Թատրոնում աշխատող, իրենց իսկ խոսքերով «կյանքն արվես­տին նվիրաբերած» երիտասարդ կամ տարեց արվեստագետները հարցազրույցների ժամանակ հաճախ հնչեցնում են մի տարօրինակ արտահայտություն. «Թատրոնը հեքիաթ է»: Չգիտեմ՝ հեքիաթ ասելով ինչ նկատի ունեն, բայց նման բառակապակցություն լսելիս՝ անմիջա­պես փոխում եմ հեռուստացույցի ալիքը:

Թատրոնը հեքիաթ չէ, թեև «ընթանում» է հեքիաթի կանոններին համաձայն: Պարզապես, եթե հեքիաթում հերոսը բազմաթիվ զրկանքներ ու փորձություններ կրելով՝ հաղթում է չարին, թատրոնում տարիներ, նույնիսկ տասնամյակներ անց է երևում հաղթանակը բարի՝ է, թե չար...

Կարծում եմ կարելի է առաջ չանցնելով՝ ներս մտնել:

Ծառայողական մուտք: Թատրոնի «լինում է չի լինումը» սկսվում է հենց այս տեղից` աստիճանավաևդակից: Տարօրինակ է, բայց ներս ու դուրս անելու իմաստով, զգացողությունների ահռելի տարբերություն կա ծառայողական և գլխավոր մուտքերի միջև: Ծառայողական մուտ­քից ներս մտնելիս՝ դերասանը ենթագիտակցորեն պատրաստվում է «բեմական» աշխատանքին: Գլխավոր մուտքը միանգամայն այլ՝ ոչ աշ­խատանքային զգացողություն է պարտադրում:

Քանի որ խոսեցինք գլխավոր, այսինքն՝ հանդիսատեսի համար նախատեսված մուտքի մասին, նշեմ տարօրինակ մի իրականություն, որը, կարծում եմ, կհաստատեն թատրոնում երկար տարիներ աշխա­տած ադմինիստրատորներն ու տոմսավաճառները: Եթե տոմսագրքույկը բացելիս առաջին տոմսը տղամարդ է գնում, նշա­նակում է այդ ներկայացումը հանդիսատեսի պակաս չի ունենա: Կնոջ գնելու դեպքում՝ կիսադատարկ դահլիճից չես խուսափի: Դրությունը վատթարանում է, երբ կնոջ ձեռքով գնված առաջին տոմսից հետո, հերթական վեց թվանշան պարունակող որևէ տոմս (6, 16, 26, 66 և այլն) ևս «ընկնում» է իգական սեռի Ներկայացուցչի ձեռքը:

Ներկայացումն ավարտվում է: Գլխավոր մուտ­քից դուրս եկող դերասանը, եթե իհարկե ինքնաբա­վությամբ չի տառապում, միշտ տհաճ զգացողություն է ունենում: Ծառայողական մուտքը միստիկ քողի նման մշուշում է դերասանի և հանդիսատեսի միջև եղած տարածքը և երկու կողմերին ևս մեկ անգամ համոզում, որ թատրոնը, այնուամենայնիվ, «հեքիա­թային» զգացողություն ունի:

Թատրոնը սկսվում է հանդերձարանից:

Երբեք հնարավոր չէ պարզել, թե ինչից և երբ է սկսվում-ավարտվում թատրոնը: Լինում են դեպքեր, երբ առաջին պատկերից-հնչյունից-բառից թատրոնը մարում է: Դահլիճ փոխանցվող էներգետիկ առաջին հոսքն անչափ կարևոր է:

Ներկայացումը ունի հիշողություն: Իհարկե, կան ներկայացումներ, որոնք սկլերոզով են տառապում, բայց սարսափելի է, երբ առանձին թատրոններ զուրկ են հիշողությունից: Խոսքս վատ կամ լավ ներ­կայացումների, հավանել-չհավանելու մասին չէ: Կան թատրոններ, որոնք ծնվում, գոյատևում են առանց հիշողության: Շենքից դուրս ես գալիս ու մո­ռանում դահլիճում ապրածդ:

Թատրոնի մասին հիշողությունը նրան ապրեց­նող հիմնական ուժն է:

Բեմը զգում է ամեն ինչ, առաջին հերթին՝ ան­տարբերությունը:

Բազմամարդ տեսարաններ: Տհաճ ու հոգնեցուցիչ աշխատանք: Դերասանի ինքնահաստատման առաջին զգացումը բազմամարդ տեսարաններից ազատվելն է: Ասում են՝ նորեկը բեմին ծանոթանա­լու, բեմը զգալու համար պարտավոր է «մասովկաներում» խաղալ: Կասեք, այս կարծիքը դերասանին «ենթարկեցնելու», բազմամարդ տեսարանները լցնե­լու համար է: Չեմ վիճում, բայց նման տեսարաններում մասնակցությունն է որոշում դերասանի հետա­գա գործունեությունը: Եթե «մասովկաներում» դերա­սանն անլրջություն, ներկայացման հանդեպ անհար­գալից վերաբերմունք է ցուցաբերում, բեմը զգում է դա (մի՛ ծիծաղեք) և հետագայում, երբ այդ նույն դե­րասանին անհրաժեշտ է ինքնաարտահայտվել և հանդիսատեսի համակրանքը վաստակել, այնպիսի անբացատրելի, անսպասելի բաներ են կատարվում, որ ապշում ես: Երբեք չգիտես՝ բեմում մեկ վայրկյան անց ինչ կկատարվի:

Յուրաքանչյուր ներկայացում ունի իր տրամադրությունը: Եթե այսօր խաղացվելիք ներկայացմանը գալիս ես երեկ խաղացված ներկայացման տրամա­դրությամբ, համոզված եղիր, որ ականատես կլինես բեմի «տարօրինակություններին»:

Յուրաքանչյուր դերասան ունի սիրած և չսիրած դերեր: Արդեն ասացի, թե բեմն ինչպես է անտարբե­րությունը պատժում: Բայց դրամի հակառակ երեսն էլ կա: Եթե որևէ դեր շատ ես ուզում խաղալ և թատրոն ես գալիս չափից ավելի խանդավառությամբ, ներկա­յացումից հետո դատարկության ու հիմար տագնապի ապրում ես ունենում: Այսպիսով յուրաքանչյուր ներ­կայացում ունի իր տրամադրությունը և, նվազեցնելով կամ ավելացնելով, չպետք է խաթարես այն:

Բեմի «հեքիաթի» երեք բաղկացուցիչ մասերն են.

1. Մուտքի սպասումը:

Մուտքի սպասող դերասանը ամենամեծ որոնողն է, քանի որ նա ճշգրիտ պահին է սպասում: Այդ ըն­թացքում փորփրում է ներսը` ենթագիտակցորեն կամ գիտակցորեն հիշում տեսարանի մանրամասները (տեքստ, միզանսցեն, գործողություն, վիճակ), բայց գիտակցում, որ դեռ կուլիսում է: Պահը գալիս է: Մի վայրկյան շուտ մտար՝ վաղ կհայտնվես բեմում, կբարկացնես խաղընկերներիդ և կխաթարես տեսա­րանի տրամաբանությունը, մի վայրկյան ուշ մտար՝ կուշանաս, խուճապի կմատնես խաղընկերներիդ և կխաթարես ներկայացման տրամադրությունը:

2. Ժամանակ և տարածություն:

Թատրոնը այն բացառիկ վայրն է, որտեղ կարող ես ժամանակի և տարածության մեջ ճանապարհոր­դել, նոր դեռևս չբացահայտված տարածքներ հայտ­նաբերել կամ ստեղծել: Ասում են՝ Երկրագնդի վրա սպիտակ գծեր չկան: Կան... Լավ թատրոններն են, որտեղ դեռևս նոր տարածքներ են հայտնագործվում:

Դերասանի ամենամեծ երջանկությանը (մի բան, որը ոչ բոլոր դերասաններն են զգում) ճամփորդու­թյունն է ժամանակի և տարածության մեջ:

Բեմական ժամանակը աշխարհի հրաշալիքների թվին կարելի է դասել:

3. Զգացողությունների պատճենահանում:

Յուրաքանչյուր ներկայացում ունի գրգիռներ: Յուրաքանչյուր դերասան յուրաքանչյուր ներկա­յացման հետ կապված ունի իր առանձնահատուկ գրգիռները: Երբեմն, երբ դերասաններն այդ մասին խոսում են, զարմանում ես: Նույն տեսարանում մե­կը հիշում է վարդի հոտ, մյուսի մատն է ցավում, եր­րորդը միզելու ցանկություն է ունենում, թեև քիչ առաջ է պետքարան գնացել:

Նման երևույթը կարելի է համարել զգացողու­թյունների պատճենահանում: Պիեսի բեմադրվելու ընթացքում հաճախ ինչ-որ անսովոր զգացողություն ես ունենում և հետո յուրաքանչյուր ներկայացման ժամանակ վերապրում:

Տարօրինակ սովորությունների մասին:

