ժամանակային առումով չեն համընկել, և հոմո էրեկտուսը առաջացել է դինոզավրերի անհետացումից միլիոնավոր տարիներ անց, անհերքելի է, ավելին ասեմ` իրեն հարգող ոչ մի տարբոզավր թույլ չէր տա, որ կողքին ինչ-որ մարդիկ թփրտան, կպատառոտեր անկախ նրանից` փոքր համայնքներո՞վ են ապրում, թե՞ խոշոր: Բայց մնանք դարվինիստ. նախամարդը նախորդներ է ունեցել, որոնց գեներում այն աստիճան խորն է դրոշմվել վախը դինոզավրի նկատմամբ, որ վերջինիս անհետացումով այն չի ջնջվել և, տրանսֆորմացված, շարունակում է ապրել մեր մեջ` վիշապավախության տեսքով:
-Լավ լսիր, Մուստա՛նգ. եթե մի պահ ենթադրենք, որ գերեզմանը արգանդ է, ապա նույն պահին մարդկության պատմությունը դառնում է պատի ժամացույց, որի ճոճանակի երկու մեռյալ կետերի միջև ընկած ժամանակահատվածը մի մարդու կյանք է. լի ցավով և հուսահատությամբ, հասկանո՞ւմ ես: Սպասիր, էդ ո՞ւր փախար, ա՛յ անասուն, հլը հե՛տ արի…
Պարզ է մի բան. սթափ վիճակում գտնվող հասարակ մահկանացուն չի կարող այս աստիճանի խոր և յուրօրինակ մտքեր ունենալ` այսպիսի հաճախականությամբ… Ուրեմն՝ բնակարանում թաքցրած խմիչք ունի, և բժշկի ու իմ այցելությունների արանքում հասցնում է սեփական բուժում անցկացնել «սեպը սեպով են հանում» հին կարգախոսին հլու ու հարախումի կանաչ մարգագետիններում շրջելիս, երբեմն տեսնում է իր նախապապին ու Մրդոյին, Մուստանգի ձագերի հետ խաղալիս:

Ընկերներին պետք է հիշե/ ոչ
միայն նրանց ներկայությամբ։
ԹԱԼԵՍ

Դա նման էր ամպրոպի անամպ երկնքում... Խոսքս Բաթ Սահառունու հրաժարականի մասին է, իսկ ավելի ճիշտ. «ԱԲՇ շարքերում սեփական անդամության վեցամսյա սառեցման դիմումը՝ կենտրոնանալու նպատակով»։ Հերթական (բնականաբար՝ արտահերթ) նիստի ժամանակ Քրիստափորիչը խոստովանեց, որ նման հարված ԱԲՇ–ն երբեք չէր ստացել ոչ թիկունքից, ոչ դիմահար, և պահանջեց Բիձուց անհապաղ զեկուցել տեղերում իրավիճակի մասին։ Վիճակը Բիձեն համեմատեց ջրհեղեղի ժամանակ հրդեհված հասարակաց տան հետ և ավելացրեց, որ մարդկության աղքատիկ պատմությունը որևէ նախադեպ չի հիշում, ուստի պարզ չէ, թե ինչ անել և առավել ևս անհասկանալի է, թե ինչի՞ց սկսել։ Նիստը մտավ փակուղի, և հիմա ես կարող եմ հերթով ամեն ինչ պատմել...
Քաղաքական թեժ պայքարի սովոր այսօրվա երիտասարդը քաջ գիտակցում է, թե ինչ դժվար է (երբեմն նույնիսկ՝ անհնար) որևէ կուսակցության շարքերում անդամագրել չորրորդ, իսկ առավել ևս՝ հինգերորդ անդամին։ Սահառանու դեպքում դժվարության չկար. Բաթը եկավ կամավոր։ Տարբեր ցանկապատերին և ավտոտնակների պատերին գրված կցկտուր արտահայտություններից մեր ծրագրին ծանոթանալով, նա ներկայացավ բյուրոյի նիստին ու հայտարարեց. «Սիրտս պատկանում է ԱԲՇ-ին, իսկ ուղեղս՝ բոլոր մնացած կուսակցություններին անխտիր»։
Մեկնաբանություններն ավելորդ են, բայց նշեմ, որ կուսակցության հուշամատյանում այդ երեկո մի բանաստեղծական գրառում հայտնվեց, իր՝ Քրիստափորիչի ձեռքով գրված.
Այսպես հոգնած, հույսս կտրած,
Նայում էի ծառուղուն,
Երբ Ջուզեպեն 0~Ջալոյանց
Գրանցեց Բաթ Սահառանուն...
Դավաճանների մասին ընդունված է ասել միայն վատը, բայց պետք Է խոստովանեմ, որ Սահառունին իմ ճանաչած միակ խոշոր մտածողն Էր, ով առանց հայհոյանքի կարողանում Էր ճշգրիտ նկարագրել մեր իրական կարգավիճակը։ Նշեմ նաև, որ նա հազվագյուտ մասնագիտություն ուներ, մարտավար Էր։ Մինչ նրա գալը ԱԲՇ-ում միայն խորը և անընդհատ մտածող ռազմավարներ էին, ովքեր ծրագրում էին, թե ի՞նչ անել և ինչի՞ց սկսել։ Անդամագրվելուն պես՝ մարտավարը սկսեց հուշել նաև, թե ինչպե՞ս անել, որից հետո, միառժամանակ անց, համատեղ պարզում էինք, թե որն էր ճակատագրական սխալը։ Շարժումը դարձավ անկասելի։
Պետք չէ կարծել, թե Սահառանու մուտքը ԱԲՇ վարդերով էր սփռված։ Ո՛չ։ Բիձեն նույնիսկ դեմ էր «Բոլոր պրոբլեմների վերացման» ֆրակցիայում Սահառանու ընդգրկմանը (չար լեզուներն ասում են՝ ծուլությունից, կանխազգում էր, որ սովորականից շատ ենք շարժվելու), բայց, փառք Աստծո, բյուրոն միշտ թքած ուներ Բիձու կարծիքի վրա և այդ անգամ էլ բացառություն չարեց։
Կարոտս խորն է, սակայն հերիք է իդեալականացնեմ դավաճանին։ Սահառանու մեծ ու մանր թերությունների շարքում ամենաանտանելին նրա երկաթյա տրամաբանությունն էր։ Ամենատարբեր կուսակցությունների և հասարակական շարժումների ծրագրերում նա այնպիսի ներքին հակասությունևեր էր գտնում, որ ինքն էլ էր զարմանում, ուր մնաց վերջիններիս գաղափարախոսներն ու ղեկավարները։ Իսկ թշնամիների պակասությունից Բաթր երբեք չի գանգատվել։ Նրանց թիվը հատկապես աճեց, երբ Սահառունին անցավ սխրանքներ գործելուն։ Առաջին սխրանքը, եթե հիշողությունս չի դավաճանում, Մարքսիստական կուսակցության բաց ժողովի պղծումն էր։ Բաթն ամբիոն բարձրացավ և պահանջեց, հավատարիմ մնալով Մանիֆեստին, անմիջապես հանրայնացնել Ժողովի մասնակից բոլոր կանանց... Դահլիճում բարձրացած փոթորիկը արժանի էր Այվազովսկու վրցնին։ Հատկապես մոլեգնում էին կանայք, որոնք ժողով էին եկել իրենց մարքսիստ ամուսինների հետ։ Այդ երեկո Սահառունին կերավ իր առաջին քաղաքական ծեծը և համոզվեց, որ հերոսությունն ամուր կողեր է պահանջում, իսկ սպիները զարդարում են հեղափոխականին։ Այսպես էր կոփվում պողպատը...
Նմանատիպ սխրանք էր նաև ցեղակրոնների փակ ժողովում Բաթի պատմական ելույթը։ Ես կանվանեի այն նույնիսկ կրկնակի սխրանք, նախ՝ դահլիճ սողոսկեց և երկրորդ ելույթ ունեցավ (ճիշտ է, շատ կարճ, բայց՝ կրակոտ)։ Ավանդաբար կեղեքված և հալածված ազգի պայծառ ապագան Սահառունին հասցրեց անվանել անհետևողական և անտրամաբանական։ Ցեղակրոնները ծեծեցին նրան, նախապես անվանելով արևմտամետ, արևելամետ, արվամոլ և լեսբահպատակ։ Ծեծից հետո, ինչպես հաճախ է լինում, Բաթի քաղաքական կշիռը խիստ բարձրացավ, իսկ ցեղակրոնների մեղադրանքների հետևանքով նրա համախոհների շարքերը համալրվեցին գենդերային մտածողների հոծ բազմությամբ։ Գուցե դա անկման սկիզբն էր...
Վերոհիշյալ աղմկալի սխրանքներից հետո էր, որ ծանոթ-անծանոթ սկսեցին Սահառունուն դիմել «պարոն Բաթ»։ Մինչ այդ ոչ մի նման բան չէր եղել, և պղնձե շեփորների ձայնին, այս էլ որերորդ անգամ, հասարակ մահկանացուն չդիմացավ ու ստորացավ՝ գաղափարական առումով...
Դժբախտությունն, ինչպես հայտնի է, մենակ չի գալիս. Սահառունու հրաժարականից երկու շաբաթ անց կուսակցական արձակուրդի դիմում ներկայացրեց Օ-Ջալոյանցը, բացատրելով իր այդ քայլը ԱԲՇ օբյեկտիվ պատմիչ դառնալու պատրվակով...
Մնացինք երեքով. Քրիստափորիչը, Բիձեն ու ես։ Երեքս էլ դժվար ենք համակերպվում այն մտքի հետ, որ մեր կողքին, նույն հարազատ կուսակցության շարքերում, պայքարում էին Կոնֆուցիուսը և, ասենք՝ Դարվինը… Ես հաճախ երազներ եմ տեսնում, ուր ցուցարարների հսկա ամբոխում «Օղբաթ Ես, Բաթ» և «Օ-Ջալ, յո երթաս» պաստառները քանակությամբ գերազանցում են երբեմնի «Փառք ՍՄԿԿ» և «Ազատությո՛ւն Անժելա Դևիսին» կարգախոսներին, բայց մի երազ ավելի հաճախ է այցելում, առնետները լքում են նավը։

* ԱԲՇ (Ազգային Բրոանյան Շարժում)– դարի ամենահեղրնակավոր կուսակցությունը։
** -Քրիստսւփորիչ (Վլադիմիր Քրիստափորի Դելւսկրայան)– ԱԲՇ հոգևոր հայր և անփոխարինելի առաջնորդ։