Թատրոնում արգելված է սուլել, արևածաղիկ չրթել: Ասում են՝ սուլոցը փախցնում է բարի մուսա­ներին: Արևածաղիկը ձախորդություն է բերում: Եթե դերը (տեքստը) վայր է ընկնում, անպայման պետք է նստես վրան, նոր վերցնես, այլապես կձախողվես: Նոր դեր փորձելիս կարևոր է հիշել առաջին ըն­թերցման զգացողությունը, որն ամենաճիշտն է լի­նում: Հեշտ ստացվող կերպարը հաջող չի ստացվում: Պետք է տառապես, գիշերները չքնես, քեզ անհաջողակ ու անտաղանդ համարես, նույնիսկ թատրոնը թողնելու մասին մտածես, որ վերջում կա­րողանաս ճիշտ խաղալ:

Մուտքից առաջ միմյանց «Նե պուխա, նե պեռա» ասելով` դերասանները ցրում են մութ ուժե­րի խարդավանքները: Վերջերս այդ արտահայտու­թյունը փոխարինվել է «Աստված մեզ հետ» բառա­կապակցությամբ:

Ապշեցուցիչ են բեմի հոտն ու ձայները: Բեմիրերի սարքված, բայց «կենդանի» լինելը:

Դեկորացիաների «դեմքը»:

Դերասանները:

Ես ատում եմ, սիրում, գժվում, անիծում, նախան­ձում, օրհնում, հայհոյում...

«Թատրոնի մարդ» լինելու առաջին պայմանը զգացմունքների անորոշությունն է: Սերը առ մաս­նագիտությունը երբեմն այնքան մեծ է լինում, որ իր շրջանակներից դուրս գալով՝ խառնվում է մյուս զգացմունքներին: Ատում ու մի վայրկյան անց սիրում ես: Նախանձում, դավեր ես նյութում և նույն մարդու մոտ գնում ես մխիթարվելու... Ընկերոջդ խայթում, ասում ես, թե որքան անհաջողակ, բութ ու անշնորք է նա: Աննշան անախորժության դեպքում վճռում ես հեռանալ, բայց մնում ես: Մնում ես՝ ամե­նածանր դժվարություններն ու զրկանքները կրելով: Ինչի՞ համար՝ հաճախ ինքդ էլ չգիտես, չես հասկա­նում: Նույնիսկ ոչ թատերային ժամանակներում, դե­րասանի խղճին հավատարիմ մնալով, էժանագին ելույթներ չես ունենում, «խաղիկներ» չես տալիս: Դրա համար քեզ հպարտ ու միաժամանակ ճնշված ես զգում:

Դեռ չեմ տեսել մի դերասանի, որն իր խաղա­ցած դերերից ու վաստակած փառքից գոհ լինի: Միշտ քիչ է, շատ լինելու դեպքում էլ՝ հոգնեցնող: Անկախ սեռից ու տարիքից, նախանձում ես ընկե­րոջդ, բայց ամբողջ կյանքդ ապրում ես նրա հետ կողք-կողքի՝ մի ընտանիքի նման:

Դերասանի մասնագիտությունն ընտրելիս, գրե­թե բոլորը կուլ են գնում ծափեր-ծաղիկներ ստանա­լու գայթակղությանը: Ձգտում են դերասան դառնալ հարուստ, հանրաճանաչ և ազդեցիկ լինելու համար: Ցանկություններ, որոնք ընդհանուր եզրեր չունեն մեր մասնագիտության հետ:

Եթե ինչ-ինչ պատճառներով ստիպված ես լի­նում հեռանալ թատրոնից և բավականին գումար վաստակել կամ մեկնել արտերկիր՝ յուղ ու մեղրի մեջ թավալ տալու, միևնույն է, քեզ դժբախտ ես հա­մարում: Չէ՞ որ համողված ես, որ թատրոնում մնա­լու դեպքում մեծ հաջողության կհասնեիր: Մնացող­ներն էլ երանի են տալիս գնացածների հաջողու­թյուններին ու բարեկեցությանը:

Կարծում եմ, կարողացա ձեզ համոզել, որ թատ­րոնը հեքիաթ չէ: Թեև, իրոք, «ընթանում» է հեքիա­թի կանոններին համաձայն: Սարսափելի է, երբ մարդը ամբողջ կյանքն ապրելուց հետո է հասկա­նում, որ վերջը չար է, ինքը ոչ մի կապ չունի թատրոնի հետ:

Խոսքս ուզում եմ ավարտել հետևյալ մտքով.

Հեքիաթը թատրոնի հոգու մեջ է, ոչ թե մարմնի: Թատրոնի մարմինը, առանց հոգու, ցավոք կարող է ապրել ևս երեսուն-քառասուն տարի: Նման կիսա­մեռ վիճակից են ասպարեզ ելնում «իրենց կյանքն արվեստին նվիրաբերած» երիտասարդ կամ տարեց արվեստագետները, որոնք հարցազրույցների ժա­մանակ հաճախ հնչեցնում են «Թատրոնը հեքիաթ է» արտահայտությունը: