ԱՐԱԲԱԿԱՆ ԽԱԼԻՖԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ

Արաբական արշավանքները և Հայաստանը։ Արաբական ցեղերը հնա­գույն ժամանակներից ի վեր բնակվում էին Արաբական թերակղզում: Արաբները հիմնականում զբաղվում էին քոչվորական անասնապահությամբ, մասամբ էլ երկրագործությամբ։ Նրանք ապրում էին մեկուսացած կյանքով և հաճախ պատերազմում միմյանց դեմ։ 630թ. Մուհ­ամմեդին հաջողվեց արաբական ցեղերին միավորել մեկ միաս­նական պետության՝ խալիֆայության մեջ։ Դրանում մեծ դեր խաղաց արաբ­ների նոր կրոնը` մահմեդականությունը (իսլամ)։ Այն քարոզում էր հնա­զանդություն պետության ղեկ­ավարին՝ խալիֆին, և հանուն հավ­ատի պատերազմ (ջիհադ) ընդդեմ այլահավատների, այսինքն` ոչ մահմեդականների։ Մահմեդականության դրոշի ներքո արաբական ռազմատենչ ցեղերի միավորմանն ու Արաբական խալիֆայության ստեղծմանը հաջորդեցին արտաքին նվաճումները։ Դրանց նպաստեց այն, որ Բյուզանդական կայսրությունն ու Սասանյան Պարսկաստանը միմյանց դեմ մղած երկարամյա պատերազմների հետևանքով զգալիորեն թուլացել էին։ Արաբները 636թ. Բյուզանդիայից խլեցին Ասորիքն ու Միջագետքը, իսկ հաջորդ տարի վերջ տվեցին Սասանյան Պարսկաստանի գոյությանը։ Դրանից հետո հայոց սպարապետ Թեոդորոս Ռշտունին Բյուզանդիայի կողմից նշանակվեց ամբողջ Հայաստանի իշխան և սպարապետ։ Նրա նստավայրն Աղթամար կղզին էր։ Արաբները դեպի Հայաստան կազմակերպեցին մի քանի արշավանքներ։ Դրանք հետախուզական ու ավարառուական նպատակներ էին հետապնդում։ Առաջին անգամ նրանք 640թ. աշնանը մտան Տարոն և հայոց փոքրաթիվ ուժերի դիմադրությունը ճնշելով հասան Կոգովիտ։ Դրանից հետո արաբական զոր- Արաբ զինվոր քերը, անցնելով Հայկական Պար լեռնաշղթան, մտան Արարատյան դաշտ: Մեկօրյա կռվից հետոնրանք գրավեցին գրեթե անպաշտպան Դվինը։ Թեոդորոս Ռշտունին այդժամանակ զորքով գտնվում էր Նախճավանում և չհասցրեց օգնության հասնելքաղաքին։ Արաբները Դվինը կողոպտեցին ու ավերեցին։ Նրանք սպանեցին 12 հազար հոգու և հարուստ ավարով ու 35 հազար գերիներով հետ դարձան։ Թեոդորոս Ռշտունին իր փոքրաթիվ ուժերով Կոգովիտում փորձեց արաբներին հակահարված տալ, բայց հաջողության չհասավ։ Արաբները մեծ ուժերով կրկին ներխուժեցին Հայաստան 643թ.: Նրանք,առանձին զորախմբերի բաժանվելով, սկսեցին ասպատակել Գողթն ու Նախճավան գավառները։ Երբ արաբական մի զորամաս մտավ Արտազ գավառ, Թեոդորոս Ռշտունին բյուզանդական զորքերի հրամանատար Պրոկոպիոսին առաջարկեց թշնամու դեմ համատեղ գործել։ Սակայն վերջինս հայոց սպարապետին մերժեց և արաբներին ճակատամարտ տվեց միայն իր զորքով, բայց պարտվեց։ Արաբներն այս անգամ էլ անկորուստ հետ դարձան։ Արդարանալու համար Պրոկոպիոսն իր պարտության մեղքը գցեց Թեոդորոս Ռշտունու վրա։ Հայոց զորավարը ձերբակալվեց և ուղարկվեց Կոստանդնուպոլիս։ Սակայն որոշ ժամանակ անց նա ոչ միայն արդարացվեց, այլև հաստատվեց իր իրավունքներում և ուղարկվեց Հայաստան։
Արաբական զորքերը երրորդ անգամ Հայաստան ներխուժեցին 650թ.։ Նրանք, երեք զորախմբի բաժանվելով, ասպատակեցին ոչ միայն Հայաստանը, այլև Աղվանքը։ Քանի որ բյուզանդական զորքերը հեռացել էին, հայերն արաբների դեմ պետք է գործեին մեն-մենակ։ Ահեղ թշնամու դեմ անհավասար պայքարը դարձյալ գլխավորում էր Թեոդորոս Ռշտունին։ Արաբները մի քանի բերդեր անհաջող պաշարելուց հետո հարձակվում են Արծափ բերդի վրա ու գրավում։ Նրանք մտադիր էին կոտորել գերված բազմաթիվ հայերին։ Սակայն Թեոդորոս Ռշտունին կանխեց նրանց։ Նա իր զորամասով հանկարծակի հարձակմամբ ոչնչացրեց թշնամու 3 հազար զինվորների, այդ թվում` երկու զորապետի։ Այդուհանդերձ` Այրարատ, Տայք ու Վասպուրական արշաված արաբական զորախմբերը մեծ ավարով ու բազմաթիվ գերիներով հետ դարձան։

Հայ-արաբական պայմանագիրը։ Չնայած արաբների՝ այս անգամ ևս Հայաստանից հեռանալուն` պարզ էր, որ նրանց բուն նպատակն առաջիկայում Հայաստանի նվաճումն էր։ Այդ հանգամանքը հայ աշխարհիկ ու հոգևոր վերնախավին ստիպում էր ստեղծված ծանր վիճակից դուրս գալու ելք գտնել։ Հայոց վերնախավի մի մասը, բյուզանդամետ Ներսես Գ Տայեցի կաթողիկոսի գլխավորությամբ, սին հույսեր էր կապում Բյուզանդիայի օգնության հետ։ Սակայն Բյուզանդիան ոչ միայն ի վիճակի չէր ապահովելու Հայաստանի անվտանգությունը, այլև համառորեն փորձում էր հայերին Ներսես Գ Տայեցի քաղկեդոնականություն պարտադրելով ձուլել: Այդ ամենը լավ էր հասկանում հայոց վերնախավի մյուս մասը, որը գլխավորում էր Թեոդորոս Ռշտունին։ Նա, քաջ գիտակցելով արաբական վտանգի լրջությունը, դիմեց համարձակ, բայց ճիշտ հաշվարկած քայլի։ Թեոդորոս Ռշտունին 652թ. հարուստ ընծաներով գնաց Դամասկոս։ Նա այնտեղ բանակցեց Ասորիքի ու Հյուսիսային Միջագետքի արաբ կառավարիչ, իսկ շատ չանցած` խալիֆ դարձած Մուավիայի հետ։ Կնքվեց հայ-արաբական պայմանագիր, և Հայաստանը որոշակի պայմաններով ընդունեց արաբական գերիշխանությունը։ Հայաստանը երեք տարի հարկ չէր մուծելու, իսկ դրանից հետո հարկի չափը հայերն էին որոշելու։ Հայաստանն իրավունք էր ստանում խալիֆայությանը տրվելիք հարկի հաշվին պահելու 15-հազարանոց այրուձի։ Այն պաշտպանելու էր Հայաստանի ու Այսրկովկասի սահմանները, իսկ հար կեղած դեպքում` կռվելու հօգուտ արաբների։ Խալիֆայությունը պահպանելու էր Հայաստանի ներքին ինքնավարությունը։ Հայաստան արաբական պաշտոնյաներ ու զինվո­րա­կաններ չէին մտցվելու։ Արտաքին հարձակումների դեպ­քում արաբները պաշտ­պանելու էին երկիրը։ Հայ-արաբական պայմանագիրը, չնայած երբեմն խախտվելուն, մեծ դեր խաղաց։ Դրա շնորհիվ, ձևականորեն ընդունելով արաբական գերիշխա­նությունը, Հայաստանը մինչև VIII դարի սկիզբը պահպանեց իր փաստական անկախ­ությունը։

Հայաստանն Արաբական խալիֆայության կազմում։ Հայաստանին ու Այսրկովկասին տիրելու համար արաբա-բյուզանդական մրցակցությունն ավարտ­վ­­եց Արաբական խալիֆայության օգտին։ Արաբական մեծաթիվ բա­նակը խալիֆի եղբայր Մուհամմեդի գլխավորությամբ ներխուժեց Հայաստանև, անհամար չարիքներ պատճառելով, 701թ. վերջնականապես գրավեց երկիրը։ Արաբները նվաճեցին նաև Վրաստանն ու Աղվանքը՝ մինչև Դերբենդ։ Այս տարածքներից կազմվեց վարչական մի միավոր, որը կոչվեց Արմինիա։ Նման անվանման պատճառն այն էր, որ նրա տարածքի մեծ մասը Հայաս­տանն էր։ Սկզբում Արմինիայի կենտրոնը Դվինն էր, ապա` Պարտավը։ Արմինիան գլխավորում էր խալիֆի նշանակած կուսակալը, որին հայերն անվանում էին ոստիկան։ Նա պարտավոր էր երկիրը հնազանդ պահել, պաշտպանել արտաքին հարձակումներից և ապահովել հարկերի լիակատար ու ժամանակին հավաքումը։ Հայաստանի կյանքում ազդեցիկ դեր էր խաղում նաև Հայոց իշխանը։ Նա պարտավոր էր ապահովել հայ նա­խարարների հնա­զանդությունը և հարկերի կանոնավոր հավաքումը։ Հայոց իշխանի բացա­կայության դեպքում նրան փոխարինում էր սպարապետը։ Սպար­ապետի դերը կարևորվում էր նաև նրանով, որ հայոց այրուձին մասն­ակցում էր արաբների ռազմական գործողություններին։ Հայոց իշխանի և սպարապետի պաշտոն­ների առկայությունը փաստում էր, որ Հայաստանը որոշ ինքնավարություն ուներ։ Այդ պաշտոնները ժառանգական չէին, բայց գլխավորապես տնօրին­վում էին Բագրատունիների կողմից։ Նրանք նույնիսկ հաճախ համատեղում էին այդ երկու կարևոր պաշտոնները։ Շարունակում էր կարևոր դեր խաղալ նաև Հայոց կաթ­ողիկոսը։ Նա ոչ միայն տնօրինում էր դատական գործը, այլև կատարում էր դիվան­ա­գիտական հանձնարար­ու­թյուններ։ Թե՛ սպարապետը և թե՛ կաթողիկոսը պաշտոնավարում էին Հայոց իշխանի համաձայնությամբ։ Արաբները Հայաստանին տիրելուց հետո երկրի ամբողջ ունեցվածքը հայտարարեցին խալիֆայության սեփականություն։ Դրան հետևեց հարկերի աստիճանական ծանրացումը։ Սկզբում հարկը գանձվում էր ըստ ծխերի, այսինքն` գերդաստանների։ Հարկերն ավելացնելու նպատակով 725թ. Հայաս­տան ուղարկվեց Հերթ անունով մի արաբ պաշտոնյա։ Նա անցկացրեց մարդահամար (աշխարհագիր), որին հետևեցին հարկաչափերի ավելացումը և նորերի սահմանումը։ Դրանով չբավարարվելով` Հերթը ծխահարկը փո­խարինեց գլխահարկով։ Այն պարտավոր էին վճարել 15-60 տարեկան բոլոր տղամարդիկ։ Հարկերը սկսեցին գանձվել նաև դրամով, որի պակասը բնակ­չության վիճակն ավելի վատացրեց։ Հարկերը վճարածներին, զանազանելու համար, ստիպում էին կապարե հատուկ կնիքներ կրել։ Հարկերը վճարել չկարողացողները կամ ստիպված իրենց էին վաճառում, կամ էլ փախստական դառնում։ Արաբները վարում էին կրոնական անհանդուրժողականության քաղաքա­կանություն։ Հոգևորականությունը ևս սկսեց հարկեր վճարել։ Վանքերն ու եկեղեցիները կամ ունեզրկվում էին, կամ էլ հաճախակի կողոպտվում։ Արաբները Հայաստանի առավել բարեբեր շրջանները, սեփականացնելով, բնակեցնում էին արաբական տարբեր ցեղերով։ Այդ ցեղերը շատ շուտով ստեղծեցին ինքնուրույն իշխանություններ՝ ամիրայություններ։ Դրանք, ինչպես նաև Հայաստանի քաղաքների արաբական կայազորները, հաճախ էին ոտնձգու­թյուններ կատարում բնակչության նկատմամբ: Ուստի բնակ­չությունը հարկադրված էր հեռանալ պաշտպանության համար բարենպաստ, բայց տնտեսական գործ­ունեության համար անբարեն­պաստ լեռնային վայրեր։ Հայության մի մասն էլ տարագրվում էր՝ առավելապես Բյուզանդական կայսրության տարբեր շրջանն­եր։ Ընդ որում, հայրենիքից հե­ռանում էին ոչ միայն ազնվականները, այլև հասարակ բնակիչները։ Արաբական նվաճողներն ամեն կերպ փորձում էին քայքայել հայոց նա­խարարական համակարգը։ Նախարարը պարտավոր էր արաբական իշխա­նություններին հպատակություն հայտնել, կնքել համապատասխան պայմա­նագիր և հողահարկ վճարել։ Դրանով չբավարարվելով` արաբական իշխա­նությունները հաճախ խլում էին նրանց տիրույթները և հանձնում արաբ վերաբնակիչներին։ Արաբները հատկապես անբարյացակամ էին Մամիկոնյան և Կամսարական նախարարական տների նկատմամբ։ Պատճառն այն էր, որ դրանք հաճախ էին ըմբոստանում արաբների դեմ։ Սակայն հայոց նախարարական համակարգը գոյատևեց։ Բագրատունիները, Մամիկոնյան­ները, Սյու­նիները, Արծրունիներն ու Արցախի նախարարները հնարավորինս պահ­պանեցին իրենց տնտեսական ու ռազմական հզորությունը։ Դա նրանց թույլ տվեց գլխավորել արաբական նվաճողների դեմ ազատասեր հայ ժողովրդի անզիջում պայքարը։

Հակաարաբական ապստամբությունները։ Հայաստանի առաջին ոստի­կան Աբդուլլահը ոչ միայն ծանր հարկեր էր սահմանել ու կրոնական հա­լածանքներ սկսել, այլև մտադիր էր ոչնչացնել հայ նախարարներին։ Տեղե­կանալով արաբ ոստիկանի նենգ մտադրության մասին` Հայոց իշխան Սմբատ Բագրատունին ելք գտնելու նպատակով 703թ. հայ նախարարների գաղտնի ժողով է հրավիրում։ Ժողովականների թվում էր նաև Թեոդորոս Ռշտունու որդի Վարդը։ Տեսնելով, որ այլ ելք չկա, նախարարները որոշում են իրենց 2000-անոց այրուձիով հեռանալ բյուզանդական սահմաններ։ Նրանք մտադիր էին այնտեղ ուժերը համալրել կամ էլ Բյուզանդիայի կայսրից օգնական ուժեր ստանալ։ Երբ նախարարներն իրենց այրուձիով հասնում են Մասիսի լանջին գտնվող Ակոռի ավան, նրանց սկսում է հետ­ապնդել արաբական 5000-անոց զորքը։ Հայկական այրուձին շարժվում է առաջ և ամրանում Երասխի ափին գտնվող Վարդանակերտ ավանում։ Շուտով այնտեղ է հասնում նաև արաբական զորքը։ Հայ նախարարներն արաբ­ներին առաջարկում են չխոչ­ընդ­ոտել երկրից իրենց հեռանալուն: Արաբն­երը մերժում են: Հայկական այրուձին հա­ջորդ առավոտ հան­կարծակի հարձ­ակվ­ում է թշնամու վրա։ Ցրտաշ­ունչ ձմե­ռային գիշերն անօթևան անցկաց­նելու պատճառով մարտու­նակությունը կորցրած և հանկարծակիի եկած արաբն­երը ջախջախվում են։ Կենդանի մնա­ցածները փորձում են սառցակալած Երասխի վրայով փախչել, սակայն սա­ռույցը ջարդվում է, և շատերը խեղդվում են։ Արաբներից կենդանի են մնում միայն 300-ը, այն էլ Շուշան իշխանուհու գթասրտության շնորհիվ։ Սակայն արաբները հետա­գայում դա չգնահատեցին։ Այս հաղթանակից հետո Սմբատ Բագր­ատունին զինակից նախարարների հետ հաստատվում է Տայք­ում։ Վարդանակերտի ճակատամարտից հետո ոգևորված հայերը, Արծրու­նիների ու Կամսարականների գլխավորությամբ, արաբների դեմ փայլուն հաղթանակներ տարան նաև Ռշտունիքում և Վանանդում։ Ապստամբները սպանեցին արաբ ոստիկանին։ Դրանից հետո խալիֆայությունը հայերի դեմ ուղարկում է մեծաթիվ բանակ, և ապստամբությունը ճնշվում է։ Հայերի դի­մադրական ներուժը թուլացնելու նպատակով արաբական իշխանությունները 705թ. դիմում են ոճրագործության։ Նախճավանի արաբ կառավարիչ Կասիմը հայոց այրուձին հաշվառելու և ռոճիկ վճարելու պատրվակով նախարարներին հրավիրում է իր մոտ։ Սակայն նրանց փակում են Նախճավանի ու Խրամավանի եկեղեցիներում և ողջակիզում։ Հայ նախարարական դասը սոսկալի հարված ստացավ, շատ ընտանիքներ ամբողջությամբ ոչնչացան: Այդուհանդերձ` 703թ. ապստամբությունն անհետևանք չանցավ։ Այն ամրա­պնդեց հայ ժողովրդի մարտական ոգին։ Խալիֆայությունն իր հերթին առժամանակ մեղմ քաղաքակ­ա­նություն որդեգրեց։ Նորանշանակ ոստիկանն էլ երկրից հեռացած նախարար­ներին կոչ արեց վերադառնալ և ճանաչեց նրանց ժառանգական իրավունքները։ Արաբական խալիֆայությունում 740-ական թվականներին սկսվում են գահակալական կռիվներ։ Ստեղծվում է խառնակ վիճակ, որից օգտվելով` հայերը 748թ. ապստամբում են։ Ապստամբության գլուխ են անցնում Գրիգոր և Դավիթ Մամիկոնյան եղբայրները։ Սակայն շուտով խալիֆի հրամանով Դավիթը ձերբակալվում ու սպանվում է։ Գրիգորի շուրջը համախմբվում են մի շարք նախարարներ։ Նրանց ճնշման ներքո ապստամբությանը հարում է նաև Հայոց իշխան ու սպարապետ Աշոտ Բագրատունին։ Ապստամբները, միմյանց հավատարմության երդում տալով, ընտանիքներով տեղափոխվում են Տայք։ Նրանք հույս ունեին Պոնտոսում գտնվող բյուզանդական զորքերից աջակցու­թյուն ստանալ։ Այս նպատակով Գրիգոր Մամիկոնյանը կապ հաստա­տեց բյուզան­դական կայսեր հետ։ Շուտով պարզվեց, որ ապստամբության մաս­նակից նախա­րարները միաբան չեն։ Գրիգոր Մամի­կոնյ­անը գտնում էր, որ պետք է Բյուզան­դիայի օգնությամբ տապալել արաբական տիրապետու­թյու­նը։ Աշոտ Բագրատունին, որն իբրև Հայոց իշխան ու սպարապետ պատասխանատու էր երկրի համար, այլ կերպ էր մտածում: Նա գտնում էր, որ պետք է ոչ թե ապստամբ­ել, այլ արաբներից զիջումներ կորզելով` երկրում հնարավորինս տա­նելի դրություն ապահովել։ Թե՛ Գրիգորը և թե՛ Աշոտն ունեին իրենց կողմ­նակիցները։ Այդ տարակարծություններն Աշոտ Բագրատունուն դրդեցին իր համակիր նախարարների հետ հեռանալ Բագրևանդ ու գործակցել արաբների հետ։ Սակայն Գրիգոր Մամիկոնյանն իբրև ուխտազանցի Աշոտին գերեց և կու­րաց­նել տվեց։ Աշոտ Բագրատունին ստիպված թողնում է քաղաքական ասպա­րեզը։ Գրիգոր Մամիկոնյանը 749թ. մահանում է, որից հետո արաբները ճնշում են ապստամ­բությունը: 774-775թթ. Հայաստանում տեղի ունեցավ նոր, նախորդներից ավելի հզոր ապստամբություն։ Դրդապատ­ճառները հարկերի խիստ ավելացումն ու ժո­ղովրդի վիճակի առավել ծան­րա­ցումն էին։ Ուստի պատահական չէ, որ ապստամ­բու­թյանը հարեցին նախա­րարական շատ տներ։ Ապստամբության ազ­դանշանը տվեց Արտավազդ Մամի­կոնյանը։ Նա, ջոկատ հավա­քելով, գնում է Դվին և խալիֆայության թշնամիների դեմ պայքարելու պատրվակ­ով զինում իր ռազ­միկներին։ Արտավազդն այնուհետև շարժվում է Կումայրի և այնտեղ գտնվող արաբ հարկահաններից խլելով հավաքած հարկերը` իր ջոկատով հե­ռանում է հյուսիս։ Նրան հետապնդող արաբ­ներին հաջողվում է հետ վերց­նել հար­կերի մի մասը, և նա հարկադրված անց­նում է Եգերք, այնուհետև` Բյուզ­անդիա։ Դրանից հետո ապստամբությունը մեծ թափ է ստանում։ Համաժողովրդա­կան այդ ընդվզման գլուխ է անցնում Մուշեղ Մամիկոնյ­անը։ Նա Տարոնում կո­տո­րում է շահատակություններով զբաղվ­ող արաբ պաշտոն­յա­ներին։ Այնու­հետև Մուշեղն ամրանում է անառիկ Արտագերս ամրոցում։ Շուտով նրա հռչա­կը տարած­վում է երկրով մեկ: Մուշեղն իր զորաջոկատով ոչնչացնում է արաբ հարկահաններին, ապա Խարս և Բագավան գյուղերի մոտ հաղթում ու հալա­ծում արաբական զոր­քերին։ Բագավանի ճակատամարտից հետո Դվինի արա­բական կայազորը վախ­ենում էր դուրս գալ քաղաքից։ Ապստ­ամբների շար­քերը գնալով ստվարանում են։ Ապստամբությանը հարում են նոր նա­խարարներ, այդ թվում` հայոց սպա­րա­պետ Սմբատ Բագրատունին։ Ապստամ­բական ուժերի թիվը հասնում է 5 հազա­րի։ Շատերը կարծում էին, թե արաբական տիրապետության վախ­ճանը մոտ է։ Սա­կայն ոչ բոլոր նախարար­ներն էին մասն­ակցում ապստ­ամբությանը, իսկ խալիֆայությունը պատ­րաստվում էր համապ­ատ­ասխան քայլերի՝ ճնշելու այն։ Ապստամբները դիմեցին վճռական գոր­ծողությունների։ Նրանք որոշեցին գրավ­ել բյուզանդական սահմանագլխին ընկած Կարինը։ Ռազմավարական առում­ով շատ կարևոր այդ քաղաքը լավ ամ­րացված էր։ Այն պաշտպանվում էր արաբ­ական կայազորի կողմից։ Հաջողության դեպքում խալիֆայությունը մեծ հարված կստանար, իսկ ապստամբներն իրենց թիկունքում կունենային արաբներին թշնամի Բյուզանդիան։ Ապստամբները 774-775թթ. ձմռանը Կարինը պաշարելով` քարանետ մեքենաներով արաբական կայազորին մեծ վնասներ պատճառեցին, բայց քաղաքը գրավել չկարողացան։ Դվինի արա­բական կայա­զորն այդ ընթացքում չէր հանդգնում օգնության հասնել Կարի­նում պաշարվ­ածներին, սպասում էր գարնանը խալիֆի ուղարկելիք զորքին։ Խալիֆը 775թ. գարնանն Ամիր զորավարի գլխավ­ո­րությամբ 30-հա­զա­րանոց լավ սպառազ­ինված ու մարտ­ուն­ակ զորք ուղարկեց Հայաստ­ան՝ ճնշե­լու ապստամբ­ությունը։ Այն հասավ Խլաթ և այնտեղ բանակեց։ Ապստամբներն անհեռատես քայլ կատարեցին, երբ փորձեցին գրավել Արճեշ բերդաքաղաքը և հաստատվել այնտեղ։ Երբ նրանք շարժվեցին Արճեշ, բեր­դաքաղաքի մեր­ձակայքում դարանակալ հարձակման ենթարկվեցին իրենց երթուղուն քաջա­տեղյակ արաբների կողմից։ Մեծաքանակ ու լավ զինված արաբների և վատ զինված ու անվարժ ապստամբն­երի բախումն ավարտվեց արաբն­երի հաղ­թանակով։ Ապստամբները ծանր պարտություն կրեցին` տալով 1500 զոհ։ Նրանց մի մասը խեղդվեց Վանա լճում։ Արճեշի ճակատամարտից հետո արաբական զորքը շարժվեց Կարինը պաշարածների դեմ։ Այն բանակեց Բագրևանդ գավառի Արձնի գյուղի մոտ։ Չնայած ապստամբները մոտ էին Կարինի գրավմանը, բայց լսելով Արճեշի աղետի լուրը` դադարեցրին պաշարումը։ Նրանք կարող էին անվտանգ անցնել Բյուզանդիա կամ էլ շարունակել անհավասար պայքարը։ Ըստ Ղևոնդի՝ նրանք գերադասեցին «իրենց անձերի մահը, քան մեր երկրի կորուստը» և Մուշեղ Մամիկոնյանի գլխավորությամբ շարժվեցին դեպի Արձնի` թշնամուն ընդառաջ։ Ճակա­տամարտը տեղի ունեցավ 775թ. ապրիլի 24-ին Արձնի գյուղի մոտ։ Թշնամին քանակապես ու սպառազինությամբ անհա­մեմատ գերազանցում էր ապստամբն­երին։ Սակայն հայերը չերկնչեցին և վաղ առավոտյան հարձակման անցան։ Սկզբում հաջողությունը հայերի կողմ­ն էր,բայց թշնամու վեցակի քանակական գերակշռությունն աստիճ­անաբար զգաց­վեց։ Արաբները մեծ կորուստներով հետ մղեցին հայերի գրո­հը և հակա­հարձակմամբ հաղթանակի հասան։ Զոհվեցին 3 հազար հայեր, այդ թվում`բազմաթիվ նախարարներ։ Նրանց թվում էին ապստամբության ղեկավար Մուշեղ Մամիկոնյանը և հայոց սպարապետ Սմբատ Բագրատունին։
Չնայած պարտությանը` 774-775թթ. համաժո­ղովրդական ապստամբու­թյունը ցնցեց խալիֆայության հիմքերը և հայ ժողովրդի մեջ հավատ ներշնչեց վերջնական հաղթանակի նկատմամբ։ Սակայն նախարարական շատ տներ թուլացան, իսկ Մամիկոնյաններն ու Կամսարա­կանները երկրի քաղա­քական կյանքից գրեթե դուրս մղվեցին։ Բագրատ­ունիներն ու Արծրունիները գնալով հզորացան և խոհեմորեն գլխավորեցին ազատասեր հայ ժողովրդի համառ պայքարը հանուն անկախ­ության։

Հայաստանի ինքնավարության վերականգնումը։ 850-855թթ. ապստամ­բությունը։ Արաբական խալիֆա­յությունը գնալով թուլանում էր։ Դրանից օգտվելով` IX դ. սկզբներից հայ իշխանական (նախարարական) տները հզորանում էին։ Հատկապես ուժեղացան Բագրատունիները, որոնք բաժանվել էին երկու ճյուղի՝ Շիրակի ու Տարոնի։ Նրանք իրենց տիրույթներն ընդ­լայնեցին գլխավ­որապես ի հաշիվ Մամիկոնյանների ու Կամսարականների կալվածքների։ Բագրատունիների հաջողությունները պայմանավորված էին նաև Հայաստ­անում հաստատված արաբական ամիրայ­ությունն­երի դեմ անզիջ­ում պայքարով։ Բագրատունիների վերելքը կապված է նշանավոր իշխան Աշոտ Բագ­րատունու անվան հետ։ Նա կրում էր Մսակեր մականունը։ Արաբական իշխանությունն­երը 804թ. Աշոտ Մսակերին նշանակեցին Հայոց իշխան։ Նա էլ իր եղբայր Շապուհին կարգեց հայոց սպար­ապետ։ Աշոտ Մսակերի նստավայրը Բագարանն էր։ Այդ ժամա­նակ հզորանում էին նաև Արծրունիների, Սյունիների և Արցախի իշխանական տները։ Դրանք Բագրատ­ուն­իների հետ տիրում էին երկրի մեծ մասին։ Կրճատվել էր նաև խալիֆայությանը տրվող հարկերի չափը։ Ընդ որում, հարկը կանոնավոր չէր վճարվում։ Աշոտ Մսակերին 826թ. հաջորդեց ավագ որդին` Տարոնի տեր Բագարատը։ Նա ստացել էր Հայոց իշխանից ավելի բարձր իրավունքներ ունեցող Հայոց իշխանաց իշխանի պաշտոնը։ Աշոտն անգամ փորձում էր դառնալ ոստիկան։ Բագարատի եղբայրը` Շիրակի տեր Սմբատը, դարձել էր հայոց սպարապետ։ Բագարատ Բագրատունու օրոք Հայաստանը դարձել էր ինքնավար երկիր։ Արաբական խալիֆայությունը չէր հաշտվում Հայաստանի ինքնավ­ա­րության հետ։ Այն վերացնելու և հարկերը ծանրացնելու նպատակով խալիֆը 849թ. Հայաստան ուղարկեց նոր ոստիկանի՝ Աբուսեթին։ Համաձայն ընդունված կարգի` Բագարատ Բագրատունին պարտավոր էր անձամբ դիմավորել նորանշանակ ոստիկանին։ Սակայն նա բավարարվեց թանկարժեք ընծաների հետ հարկերը նրան ուղարկելով։ Աբուսեթը, տեսնելով, որ ուժի դիմելը վտան­գավոր է, հետ դարձավ։ Մինչ այդ նա երկու զորավարների հրամայել էր ասպատակել Տարոնն ու Վասպուրականը և բռնի գանձել հարկերը։ Սակայն Աբուսեթը թերագնահատել էր հայոց ուժերը։ Բագարատ Բագ­րատունին և Վասպուրականի տեր Աշոտ Արծրունին միացյալ զորքով ջախ­ջախեցին ու վռնդեցին արաբներին։ Այդ քայլով նրանք բռնեցին բացահայտ պայքարի ուղին։ Հայաստանից հեռանալով՝ Աբուսեթն իր հետ տարավ տեղի մահմեդական վերաբնակիչների բողոքագրերը հայ իշխանների դեմ։ Զայրացած խալիֆը 850թ. Աբուսեթին կրկին մեծ զորքով ուղարկում է Հայաստան՝ հրամայելով հնազանդեցնել երկիրը: Սակայն Աբուսեթը ճանապարհին մահանում է։ Նրան փոխարինում է որդին՝ Յուսուֆը։ Նա ասպատակում է Վասպուրականը և փորձում ծուղակը գցել Աշոտ Արծրունուն, բայց չի կարողանում։ Ապա իր մոտ Խլաթ է կանչում Բագարատ Բագրատունուն՝ խոստանալով Արմինիայի ոստիկանի պաշտոնը։ Երբ Բագարատը գնում է Յուսուֆի մոտ, ձերբակալվում է և շղթայակապ ուղարկվում խալիֆայության մայրաքաղաք՝ Բաղդադ։ Դրանից հետո Յուսուֆը ավերում է Տարոնը, իսկ բնակչությանը` կողոպտում կամ գերեվարում։ Երբ Յուսուֆն իր հրոսակներով ձմեռում էր Մուշ քա­ղաքում, Խութ և Սասուն գավառների քաջարի լեռնակ­անն­երը ոտքի են ելնում։ Նրանք Խութեցի Հովնանի և Բագարատի երկու որդիների գլխավորությամբ հարձակվում են արաբների վրա և ջախջախում։ Յուսուֆը թաքնվում է Մուշի եկեղեցում, սակայն սպանվում է։ Սասունցիների այս ընդվզումն ընկած է «Սասնա ծռեր» ժողովրդական էպոսի հիմքում։ Ապստամբությունը գնալով ծավալվում է։ Այն ընդգրկում է նաև Արմինիայի մյուս երկրները։ Խալիֆն ապստամբությունը ճնշելու հրամանով 852թ. գարնանը հսկայա­կան բանակով Հայաստան է ուղարկում նենգ ու դաժան թուրք զորապետ Բուղային։ Նրան հրամայվել էր հայոց իշխաններին շղթայակապ Բաղդադ բերել և տիրանալ նրանց կալվածքներին։ Բուղան մտնում է Տարոն, դաժան հաշ­վեհարդար տեսնում Բաղեշի, Խութի և Սասունի բնակչության հետ և ձեր­բակալում ապստամբության ղեկավարներին։ Դրանից հեոտ Բուղան շարժ­վում է դեպի Վասպուրական։ Սակայն վասպուրականցիները նախ` Աշոտ Արծրունու, ապա` նրա եղբայր Գուրգենի գլխավորությամբ համառորեն դի­մադրում են։ Վասպուրականցիները 852թ. Արյան լճի մոտ տեղի ունեցած ճակատամ­արտում հաղթում են Բուղայի զորքին, որն ունեցավ 1800 զոհ։ Արա­բական բանակը փախչում է Վասպուրականից։ Բուղան 853թ. գարնանն արշավում և ավերում է Սյունիքը։ Նա այնտեղից շարժվում է դեպի Արևելյան Վրաստան, սակայն պարտվում է տեղի լեռ­նականներից։ Բուղային հերոսաբար դիմադրում են նաև Արցախի հայերը։ Մասնավորապես` Քթիշ ամրոցի պաշտպանները Եսայի իշխանի գլխավ­ո­րությամբ մեկ տարի շարունակ դիմակայում են Բուղայի զորքին։ Վասպու­րականցիներն իրենց հերթին Գուրգեն Արծրունու գլխավորությամբ ջախ­ջախում ու վռնդում են արաբական զորաջոկատները։ Բուղան հարկադրված ճանաչում է Արծրուն­իների իշխանությունը Վասպուրականում։ Նա, այդպես էլ իր նպատակին չհասն­ելով, 855թ. Հայաստանից հետ է կանչվում։
850-855թթ. ապստամբությունը Հայաստանում հակաարաբական ամենա­հզոր ու երկարատև ելույթն էր։ Այն լրջորեն խարխլեց արաբական տիրապե­տության հիմքերը։ Հայաստանն ամրապնդեց իր ներքին ինքնուրույնությունը: Նպաստավոր պայմաններ ստեղծվեցին Բագրատունիների գլխավորությամբ պետականության վերականգնման համար։

Ղեվոնդ պատմիչը` Շուշան իշխանուհու գթասրտության մասին «(Արաբների) մի փոքր մասը` մոտավորապես 300 մարդ, փախուստի դիմելով` ապավինեց տիկին Շուշանին: Սրանց իր զորքով հետապնդեց Սմբատ(Բագրատունին), կամենալով փախստականներին սրի անցկացնել: Նրան ընդառաջ ելավ տիկին Շուշանը և բազում աղերսանքով ու խնդրանքով փրկեց նրանց` մերկ, բոկոտն, հետիոտն և վիրավոր վիճակում, որոնց վերցնելով իր մոտ,վերքերը կապեց, առողջացրեց և հանդերձներ հագցրեց: Տվեց նաև գրաստ և առաքեց արաբների իշխանի մոտ»:

Ղեվոնդ պատմիչը` արաբական հարկահանության մասին «Այս ժամանակներում հույժ ծանրացավ հարկապահանջության լուծը մեր Հայոց աշխարհի վրա: Հայոց համայն երկիրը դրվեց անհանդուրժելի թշվառության մեջ: Երկրում վերջացավ արծաթի արդյունահանումը, և ամեն ոք, տալով ունեցած ամբողջ ինչքը, իր անձի փրկության գինը չէր գտնում: Չարաչար կտտանքով, գելարաններով, կախաղաններով ու դառն տանջանքով մարդկանց կեղեքում էին:Պահանջում էին հարկը վճարել արծաթով, այն էլ` ըստ ամեն մի գլխի, որի հետևանքով մարդիկ զրկվում էին ամենայն ունեցվածքից»:

Թովմա Արծրունին` Յուսուֆի սպանության մասին «Բայց ինքը՝ կարծեցյալ մարզպանը, փախավ ընկավ մեծ եկեղեցին... Եվ այն ժամանակ նա սարսափից դողահար՝ թաքնվեց գմբեթում։ Մեկնազենները շրջապատեցին եկեղեցին, նրանցից ոմանք բարձրացան մինչև գմբեթի փորվածքը, և ինչ-որ մեկը աշտեով հարվածեց (Հովսեփի) թիկունքի մեջտեղը և դուրս հանեց թևատակից՝ թոքերի միջով։ Նա փչեց շունչը և թաղվեց էշի պես»։

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹԸ V–IX ԴԱՐԵՐՈՒՄ

ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏՈՑԸ ԵՎ ՀԱՅՈՑ ԱՅԲՈՒԲԵՆԻ ՍՏԵՂԾՈՒՄԸ: ԴՊՐՈՑԸ: Կորցնելով պետական անկախությունը՝ հայ ժողովուրդը զրկվեց այն կարևոր լծակից, որով պաշտպանվում էր ռազմատենչ հարևաններից։ Մեր ժողովրդի համար այդ օրհասական պահին հայ մտավոր գործիչները հուժկու շարժում սկսեցին՝ ապահովելու հայության մշակութային անկախությունը։ Ստեղծվեց ազգապահպանության մի նոր ու հզոր զենք՝ ի դեմս հայոց գրերի։ Դրանք հետագա փորձություններով լի դարերի ընթացքում հայ ժողովրդին հարատևություն ու կենսունակություն պարգևեցին։ Հայ ժողովրդի հանճարեղ զավակ Մեսրոպ Մաշտոցի ձեռքով ստեղծվեցին հայոց գրերը, որոնցով մենք մինչև օրս գրում ու կարդում ենք։ Մինչև Մեսրոպ Մաշտոցը հայերն ստեղծել էին հարուստ ու ճոխ բանահյուսություն, բայց արքունի պաշտոնական գրագրության մեջ օգտագործել են հունարենը, արամեերենը և պարսկերենը։ Անշուշտ, գոյություն են ունեցել նաև նախամեսրոպյան գիր և գրականություն, ինչի ապացույցն է հեթանոսական աստվածների պանթեոնում գրի ու գրականության հովանավոր աստծո՝ Տիրի գոյությունը։ Սակայն դրանք, կենտրոնացած լինելով մեհյաններում և սահմանափակ կիրառվելով, քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելու շրջանում հեթանոսական մյուս արժեքների հետ ոչնչացվեցին։ Մեսրոպ Մաշտոցը ծնվել է 361թ. Տարոն գավառի Հացեկաց գյուղում: Նա երիտասարդ հասակում ստանում է հունական փայլուն կրթություն և, գալով Վաղարշապատ, ծառայության անցնում հայոց արքունիքի դիվանատանը։ Նախկին զինվորականը դառնում է ժամանակի ամենաուսյալ մարդկանցից մեկը՝ ինքնակրթությամբ հարստացնելով իր գիտելիքները։ Որոշ ժամանակ անց նա հոգևորական է ձեռնադրվում և իր աշակերտների հետ գնում քարոզելու Գողթն գավառում (Նախճավան գավառի հարևանությամբ): Շուտով նահամոզվում է, որ, չնայած շուրջ 100-ամյա պաշտոնական կրոն լինելուն, քրիստոնեությունն անհասկանալի է ժողովրդական զանգվածներին: Ավելին`նրանց շրջանում շարունակում էր ուժեղ դիրքեր պահպանել հեթանոսությունը։ Բանավոր խոսքը բավարար չէր: Անհրաժեշտ էր հայերեն թարգմանել Աստվածաշունչը և քրիստոնեական գրականությունը` դրանով իսկ քրիստոնեությունը հասու դարձնելով ամբողջ ժողովրդին։ Իսկ դա հնարավոր էր միայն հայոց գրերի արարման դեպքում։ Այբուբենի ստեղծումը նաև անհրաժեշտ էր հայոց բազմադարյան բանահյուսության գոհարները և այլ ստեղծագործություններ գրի առնելու համար։ Քաջ գիտակցելով, որ գրերի ստեղծման համար անհրաժեշտ է Հայոց կաթողիկոսի և թագավորի աջակցությունը, Մաշտոցը վերադառնում է Վաղարշապատ։ Պարզվում է, որ կաթողիկոս Սահակ Պարթևը նույնպես մտածում է հայոց գրեր ստեղծելու մասին։ Վռամշապուհ արքայի օգնությամբ նրանք բերել են տալիս այսպես կոչված դանիելյան հայկական գրերը և շուտով համոզվում, որ դրանք ամբողջությամբ չեն համապատասխանում հայերենի հնչյունական համակարգին։ Հայոցգրերը ստեղծելու նպատակով Մեսրոպ Մաշտոցն իր աշակերտների հետ ճանապարհ է ընկնում դեպի Ասորիքի Ամիդ, Եդեսիա և Սամոսատ քաղաքներ: Նա ուսումնասիրում է օտարալեզու մատյաններ, խորհրդակցում ասորի ու հույն գիտունների հետ և 405թ. Եդեսիա քաղաքում ստեղծում հայոց գրերը։ Այբուբենի 36 տառերը լիովին արտահայտում էին հայերենի հնչյունական համակարգը։ Այբուբենն այնքան կատարյալ էր ստեղծված, որ գործնականում առանց փոփոխության օգտագործվում է մինչև այսօր։ Դեռևս Ասորիքում Մաշտոցն ու նրա աշակերտները սկսում են թարգմանել Աստվածաշնչի որոշ հատվածներ, ապա վերադառնում են հայրենիք։ Վաղարշապատում Մեսրոպ Մաշտոցին և նրա աշակերտներին ցույց տրվեց փայլուն ընդունելություն։ Հայոց մեծ լուսավորչին ընդառաջ գնաց Վռամշապուհ թագավորը՝ հայոց ավագանու և ժողովրդի բազմության ուղեկցությամբ։ Հանդիպումը տեղի ունեցավ Ռահ (Երասխ) գետի ափին։ Բացվեցին առաջին դպրոցները: Մանուկներին սկսեցին սովորեցնել նորաստեղծ այբուբենով։ Մեսրոպ Մաշտոցը և Սահակ Պարթևը հիմք դրեցին Հայոց ոսկեձույլ գրերը հայոց ազգային դպրոցին։ Հայագիր առաջին դպրոցներից մեկը բացվեց նաև Հայոց Արևելից կողմերում` Ամարասի վանքում։ Մեսրոպ Մաշտոցը մեծ գործունեություն ծավալեց նաև վրաց և աղվանից գրերը ստեղծելու ասպարեզում։ Ուղևորվելով Վիրք և Աղվանք` նա, տեղի գիտունների հետ համագործակցելով, ստեղծեց վրաց ու աղվանից գրերը։ Մեսրոպ Մաշտոցը ճշմարիտ հայրենասեր էր, իսկ նրա կյանքը` իսկական սխրագործություն։ Երկարատև ու բեղուն գործունեությունից հետո նա մահացավ 440թ. փետրվարի 17-ին և թաղվեց Ամատունիների տոհմական կալվածք Օշական գյուղում։ Նրա գերեզմանի վրա սկզբում մատուռ, այնուհետև եկեղեցի կառուցվեցին, որոնք դարձան ժողովրդի ուխտատեղիներ։ Դրանից մի փոքր առաջ` 439թ., իր մահկանացուն էր կնքել Մաշտոցի հովանավոր Սահակ Պարթևը։ Հայոց եկեղեցին Մեսրոպ Մաշտոցին և Սահակ Պարթևին այդ հիրավի դարակազմիկ մեծագործության համար դասեց իր սրբերի շարքը: Մեսրոպ Մաշտոցի կողմից հայոց գրերի ստեղծումը մեծապես խթանեց հայոց մշակույթի զարգացումը։ Ամենուրեք բացվեցին դպրոցներ` մանուկներին հայագիր այբուբենով ուսուցանելու համար։ Նախկին դպրոցներում, որտեղ երեխաներին ուսուցանում էին ասորերենով կամ հունարենով, ուսուցումն սկսեց տարվել հայերենով և նոր գրերով։ Ի տարբերություն հեթանոսության շրջանի, երբ մեհենագրերի կիրառությունը կենտրոնացած էր միայն սրբատեղիներում, քրիստոնեությունը ժողովրդական լայն զանգվածներին մատչելի դարձրեց կրթությունը։ Մաշտոցը շրջում էր գավառներում ու դպրոցներ բացում: Սահակ Պարթև կաթողիկոսը մնում էր Վաղարշապատի արքունիքում` նախարարներին և նրանց զավակներին ուսուցանելու հայերեն գրերը։ Մեսրոպ Մաշտոցը դպրոցներ բացեց ոչ միայն Արևելյան Հայաստանում, այլև բյուզանդական տիրապետության ներքո գտնվող Արևմտյան Հայաստանում։ Մաշտոցի հիմնած դպրոցները կրթեցին մեծ թվով մանուկների` առաջ բերելով մշակութային հզոր շարժում։ Հայ դպրոցը հետագայում ևս զարգացում ապրեց։ Դեռևս Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Պարթևի օրոք մեծ թվով հայ երիտասարդներ ուղարկվում էին սովորելու հունական և ասորական կրթական գրենական պիտույքներ կենտրոններում։ Վերադառնալուց հետո նրանք զբաղվում էին ուսուցչությամբ։ Այդ քաղաքականությունը շարունակվեց նաև VI–VII դարերում։ Հունական փայլուն կրթություն ստացած հայ գործիչների շնորհիվ մեծապես հղկվեց հայերենը, ստեղծվեց հունաբան դպրոցը: Էլ ավելի ընդլայնվեց դպրոցական ցանցը։ Դպրոցներ բացվեցին գործնականում բոլոր գավառներում։

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՊԱՏՄԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ: Հայոց գրերի ստեղծումը զարկ տվեց թարգմանական գրականությանհանդես գալուն։ Մեսրոպ Մաշտոցն ու Սահակ Պարթևն իրենց աշակերտների հետ ձեռնամուխ եղան Աստվածաշնչի հիրավի փայլուն թարգմանությանը։ Պատահական չէ, որ ուսումնասիրողներն այն անվանում են «Թագուհի թարգմանութեանց»: Այնուհետև նրանք սկսեցին հայերեն թարգմանել Հին աշխարհի նշանավոր շատ հեղինակների գործեր։ Հին հայերենը` գրաբարը, որն արդեն մեծապես մշակվել էր հեթանոսական մեհյաններում, հենց սկզբից դրսևորեց գրական լեզվի ճկունությունն ու գեղեցկությունը։ Գրաբարը, որ խոսակցական լեզու էր, էլ ավելի մշակվեց, հղկվեց և հետագայում իրավամբ վաստակեց ոսկեդարյան լեզու անունը։ Թարգմանական գրականության ըստ ամենայնի զարգացումը զարկ տվեց նաև հայոց լեզվով ազգային պատմագրության ու գրականության զարգացմանը։ Անկախ պետականությունը կորցնելուց հետո այն դարձավ հայությանը միավորող հզոր միջոց։ V դարը դարձավ հայ մշակույթի զարգացման Ոսկեդարը։ Մեծ զարգացում է ապրում վարքագրությունը: Դրա թեման քրիստոնեական սրբերի սխրագործություններն են, կրած տանջանքները‚ հալածանքները և նահատակությունները։ Սրբերի կենսագրությունները հայտնի են վարք անունով։ Այդպիսի մի գեղեցիկ պատմություն է Վարդան Մամիկոնյանի դուստր Շուշանիկի վարքը։ Շուշանիկը Գուգարաց բդեշխ Վազգենի կինն էր: Զրադաշտականություն ընդունած նրա ամուսինը կնոջից պահանջում էր հետևել իրեն և ընդունել այդ կրոնը։ Շուշանիկին չեն ընկճում ո՛չ երկաթե կապանքներն ու բանտը, ո՛չ տանջանքները, և նա, չուրանալով քրիստոնեությունը, սպանվում է ամուսնու կողմից։ Քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելուց հետո լայնտարածվում են հոգևոր երգերը` շարականները: VII դ. պատմիչ Սեբեոսը գեղարվեստական մեծ Միջնադարյան գրիչ վարպետությամբ է ներկայացնում կրկեսում Սմբատ Բագրատունու մասնակցությունը գազանամարտին‚ երբ նա իրար հետևից հաղթում է արջին, ցուլին ու առյուծին և հանդիսատեսների պահանջով փրկվում մահապատժից։ VII դարը հայտնի է երկու նշանավոր բանաստեղծներով։ Նրանցից մեկը Կոմիտաս կաթողիկոսն է: Նա գրել է Սուրբ Հռիփսիմեին նվիրված մի օրհներգ(հիմն)։ Մյուսը, որ հայտնի է Դավթակ Քերթող անունով (քերթող` նշանակում է բանաստեղծ), երկար տարիներ ապրել է Հայոց Արևելից կողմերի իշխան Ջվանշիրի արքունիքում և նրա ողբերգական մահվան առիթով գրել մի ամբողջ պոեմ։ V դ. սկզբնավորվում և ծաղկում է ապրում հայ պատմագրությունը։ Հայոց լեզվով գրած V դ. առաջին մատենագիրը թերևս Կորյունն է, որը տալիս է Մեսրոպ Մաշտոցի վարքը և հայոց գրերի ստեղծման պատմությունը։ V դ. մեկ այլ հեղինակ` Եղիշեն, նկարագրել է պարսկական տիրապետության դեմ Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ բռնկված հուժկու ժողովրդական ապստամբությունը։ Ագաթանգեղոսը, Փավստոս Բուզանդը և Ղազար Փարպեցին, մեկը մյուսին շարունակելով, մեզ են հասցրել III-V դդ. հայոց պատմության մանրամասները։ Ագաթանգեղոսն իր պատմությունը նվիրել է հայոց դարձին‚ այսինքն՝ Հայաստանում քրիստոնեության տարածմանն ու հաստատմանը։ Նա պատմական տեղեկություններին զուգահեռ ներկայացնում է քրիստոնյա սրբերի կյանքը։ Նրա պատմությունը հարուստ նյութ է պարունակում հայոց հեթանոսական կրոնի վերաբերյալ։ Ագաթանգեղոսի պատմությունը շարունակել է Փավստոս Բուզանդը` գրի առնելով IV դ. 30-ական թվականներից մինչև 387թ. ընկած պատմությունը։ Հեղինակը փառաբանել է հայ ժողովրդի ազատասիրական ոգին, նկարագրել նրա կռիվները պարսկական զորքերի դեմ, Հռոմեական կայսրության և Սասանյան Պարսկաստանի միջամտությունները Հայոց թագավորության ներքին գործերին։ Նա իր պատմությունն ավարտում է Հայոց թագավորության` Հռոմի և Պարսկաստանի միջև 387թ. բաժանմամբ։ Խոսելով այդ մասին` պատմիչը սրտի մորմոքով արձանագրում է. «Այն ժամանակ և այնուհետև Հայոց թագավորությունը բաժանվեց, ցրվեց, նվազեց, իր նախկին մեծությունից ընկավ»: Ղազար Փարպեցին մեզ է ներկայացնում IV դ. վերջի և V դ. պատմությունը։ Լինելով ճշմարտապատում հեղինակ` նա առաջնորդվել է այն սկզբունքով‚ որ «պետք է ստույգը գրել, չեղածը չավելացնել, եղածները չպակասեցնել»: Պատմիչն արժեքավոր և արժանահավատ տեղեկություններ է պահպանել Վարդանանց և Վահանանց ապստամբությունների մասին։ Մովսես Խորենացին առանձնանում է V դ. հայ պատմագիրների շարքում։ Սահակ Բագրատունու մեկենասությամբ գրված նրա «Պատմություն Հայոց»-ը մի զարմանահրաշ երկասիրություն է: Այն ընդգրկում է հայոց պատմությունը` սկսած մեր ժողովրդի ծագումից մինչև V դ. կեսերը։ Պատմահայրն ի մի է բերել և սերունդներին թողել հայ ժողովրդի առաջ­ին ամբողջական պատմու­թյունը, որը նա բաժանել է երեք գրքի։ Առաջին գրքում պատմվում է Հայկ Նահապետի և նրան հաջորդած սերունդների կատարած գործերի մասին։ Երկրորդ գրքում հանդես են գալիս հայոց մեծ բա­րե­փոխիչներ Վաղարշակ և Արտաշես թագ­ավորները, տրվում է մի շարք այլ թագավորների գործունեությունը։ Երրորդ գիրքը, որ նվիրված է Հայաստանի IV–V դդ. պատ­մությանը, ավարտվում է «Ողբ»-ով: Այնտեղ հե­ղինակը սգում է Հայոց թագավ­որության անկումը և քննադատում հայ հասարակության բացասական կողմերը։ Մովսես Խորենա­ցին ճշգրիտ ժա­մանակագրության կողմնա­կից է և այդ կապակցությամբ գրում է. «Չկա հա­վաստի պատմություն` առանց ժամա­նակա­գրության»: Պատմահայրն օգտվել է ոչ միայն նախորդ հայ հեղինակների գործերից, այլև օտար հեղինակների երկասիրություններից, ինչպես նաև Աստ­վածա­շնչից: Նրա երկը մեզ է հասցրել ժողովրդական բանահյուսության շատ նմուշ­ներ` Հայկի և Բելի պատմութ­յունը, Արայի և Շամիրամի ավանդազրույցը, Վա­հագ­նի ծննդյան երգը, Արտաշես արքային ձոնված երգերը և այլն։ Ի տարբե­րություն իրեն նախորդած կամ հաջորդած շատ հեղինակների` Խո­րենացին աշխատել է իր օգտագործած նյութերի պատմական մասերը զատել առաս­պելականից։ Պատմահայրը հայ ժողովրդի պատմությունը շարադրել է հարևան ժողո­վուրդն­ե­րի պատմության ընդհանուր հենքի վրա, և այդ պատճառով նրա երկը հա­րուստ նյութ է պարունակում նաև Վիրքի, Աղվանքի, Պարսկաստանի, Ասո­րիքի և անգամ առավել հեռավոր աշխարհների մասին` Իռլանդիայից մինչև Չինաս­տան։ Դա հատկապես արտացոլվել է նրա հեղինակած «Աշխար­հացոյց»-ում։ Մովսես Խորենացին հակիրճ և հստակ բնութագրել է հայ ժողովրդին.«Թեպետ մենք փոքր ածու (փոքրաքանակ ժողովուրդ) ենք և թվով քիչ, և շատ անգամ օտար թագավորությունների կողմից նվաճված, բայց և այնպես մեր երկրում էլ գրելու և հիշատակելու արժանի շատ սխրագործություններ են կատարվել...»: Ուշագրավ է նաև Պատմահոր՝ հայ ժողովրդին տված գնա­հատականը, երբ դիմում է Սահակ Բագրատունուն. «...դու պատկանում ես նախնական և քաջ ազգի, արդյունավոր` ոչ միայն խոսքի և պիտանի` խոհականության մեջ, այլև բազմաթիվ մեծամեծ փառավոր գործերով...»: Մովսես Խորենացու «Պատմություն Հայոց»-ը ամբողջ միջնադարում ծա­ռայել է որպես դասագիրք, որով հայրենասիրական ոգով դաստիարակվել են տասնյակ սերունդներ։ Նա անվանվել է Պատմահայր, Քեր­թողահայր: Պատ­մահոր անունը հայտնի է ամբողջ աշխարհին, իսկ նրա գործը թարգմանվել է բազմաթիվ լեզուներով։ VI–VII դդ. իրադարձությունների մասին արժեքավոր տեղեկություններ է պարունակում VII դ. հեղինակ Սեբեոսի «Պատմություն»-ը: Հատկապես կա­րևոր են Սեբեոսի հաղորդած տեղեկությունները շրջակա երկրներում կատարված իրադարձությունների և արաբական նվաճումների սկզբնական փուլի մասին: Հայոց Արևելից կողմերի` Արցախ և Ուտիք աշխարհների, ինչպես նաև Աղվանքի պատմության տարբեր հարցեր մանրամասն շարադրել է VII դ.պատմիչ Մովսես Կաղանկատվացին իր «Աղվանից աշխարհի պատմություն» աշխատության մեջ: VIII դ. հայ նշանավոր պատմիչ է Ղևոնդը: Նրա երկը, որը կրում է «Պատմություն» խորագիրը, նվիրված է արաբական տիրապետության դեմVIII դ. հայ ժողովրդի մղած հերոսական պայքարին:

ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԲՆԱԿԱՆ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ: V դ. սկսած մեծ հաջողությունների է հասնում հայ փիլիսոփայական միտքը: V դ. հեղինակ Եզնիկ Կողբացին, որ Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտներից էր, նշանավոր իմաստասեր էր։ Սկզբում նա իր ուսուցչի հետ զբաղվել է թարգմանական գործունեությամբ: Ավելի ուշ նա գրել է «Եղծ աղանդոց»(«Աղանդների հերքումը») աշխատությունը, որտեղ հիմնավոր հերքում է հեթանոսությունը, պարսից զրադաշտական կրոնը և պաշտպանում քրիստոնեական վարդապետությունը։ Զրադաշտական կրոնի հերքումն ուղղված էր պարսից արքունիքի` հայերին ձուլելու փորձերի դեմ։ Բարձրացնելով և մեծարելով քրիստոնեությունը` Եզնիկ Կողբացին անուղղակիորեն պաշտպանում էր հայ ժողովրդի ազգային-մշակութային ինքնությունը։ Վաղ միջնադարի ամենանշանավոր փիլիսոփան Դավիթ Անհաղթն է‚ որն իր ուսումն ստացել է Եգիպտոսի Ալեքսանդրիա քաղաքում։ Նա ուսումնասիրել է հույն իմաստասերներ Պլատոնի ու Արիստոտելի գործերը և իր «Սահմանք իմաստասիրութեան» («Իմաս- տասիրության սահմանումը») նշանավոր երկում մեկնել ու զարգացրել է հույն խոշոր իմաստասերների գաղափարները` Հայաստանում տարածելով նրանց ուսմունքը։ Բանավեճերի մեջ եղել է անհաղթելի, որի համար էլ ստացել է Անհաղթ մականունը։ Նա մեծ հռչակ էր վայելում ոչ միայն հայ, այլև հույն և հռոմեացի իմաստասերների շրջանում։

Բժշկությունը։ Վաղ միջնադարի հայ մատենագիրների երկերում բժշկության և բժիշկների մասին պահպանվել են բազմաթիվ տեղեկություններ։ Դրանցում խոսվում է զարկերակի միջոցով հիվանդությունները ախտորոշելու մասին, տեղեկություններ կան մարդու զգայարանների և ներքին օրգանների կառուցվածքի ու դերի մասին։ Հետևելով Հիպոկրատին` Եղիշեն գրում էր, թե բժիշկը հարուստի և աղքատի չպիտի տարբերի. «Բժշկի համար կարևոր չէ,–գրել է նա,– թե հիվանդի անկողինը ոսկեղեն է, թե հնամաշ, նա զննում է հիվանդի ամբողջ մարմինը, թե արդյոք տաքություն չունի՞, կամ թե սիրտը հանդարտ է տրոփում, կամ լյարդը կակո՞ւղ է արդյոք, կամ երակների զարկերը հարմա՞ր են։ Եվ ըստ այնմ դեղեր է տալիս` հիվանդներին առողջություն պարգևելով»։ Հայ բժշկագիտությունը մեծապես հարստացավ հույն և հռոմեացի, ինչպես նաև այլ հեղինակների բժշկագիտական գործերի թարգմանությամբ, որի շնորհիվ անտիկ բժշկության գիտելիքները տարածվեցին Հայաստանում։

Աշխարհագրությունը և տիեզերագիտությունը։ V դ. վերջերին Պատմահոր կողմից ստեղծվեց «Աշխարհացոյց»-ը, որ գրված է անտիկ աշխարհագրության ավանդույթներով, Պտղոմեոսի և Պապոս Ալեքսանդրացու աշխատությունների օգտագործումով և մեծաքանակ ինքնուրույն նյութի մատուցմամբ։ «Աշխարհացոյց»-ում նկարագրված են Ատլանտյան և Հնդկական օվկիանոսները, Միջերկրական, Սև և Կասպից ծովերը, Եվրոպայի, Ասիայի և Լիբիայի (Հյուսիսային Աֆրիկայի) երկրները։ Հատկապես արժեքավոր են Մեծ Հայքի, Վիրքի, Աղվանքի, Պարսկաստանի և Ասիական Սարմատիայի նկարագրությունները։ Բնական գիտությունների ասպարեզում հայ ամենանշանավոր դեմքն Անանիա Շիրակացին է, որը ծնվել է VII դ. սկզբներին Շիրակ գավառում։ Նախնական կրթությունն ստանալով տեղում` նա ութ տարի ուսանել է Տրապիզոնում` հույն նշանավոր գիտնական Տյուքիկոսի մոտ։ Մեծ տիեզերագետ և մաթեմատիկոս Անանիա Շիրակացին, հետևելով անտիկ հեղինակներին, գրել է, որ Երկիրը ձվին ման է, ինչպես ձվի կլոր դեղնուցը մեջտեղում է, սպիտակուցը` նրա շուրջը, իսկ կեղևը շրջապատում է չորս կողմից: Անանիա Շիրակացին գիտեր, որ Արեգակի խավարման պատճառը նրան պատնեշող Լուսինն է։ Հայ տիեզերագետի կարծիքով` Ծիր Կաթինը «կուտակված թույլ և ուժեղ աստղերի բազմություն է»։ Անանիա Շիրակացին նաև լրացրել ու խմբագրել է «Աշխարհացոյց»-ը: Տիեզերագիտության և մաթեմատիկայի բնագավառներում Անանիա Շիրակացին հետևել է անտիկ գիտության ավանդույթներին։ Այդ դարաշրջանում, երբ Եվրոպայում ամենուրեք մոռացվում էր անտիկ գիտական ժառանգությունը, Անանիա Շիրակացին կարևոր դեր խաղաց այն պահպանելու և գալիք սերունդներին հաղորդելու գործում։

ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԱՐՎԵՍՏԸ Վաղ միջնադարյան Հայաստանում բարձր զարգացման է հասել շինարարական արվեստը։ Կառուցվել են ամրակուռ ամրոցներ, ապարանքներ, եկեղեցիներ, քարավանատներ, հյուրանոցներ, կամուրջներ, բնակելի տներ և այլն։ Որպես շինանյութ հիմնականում օգտագործվել է բազմագույն տուֆ քարը, որով մեծապես հարուստ է մեր հայրենիքը։ Աշխարհիկ շինությունները, որպես կանոն, զոհ են գնացել օտարների արշավանքներին: Ուստի վաղ միջնադարի մեծաքանակ շինություններից մեզ են հասել մեծ մասամբ եկեղեցիները, որոնք հատուկ խնամքով էին կառուցվում։ Բացի դրանից` օտարները, վախենալով «հայերի աստծու» վրեժխնդրությունից, դրանք չէին ավերում։ Հայ ճարտարապետության գլուխգործոցներից է Հռիփսիմեի տաճարը Վաղարշապատում (Էջմիածնում), որը 618թ. կառուցել է Կոմիտաս կաթողիկոսը։ Տաճարը լավ պահպանվել է մինչև մեր օրերը և դիտողին զարմացնում է իր գեղեցկությամբ ու ներդաշնակությամբ, իսկ մասնագետներին` ճարտարապետական լուծումներով։ Հռիփսիմեի տաճարը Էջմիածնում (618թ.) VII դ. կեսերին կառուցվում է Զվարթնոց հրաշագեղ տաճարը Երևանից Էջմիածին տանող մայրուղուց ոչ շատ հեռու։ Այն կառուցել է Ներսես Շինարար կաթողիկոսը: Ունեցել է 50 մ բարձրություն և կանգուն է մնացելշուրջ երեք դար։ Կործանվել է երկրաշարժից: Աշխարհիկ կառույցներից պահպանվել են իշխանական դղյակների, ամրոցների, դրանց պարիսպների մնացորդներ։ Այդ շրջանում հայոց ճարտարապետությանը հատուկ էին պարզությունը և վեհությունը։

Քանդակագործությունը և նկարչությունը։ Վաղ միջնադարում զարգացավ նաև քանդակագործությունը` պայմանավորված ճարտարապետության և շինարարության բուռն վերելքով։ Այդ շրջանից հայտնի են մի շարք բարձրաքանդակներ և զարդերի փորագրություններ, որոնցով պատում էին եկեղեցիների, դամբարանների և պալատների պատերը։ Իր զարդաքանդակներով հատկապես աչքի է ընկնում Զվարթնոց տաճարը, որի պատերին նռներ և խաղողի ողկույզներ են պատկերված։ Զվարթնոցի սյուներին քանդակված են թևատարած հզոր արծիվներ։ Պահպանվել են նաև շինարարների մի քանի պատկերներ` աշխատանքային գործիքները ձեռքներին։ Զվարթնոցի պատին Ներսես կաթողիկոսը թողել է հունարեն արձանագրություն` «Ներսեսն է կառուցել, հիշեցեք»: Վաղ միջնադարում եկեղեցիների պատերը ներսից երբեմն զարդարում էին որմնանկարներով։ Դրանցում հաճախ պատկերում էին Քրիստոսի կերպարանքը` եզերված նռների, խաղողի ողկույզների և այլ զարդերի պատկերներով։ Նկարչության մի տարատեսակ է խճանկարը (մոզաիկան), որով սովորաբար զարդարում էին եկեղեցիների, պալատների և բաղնիքների հատակը։ Խճանկարները ստեղծվում էին բազմագույն և բազմերանգ քարերից։ Հայկական լավագույն խճանկարները պահպանվել են Երուսաղեմի հայկական եկեղեցիներում։ Դրանցից մեկն ունի շուրջ 30 քառ. մ մակերես և եզերված է թռչունների, ձկների ու խաղողի ողկույզների զարդանախշերով։

Մանրանկարչությունը։ Հայ գրերի գյուտից հետո արդեն ծնունդ է առնում մագաղաթյա ձեռագրերը մանրանկարներով զարդարելու արվեստը։ Ցավոք, այդ շրջանից մեզ է հասել ընդամենը չորս մանրանկար, որոնք բոլորն էլ կրոնական բովանդակություն ունեն։ Հայ մանրանկարչությունը բուռն ծաղկեց զարգացած միջնադարում։

Թատրոնը և երաժշտությունը։ Հայ միջնադարյան թատրոնը ժառանգեց Հայաստանի հելլենիստական թատրոնի ավանդույթները։ Վաղ միջնադարում թատերական ներկայացումները տրվել են հայերենով և վայելել են մեծ ժողովրդականություն։ Թատերական ներկայացումները տեղի են ունեցել քաղաքային հրապարակներում կամ գյուղական բնակավայրերի կենտրոններում՝ շրջիկ թատերախմբերի կողմից։ Դրանք սովորաբար կազմված էին լինում պարուհիներից ու լարախաղացներից։ Նրանց հաճախ հրավիրում էին իշխանական խնջույքներին` զվարճացնելու նախարարին, նրա ընտանիքի անդամներին և հյուրերին։ Դերասանները փանդիռների (հայկական լարային նվագարան) նվագակցությամբ երգում ու պարում էին հարսանիքներին, իշխանական խնջույքներին և երգում հուղարկավորության ժամանակ։ Բուռն տարածում ունեին ժողովրդական գուսանական երգերը։ Մեծ զարգացում ապրեց հոգևոր երաժշտությունը։ Երգում էին Մեսրոպ Մաշտոցի, Կոմիտաս կաթողիկոսի և ուրիշների հեղինակած շարականները։ Վաղ միջնադարի հայ մշակույթն ամփոփեց հայոց հին մշակույթի զարգացումը և հայ մշակույթի մեջ ներմուծեց իսկական ազգային, ժողովրդական ոգի։ Հայ մշակույթի բազմաթիվ երևելի հուշարձաններ ձեռք են բերել համաշխարհային նշանակություն։

ԿՈՐՅՈՒՆԸ` ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏՈՑԻ ՄԱՍԻՆ «Մաշտոց էր անունն այն մարդու, որ հիշեցինք Միջնադարյան երաժիշտ մեր խոսքի սկզբում, որի համար և մենք հոգ ենք տարել պատմելու։ Նա Տարոն գավառից էր, Հացեկաց գյուղից, Վարդան անունով երանելի մարդու որդին։ Մանկական հասակում նա կրթվել էր հելլենական դպրությամբ, (ապա) եկել, հասել էր Մեծ Հայաստանի Արշակունի թագավորների դուռը, կացել էր արքունի դիվանատանը՝ դառնալով արքայի տված հրամանի ծառայողը՝ ոմն Առավանի՝ մեր Հայոց աշխարհի հազարապետության ժամանակ։ Նա տեղյակ ու հմուտ էր աշխարհական կարգերին, իր զինվորական արվեստով սիրելի էր դարձել իր զորականներին։ Եվ այնտեղ հենց ջանալով` ուշադրությամբ հետևում էր աստվածային գրքերի ընթերցանությանը, որով և շուտով լուսավորվեց ու թափանցեց, խորամուխ եղավ աստվածային հրամանների հանգամանքերի մեջ, և ամեն պատրաստությամբ զարդարելով իրեն՝ իշխանների ծառայությունն էր կատարում։ ...Եվ այսպես նա շատ նեղություններ քաշեց իր ազգին մի բարի օգնություն գտնելու համար։ Ամեն բան շնորհող Աստծուց իսկապես պարգևվեց նրան (այդ) բախտը. նա իր սուրբ աջով հայրաբար ծնեց նոր և սքանչելի ծնունդներ – հայերեն լեզվի նշանագրեր։ Եվ այնտեղ շուտով նշանակեց, անվանեց ու դասավորեց, հորինեց սիղոբաներով-կապերով...»:

ԵԶՆԻԿ ԿՈՂԲԱՑ ԽՐԱՏՆԵՐԻՑ «Ով սյուն է դարձել և ամբողջ շինությունն իր վրա է հենել, եթե խորտակվի, ամբողջը կկործանի, ցած կթափի: Այսպես էլ առաջնորդը, եթե Աստծու կամքով չշարժվի, ամբողջ միաբանությունը սատանային կմատնի և առաջնորդելու փոխարեն կորստի պատճառ կլինի: Այդպիսի առաջնորդությունը մեծ մոլորություն է ու անբուժելի չարիք, որովհետև մարդիկ ավելի շատ օրինակին են հետևում, քան ճշմարտությանը»:
«Մարմինդ նեղի՛ր գիտությամբ ու Գրքի վկայությամբ»:
«Այս կյանքը պատերազմ է»:
«Մեղրը քաղցր է, բայց հիվանդոտ մարմնին վնաս է տալիս. խրատն ու կշտամբանքն օգտակար են, բայց անօգուտ են նրա համար, ով դեմքը դեպի հակառակ կողմն է ուղղել»:
«Սերն ու երկյուղը քեզ բնավորություն դարձրու, որ խաբեությամբ չտանջվես»:

ԱՆԱՆԻԱ ՇԻՐԱԿԱՑԻՆ` ԵՐԿՐԻ ՄԱՍԻՆ «Եթե որևէ մեկը կամենա Երկրի դիրքը պատկերացնելու համար... ակնառու օրինակ ստանալ, ինձ թվում է` հարմարավոր օրինակը ձուն է. ինչպես որ նրա դեղնուցը գնդաձև գտնվում է մեջտեղում, սպիտակուցը նրա շուրջն է, իսկ կճեպը շրջապատում է չորս կողմից, ճիշտ այդպես էլ Երկիրը գտնվում է մեջտեղում, օդը` նրա շուրջը, իսկ երկինքը շրջապատում է չորս կողմից»:

ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ԶԱՐԳԱՑԱԾ ՄԻՋՆԱԴԱՐՈՒՄ

ԲԱԳՐԱՏՈՒՆՅԱՑ ԹԱԳԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՆԿԱԽՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՈՒՄՆ ՈՒ ԱՄՐԱՊՆԴՈՒՄԸ
Բագրատունյաց թագավորության հաստատումը. Աշոտ I։ Խալիֆայությանը ենթակա երկրներում, այդ թվում և Հայաստանում, արաբական տիրապետությունը թոթափելու ձգտումն ավելի ու ավելի էր ուժեղանում։ Արտաքին քաղաքական իրադրությունը բարենպաստ էր դրա համար։ Արաբական խալիֆայությունն անկում էր ապրում։ Ժողովրդական ապստամբությունները և գահակալական կռիվները խարխլում էին խալիֆայության հիմքերը։ Ինչպես գիտենք, VIII-IX դդ. ժողովրդական-ազատագրական ապստամբություններ բռնկվեցին նաև Հայաստանում։ Ճիշտ է, արաբական իշխանություններին հաջողվում էր ճնշել այդ ելույթները, սակայն դրանով չէին կարողանում կանխել ազատագրական պայքարի հետագա ընթացքը։ Մյուս կողմից` խալիֆայության դժվարին դրությունից օգտվում էր նրա մշտական հակառակորդ Բյուզանդական կայսրությունը։ Վերջինս ամեն կերպ աջակցում էր հակաարաբական կենտրոնախույս ուժերին։ Այդ պատճառով արաբաբյուզանդական հարաբերությունները խիստ սրվել էին։ Օրավուր թուլացող խալիֆայությունը հարկադրված էր դիմել զիջումների քաղաքականության։ Հայաստանի անկախության վերականգնման համար ստեղծվել էին նպաստավոր պայմաններ։ Արաբական պետության թուլացման և տրոհման ժամանակաշրջանում երկրի տնտեսական կյանքում տեղի էին ունենում խոշոր փոփոխություններ։ Ամրապնդվում, ընդարձակվում և ժառանգական էին դառնում հայ իշխանների տիրույթները։ Զարգանում էր տնտեսությունը, վերելք էին ապրում գյուղատնտեսությունը և արհեստագործությունը։ Տնտեսապես և ռազմականապես զորեղացող հայ իշխաններն անկախության էին ձգտում։ Նրանք հնարավորություն ունեին և գլխավորեցին հայկական պետականությունը վերականգնելու համաժողովրդական շարժումը։ Հայ ժողովրդի բոլոր խավերը միասնական էին, և բոլորն էլ երազում էին անկախությունը վերականգնելու մասին։
Խալիֆայության թուլացումից Հայաստանում ամենից հմտորեն օգտվում էին Բագրատունիները։ Նրանք ձգտում էին իրենց իշխանությունն ու ազդե­ցությունը տարածել ամբողջ Հայաստանում: Խալիֆայությունը, համոզվելով, որ բռնությամբ հնարավոր չէ հնազանդ պահել դեպի Բյուզանդիա հակվող հայ իշխաններին, ստիպված էր զիջում­ների դիմել: 855թ. երկրի սպարապետ հաստատվեց Աշոտ Բագրատունին։ Նա 862թ. նշանակվեց նաև Հայոց իշխանաց իշխան։ Այդ նշանակումով խալի­ֆայությունը փաստորեն երկրի կառավարումը հանձնեց հայերին։ Դրանով Բագրատունիներն աստիճանաբար գերիշխանություն ձեռք բերեցին մյուս իշխանների նկատմամբ։ Աշոտին հանձնվեց նաև հարկահանության իրա­վունքը, իսկ հարկերն էլ կրճատվեցին մոտ երեք անգամ։ Աշոտ Բագրատ­ունին խոհեմ ու հեռատես քաղաքական գործիչ էր և հմտորեն գլխավորում էր երկրի անկախության վերականգնման գործընթացը։ Նա կարողացավ իր գերիշխա­նությունը տարածել Արծրունի, Սյունի, արցախյան և այլ նշանավոր իշխա­նական տների վրա։ Նրա գեր­իշխանությունն ընդունեցին նաև վրաց և աղ­վանից իշխանները։ Աշոտը վերականգնեց հայոց զինված ուժերը` բան­ակի թիվը հասցնելով 40 հազարի։ Նա իր եղբայր Աբասին նշանակեց բանակի հրամ­ա­նատար` սպարապետ։ Աշոտը հմտոր­են օգտագործեց տարածաշ­րջան­ի արաբ ամիրաների ներքին հակաս­ութ­յունն­երը և նրանց թույլ չտվեց մի­­ջամտել Հայաստանի ներքին գործեր­ին։ Հայ­աս­տանի տարածքում գտնվող արա­բական ամիրայու­թյուններն ըն­դուն­եց ­ինձ հետ նրա գերիշխանությունը։ Այս­պի­սով` Բագրատունիների ձեռքն անց­ավ երկրի վարչական, տնտեսական և ռազմական իշխանությունը։ Երկիրն առաջ էր գնում անկախության ուղիով։ Արաբական իշխանությունը Հայաստ­անում փաստորեն դարձավ անվանական։ Հայաստանի անկախության վերականգնման մեջ մեծապես շահագրգռված հայոց վերնախավն ըստ ամենայնի աջակցում էր Բագրատ­ու­նիներին։ Աշխար­հիկ և հոգևոր վերնախավի նախաձեռնությամբ 869թ. հայ իշխանների հատուկ ժողով հրավիրվեց, որը միահամուռ որոշեց Աշոտ Բագ­րատունուն հռչակել Հա­յոց թագավոր։ Աշոտ Բագրատունու թագավոր­ ական իշխանությունը պաշ­տոնա­պես ճանաչելու համար ժողովը դիմեց խալիֆին։ Սակայն խալիֆա­յությունը երկար ժամանակ ձգձգում էր Հայոց թագավ­որության ճանաչումը։ Բյուզանդիան իր հակառակորդ Արաբական խալիֆայությունը թուլացնելու նպատակով խրախուսում էր Հայաստանի անկախանալը և շտապեց դաշինք կնքել նրա հետ։ Բյուզանդական կայսր հայազգի Վասիլ I-ը 876թ. հատուկ պատգամավորություն է ուղարկում Աշոտ Բագրատունու մոտ։ Կայսրը հայտ­նում է, որ ինքը ծագում է հայ Արշակունիներից, և քանի որ Բագրատունիները թագադիր ասպետներ են եղել, նրանից թագ է խնդրում։ Ի նշան փոխադարձ բարեկամության` Աշոտը թագ է ուղարկում Վասիլ I-ին։
Խալիֆայությունը ոչ մի կերպ չէր հաշտվում Հայաստանի փաստական անկախության վերականգնման հետ։ Խալիֆի հատուկ հանձնարար­ությամբ Հայաստան ուղարկված նոր ոստիկան Ահմադը Հայաստանի արաբ ամիրաների հետ դավադրություն է կազմակերպում Աշոտի դեմ։ Նրանք որոշում են անկախության ձգտող հայ իշխաններին բարեկամություն հաստատելու պատրվակով հրավիրել Դվին և ոչնչացնել։ Սակայն Աշոտ Բագրատունին ուշի-ուշով հետևում էր արաբների գործողություններին։ Նրա մարդիկ ձերբակալում են ոստիկանի սուրհանդակներին, որոնց մոտ հայտնաբերվում է ոստիկան Ահմադի նամակը` ուղղված արաբ ամիրաներին։ Ահմադը նրանցից պահանջում էր հարձակվել Դվինի վրա` իբր թե կռվում են նոր նշանակված ոստիկանի դեմ։ Նպատակն այն էր, որ ոստիկանը ոչինչ չկասկածող հայ իշխաններին ձերբակալեր ու ոչնչացներ։ Տեղեկանալով ոստիկանի ծրագրերին` Աշոտը սպարապետ Աբասին հանձնարարում է զորքով շարժվել Դվին։ Դավադրության նշանակված օրը հայ իշխանների փոխարեն Դվին է մտնում հայկական զորքը։ Սարսափած ոստիկանին ձերբակալում են, արաբական զորամասերը զինաթափում ևերկրից դուրս քշում։ Ոստիկանին նժույգի փոխարեն նստեցնում են ջորու վրա, տանում մինչև Հայաստանի հարավային սահման և ուղարկում «այնտեղ,որտեղից եկել էր»: Այսպիսի անփառունակ վախճան ունեցավ արաբականվերջին ոստիկանի իշխանությունը Հայաստանում։ Հանդիպելով հայ ժողովրդի միահամուռ դիմադրությանը և համոզվելով,որ Հայաստանն ի վերջո կվերականգնի իր անկախությունը, նոր խալիֆը 885թ. արքայական թագ և թանկարժեք հանդերձներ ուղարկեց Աշոտ Բագրատունուն՝ նրան ճանաչելով Հայոց թագավոր։ Իր հերթին Վասիլ I կայսրը շտապեց բարեկամական դաշինք կնքել նրա հետ։ Հայաստանի իշխանների և հարևան երկրներից եկած հյուրերի ներկայությամբ 885թ. օգոստոսի 26-ին Շիրակավանում մեծ հանդիսավորությամբ Գևորգ Գառնեցի կա- թողիկոսի կողմից Աշոտ Բագրատունին օծվեց Հայոց թագավոր։ Այսպիսով` Հայաստանի տարիներ առաջ հաստատված փաստական անկախությունը ճանաչվեց միջազգայնորեն: Հիմնվեց Հայաստանի Բագրատունյաց թագա- վորությունը (885–1045թթ.)‚ և վերականգնվեց Վասիլ I կայսր ավելի քան 450 տարի առաջ վերացած հայկական պետությունը։ Դա պատմական շրջադարձային նշանակություն ունեցող երևույթ էր, որը մեծապես նպաստեց Հայաստանի հետագա վերելքին։

Երկրի ամրապնդումը: Հայոց տերության ստեղծումը։ Աշոտ I-ը, որպես փորձված պետական գործիչ և զորավար‚ մեծ ուշադրություն էր դարձնում առաջին հերթին երկրի պաշտպանությանը։ Նա քայլեր ձեռնարկեց առանձին իշխանների և արաբական ամիրայությունների ձեռքին գտնվող հայկական տարածքներն իր իշխանության ներքո միավորելու ուղղությամբ։ Սակայն այդ հարցում թագավորը հանդիպում էր ուժեղ դիմադրության։ Նա ճնշեց Վանանդի իշխանների ելույթը և Վանանդ գավառը Կարս բերդաքաղաքով միացրեց իր տիրույթներին։ Կարսը վերակառուցվեց և դարձավ հայոց սպարապետների աթոռանիստը։ Ավելի բարդ էր երկու իշխանական տների` Վասպուրականի Արծրունի և Սյունիքի Սյունի նախարարական տների խնդրը։ Դրանք իրենց կարողությամբ և ռազմական ուժով քիչ էին զիջում Բագրատունիներին։ Սակայն Աշոտ I-ին հաջողվեց խաղաղ ճանապարհով, խնամիական կապեր հաստատելով, ավատատիրական այս հզոր տները ևս ենթարկել իրեն: Հայոց թագավորն իր իշխանությանը ենթարկեց ոչ միայն Վասպուրականի, Գուգարքի, Սյունիքի, Արցախի և մյուս հայկական իշխանությունները, այլև Հայաստանի հարավի արաբական ամիրայությունները։ Դրանով ևս որոշակի հաջողությունների հասավ հայկական հողերը մեկ միասնական պետության մեջ միավորելու իր ծրագրերում։ Հաջող արշավանքներով Աշոտ I-ը հուժկու հարվածներ հասցրեց կովկասյան լեռնականներին, որոնք ասպատակում էին Վիրքը և Աղվանքը: Մինչ այդ նրա ազդեցության տակ հայտնված այդ երկրներն ընդունեցին Աշոտի գերիշխանությունը։ Հայոց թագավորությունն ընդարձակվեց՝ տարածվելով մինչև Կովկասյան լեռնաշղթա։ Փաստորեն հիմք դրվեց Բագրատունիների տերությանը։

Պայքար անկախության պահպանման համար: Սմբատ I: Աշոտին հաջորդեց նրա որդի Սմբատ I-ը (890–914թթ.)‚ որը շարունակեց հոր քաղաքականությունը` բարեկամական հարաբերություններ պահպանելով Բյուզանդիայի և Արաբական խալիֆայության հետ։ Նրա օրոք հայկական տերության սահմաններն ավելի ընդարձակվեցին։ Սմբատն իրեն ենթարկեց Աբխազաց(Արևմտավրացական) թագավորությունը և հյուսիսկովկասյան մի շարք ցեղերի` կայազորներ հաստատելով թե՛ այդ երկրներում և թե՛ Ալանաց դռներում։ Նա թագավորական թագ տվեց վրաց Ատրներսեհ իշխանին և Հայոց Արևելից կողմերի Համամ իշխանին, իսկ իրեն հռչակեց «Տիեզերակալ, թագավոր Հայոց և Վրաց»: Նրա օրոք երկիրը տնտեսապես բարգավաճում էր,ամենուրեք ծավալվում էր խաղաղ շինարարություն։ Պետության կենտրոնացման և հզորացման այս քաղաքականությունը հանդիպում էր ոչ միայն առանձին հայ խոշոր ավատատերերի, այլև խալիֆայության համառ դիմադրությանը։ Իր դիրքերն ամրապնդելու նպատակով Սմբատ I-ը 893թ. բարեկամության և առևտրական նոր պայմանագիր կնքեց Բյուզանդիայի հետ։ Խալիֆայությունը և Ատրպատականում ձևավորված Սաջյան ամիրայությունը թշնամաբար էին վերաբերվում հայկական պետության հզորացմանը։ Ավելին‚ Բյուզանդիայի հետ կնքած պայմանագիրն առիթ դարձնելով` Սաջյան ամիրայի զորքերը ներխուժեցին Հայաստան։ Արագածոտն գավառի Դողս գյուղի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում արաբները ծանր պարտություն կրեցին։ Չկարողանալով զենքով հաջողության հասնել՝ Սաջյան ամիրաները փոխեցին իրենց քաղաքականությունը։ Նրանք Հայոց տերությունը թուլացնելու համար դիմեցին հայ իշխանների միջև երկպառակություն սերմանելուն։ Շուտով հարմար առիթը ներկայացավ` միջամտելու հայ իշխանների ներքին տարաձայնություններին: Վասպուրականի և Սյունիքի իշխանները սկսեցին վիճել Նախճավան քաղաքի համար։ Սմբատն այդ վեճը լուծեց հօգուտ Սյունյաց իշխանների։ Թագավորի այդ քայլից դժգոհ Գագիկ Արծրունին բանակցություններ սկսեց Ատրպատականի ամիրա Յուսուֆի հետ։ Վերջինս անմիջապես միջնորդեց խալիֆի առաջ` Սմբատի փոխարեն Հայոց թագավոր ճանաչելու Գագիկ Արծրունուն։ Խալիֆն առանց հապաղելու թագ ուղարկեց, և 908թ. Յուսուֆը Գագիկ Արծրունուն թագադրեց որպես Հայոց թագավորի։ Նրան վերապահվեց նաև Հայաստանից հարկեր հավաքելու իրավունքը։ «Բաժանի՛ր և տիրի՛ր» քաղաքականությամբ արաբ­ները ձգտում էին ավելի խորացնել հայ ազդեցիկ իշխանների տարաձայ­նությունները և արգելակել Հայոց տերության հետագա վերելքը։ Յուսուֆը Բագրատունիների թագավորությանն ընդմիշտ վերջ տալու նպատակով Գագիկ Արծրունու հետ` համատեղ ուժերով հարձակվեց Սմբատի զորքերի վրա։ Դժբախտաբար, Գագիկ Արծրունուց բացի, Յուսուֆի կողմն անցան նաև մի շարք այլ հայ իշխաններ։ Հայոց թագավորության համար ստեղծվեց ծանր կացություն։ Բյուզանդական կայսրը Սմբատին օգնելու նպատակով մեծ զորքով շարժվեց դեպի Հայաստան, սակայն ճանապարհին մահացավ, իսկ զորքը հետ դարձավ: Հայոց թագավորը մնաց առանց դաշնակիցների՝ արաբական վտանգին դեմ հանդիման։ Սմբատ I-ն ստիպված եղավ մի փոքր զորագնդով ամրանալ Կապույտ բերդում։ Սակայն մեկ տարվա համառ դիմադրությունից հետո, փորձելով կանխել երկրի հետագա ավերումը, նա անձնատուր եղավ։ Յուսուֆը, հակառակ իր խոստումներին, Հայոց թագավորին կալանավորեց և ուղարկեց Դվինի բանտ։ Նախճավանի Երնջակ բերդն այդ ժամանակ հերոսաբար դիմադրում էր արաբներին։ Յուսուֆը Սմբատին տարավ այնտեղ, որպեսզի նա բերդի պաշտպաններին զենքը վայր դնելու հրաման արձակի։ Սակայն թագավորը բերդապահներին դի­մադրու­թյունը շարունակելու կոչ արեց, ինչը նրան մահապատժի ենթարկելու առիթ ծառայեց (914թ.): Արաբները ժողովրդի վրա ահ ու սարսափ տարածելու նպատակով Դվինում թագավորի մարմինը գամեցին խաչի վրա: Արաբների ավերիչ արշավանքի և կողոպտիչ քաղաքականության հե­տևանքով խախտվեց երկրի բնականոն կյանքը։ Երկրում սով սկսվեց, որը տևեց մի քանի տարի։ Նոր ստեղծված հայկական տերությունը կանգնեց անկախությունը կորցնելու լուրջ վտանգի առաջ։

Երկրի անկախության ամրապնդու­մը: Յուսուֆը հույս ուներ, որ Սմբատի մահապատժից հետո հայերը ծնկի կգան։ Սակայն տեղի ունեցավ հակառակը։ Հայ ժողովուրդը ոտքի ելավ թշնամու դեմ` իր անկախությունը և պետա­կանությունը պաշտպանելու համար։ Այդ պայքարը գլխավորեց Սմբատ I-ի ավագ որդի Աշոտ II-ը (914–928թթ.), որին խիզա­խութ­յան և տոկունության համար ժողո­վուրդը Երկաթ մականունը տվեց։ Աշոտ Երկաթը, հոր վրեժն առնելու և երկիրն ազատագրելու համար, հավատարիմ մնացած զորագնդերի գլուխ անցած, ոչնչացրեց կամ դուրս վռնդեց երկրի կարևոր բերդերում ամ­րացած արա­բական զորագնդերը։ Յուսուֆն էլ իր հերթին բռնությունների էր ենթարկում անգամ իր կողմն անցած հայ իշխաններին: Նրանք, հասկանալով, թե ինչ ճակատագրական սխալ են թույլ տվել, աստիճանաբար համախմբվեցին Աշոտ II-ի շուրջը։921թ. Աշոտ II-ն իր փոքրաթիվ զորաջոկատով ամրացավ Սևանա կղզում: Արաբական զորքերի հրամանատար Բեշիրը փորձեց գրավել կղզին‚ սակայն Աշոտ II-ը մառախլապատ մի օր նավակներում տեղավորեց իր լավագույն ռազմիկներին, որոնք, դեռ ափ չհասած, հանկարծակի սկսեցին ուժգնորեն նետահարել արաբներին։ Հայոց թագավորի այդ անակնկալ համարձակ գործողությունը խուճապի մատնեց արաբներին։ Գլխակորույս նահանջող թշնամու վրա հարձակվեց Գևորգ իշխանի ջոկատը և մի նոր ջարդ տվեց նրան։ Սևանի փայլուն հաղթանակից հետո հայկական զորաբանակները Աշոտ II-ի և նրա եղբայր Աբասի գլխավորությամբ արաբներից ազատագրեցին Կենտրոնական Հայաստանի մեծ մասը։ Այնուհետև նրանք հաղթեցին նաև Թիֆլիսի արաբական ամիրայությանը։ Այս հաջողությունները զգալի չափով նպաստեցին հայ և վրաց Բագրատունիների քաղաքական դաշինքին: Բյուզանդիան փորձում էր Հայաստանի և Վրաստանի ուժերն ուղղել արաբների դեմ։ Ուստի‚ երբ Աշոտ II-ը մեկնեց Կոստանդնուպոլիս, բյուզանդացիներն անմիջապես դաշինք կնքեցին նրա հետ։ Արաբները, համոզվելով, որ Հայաստանը զենքի ուժով չեն կարող իրենց ենթարկել, ստիպված զիջեցին, որպեսզի չանցնի Բյուզանդիայի կողմը։ 922թ.խալիֆը Աշոտ II-ին թագ ուղարկեց և ճանաչեց Հայաստանի շահնշահ, այսինքն` արքայից արքա: Դրանով արաբները ճանաչեցին Աշոտ Երկաթի գերակայությունը տեղական բոլոր արքայիկների նկատմամբ։ Արքայական այս բարձր տիտղոսն Անիի Բագրատունիները կրեցին մինչև թագավորության անկումը։ Ամրապնդելով իր իշխանությունը` Աշոտ II-ը կարճ ժամանակամիջոցում վերջնականապես հնազանդեցրեց կենտրոնախույս իշխաններին։ Գագիկ Արծրունին, որը մինչ այդ հասկացել էր իր արարքի կորստաբեր լինելը և հեռացել արաբներից, հաշտվեց նոր իրադրության հետ`բավարարվելով «Վասպուրականի թագավոր» տիտղոսով։ Այսպիսով` Հայաստանի անկախության և Հայոց տերության պահպանման համար մղվող Աշոտ Երկաթի պայքարն ավարտվեց հայերի վերջնակ­ան հաղթ­անակով։ Հայաստանի անկա­խությունը նվաճված էր‚ իսկ Բագրատունյաց տերությունը` վերա­կանգնված։

Հովհաննես Դրասխանակերտցին` Աշոտ I-ի մասին «Իսկ երբ իր հոր` Սմբատի փոխարեն [Աշոտն] է տիրում հայոց սպարապետությանը, իրենից առաջ եղողներից գրեթե ամենաբարձրը ինքն է ճանաչվում, քանի որ ընդունելով մեծարանքներ` արհամարհում էր անարգանքը և միշտ իրեն վարժեցնում էր բարի կրթության ու ուսման մեջ։ ...Այդպես է վարում նաև սպարապետությունը, և նրա բարի համբավը հասնում է մինչև արքունիք։ Ապա Հայաստան ուղարկված Ալի-Արմանի անունով մի ոստիկան` ամիրապետի հրա­մանով նրան [Աշոտին] կարգում է Հայոց իշխանաց իշխան` զարդարելով բազում զգեստներով և արքունական պատվով, նրան վստահելով հայոց հարկերն ու արքունի ամբողջ տուրքը։ ...Բայց ինձ համար այստեղ մեկ այլ բան ավելի սիրելի չէ, քան զբաղվել այն գովեստով, որ վերաբերում է իշխանաց իշխան Աշոտին։ Քանի որ նա միջին տա­րիքի հասնելով` բարձրահասակ էր, մարմնեղ, թիկնավետ, զվարթադեմ, մրահոն։…Հայոց նախարարներն ու իշխանները, այսպիսի քաջատոհմիկ պերճություն տեսնելով, բոլորը միաբան խորհուրդ են անում` նրան թագավոր նշանակել իրենց վրա և Շեխի որդի ոստիկան Հիսեի միջոցով զեկուցում են ամիրապետին։ Եվ սիրով ընդունելով հավանության արժանի խնդիրը` [ամիրապետը] Աշոտին է առա­քում թագավորական թագը։ Ոստիկան Հիսեն այն և նրա հետ նաև թագավորական այլ զգեստներ, պարգևներ, ընծաներ ու հրեղեն երիվարներ է զարդերով ու զենքերով մատուցում նրան։ Այնուհետև այնտեղ հրավիրվեց նաև Գևորգ մեծ հայրապետը և սրվակի յուղով օծելու փոխարեն կատարելով աստվածային հոգևոր օրհնությունը` նրան թագավոր են կարգում Ասքանազյան ազգի վրա»:

Հովհաննես Դրասխանակերտցին` Սմբատ I-ի օրոք Հայոց տերության սահմանների մասին «Եվ այսպես ձգտելով [Սմբատը] ընդլայնում էր իր տերության սահմանները հյուսիս-արևմուտքից մինչև Կարին քաղաքը, իսկ այնտեղից էլ Կղարջքով այն կողմ անցնելով ու հասնելով մինչև մեծ ծովի ափը, եգերացիների սահմանները, Կովկասյան մեծ լեռան ստորոտները` գրավելով գուգարացիներին ու Ծանարքը,[հասնելով] մինչև Ալանաց դուռը և գրավելով նաև նրանց երկաթյա դռնով ամրոցը։ Իսկ այնտեղից էլ [հասնելով] մինչև հարավային կողմը, [այն է]` Կուր գետով մինչև Տփխիս քաղաքը, ինչպես նաև Ուտի գավառը մինչև Հունարակերտ քաղաքը և Տուսու Շամքոր։ Եվ այսպես ընդարձակելով իր տերության սահմանները և դնելով արքունի հարկերի, տուրքերի ու մաքսերի լծի տակ` քաջամարտության զենքը տնկում է որպես հաղթության նշան»:

ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ X ԴԱՐԻ 30-ԱԿԱՆ ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻՑ ՄԻՆՉԵՎ XI ԴԱՐԻ ՍԿԶԲՆԵՐԸ

Հայաստանն Աբասի և Աշոտ III-ի թագավորության շրջանում։ Արաբների նկատմամբ տարած հաղթանակով Հայաստանի անկախությունը վերջնակա­նապես ամրապնդվեց։ Գրեթե վերացավ արտաքին հարձակումների վտանգը, և երկիրը թևակոխեց խաղաղության ու բարգավաճման երկարատև ժա­մա­նակաշրջան։ Աշոտ II-ի թագավորության վերջին տարիները խաղաղ անցան։ Անժառանգ Աշոտից հետո գահ բարձրացավ նրա կրտսեր եղբայր, Կարսի կառավարիչ Աբասը (928–953թթ.): Նա Բագրատունիների արքունիքը տեղա­փոխեց Կարս և այն դարձրեց իր թագավորության նոր մայրաքաղաքը։ Կարսը կարճ ժամանակամիջոցում աճեց, կառուցապատվեց և դարձավ Հայաստանի նշանավոր քաղաքներից մեկը։ Երկարատև և ավերիչ պատերազմից հետո բնակչությունը ձեռնամուխ եղավ երկրի քայքայված տնտեսությունը վերա­կանգնելուն։ Կենտրոնական իշխանության հզորացման ջատագով էր նաև Հայոց եկե­ղեցին։ Նկատի առնելով այդ հանգամանքը` Աբաս թագավորը 948թ. Աղ­թամար կղզուց կաթողիկոսական աթոռը տեղափոխեց պետության մայրաքաղաք։ Անանիա Մոկացի կաթողիկոսը հաստատվեց Կարսում: Հետագայում կաթողիկոսական աթոռը տեղափոխվեց սկզբում Շիրակի Արգինայի վանք, իսկ այնուհետև՝ Անի: Աբասին հաջորդեց նրա որդի Աշոտ III-ը (953–977թթ.): Վերջինս պետության ամրապնդման ու կենտրոնացման համար վճռական քայլերի դիմեց։ Նա ավելի մեծացրեց երկրի անկախությունը պահպանող մշտական բանակը: Հայոց բանակը պարտության մատնեց կովկասյան լեռնականներին՝ վերջ դնելով նրանց ասպատակություններին։ Ծավալվում էր շինարարությունը։ Երկրի գլխավոր կենտրոններում հիմնվեցին վանքեր, դպրոցներ ու հիվանդանոցներ։ Խոսրովանույշ թագուհին Ձորագետի բարձրադիր ափին հիմնեց Սանահինի և Հաղպատի նշանավոր վանքերը։ Դրանք դարձան միջնադարյան Հայաստանի մշակույթի խոշորագույն կենտրոններ։ Աշոտ III-ը հոգատար էր աղքատների, կույրերի, անդամալույծների նկատմամբ։ Նրանց համար Սանահինի վանքը բացվում են հիվանդանոցներ և այլ բարեգործական հաստատություններ։ Դրա համար էլ նա ստացավ Ողորմած մականունը։ Սակայն, դրա հետ մեկտեղ, Աշոտ Ողորմածը հարկ եղած պահին մարտի դաշտում էր։ Այսպես‚ 974թ. հայոց բանակը նրա գլխավորությամբ դուրս եկավ Հովհաննես Չմշկիկի բյուզանդական բանակի դեմ՝ թույլ չտալով նրա առաջ խաղացումը դեպի Հայաստանի խորքեր։

Անին` մայրաքաղաք։ Հայոց թագավորությունը երկար ժամանակ չունեցավ մշտական մայրաքաղաք։ Դվինը շարունակում էր մնալ արաբական ամիրայության կենտրոն, իսկ արաբներից այն մաքրելու համար մղվող պայքարն առայժմ հաջողությամբ չէր պսակվում։ Բացի դրանից` Դվինը դուրս էր Բագրատունիների հիմնական տնտեսական կենտրոն Շիրակից։ Նրանք անգամ թագավորանիստ Կարսը տնտեսական առումով հարմար չգտան դարձնելու մշտական մայրաքաղաք։ Երկրի տնտեսական զարգացումն ինքնաբերաբար ծնեց այդպիսի կենտրոն։ Շիրակում` հնագույն Անի ամրոցի շուրջը ծնունդ առավ մի նոր քաղաք: Այն 961թ. Բագրատունիները հռչակեցին մայրաքաղաք։ Անին ուներ աշխարհագրական և ռազմավարական հարմար դիրք և գտնվում էր բանուկ առևտրական ճանապարհների խաչմերուկում։ Անին պետք է լիներ մեծ և շքեղ, որովհետև դիտվում էր որպես ամբողջ Հայաստանի նոր մայրաքաղաք: Կարճ ժամանակում այն աճեց ու կառուցապատվեց շքեղ շինություններով և պարսպապատվեց։ Նոր մայրաքաղաքի հիմնումը խորհրդանշում էր Բագրատունյաց թագավորության հզորացումը: Անին մայրաքաղաք դարձնելու տոնակատարությունը միացվեց Աշոտ III-ին թագադրելու հանդիսությանը։ Անի էին հրավիրված Հայաստանի և հարևան երկրների` Վիրքի, Աղվանքի նշանավոր դեմքերը։ Աշոտ III-ը և նրա հաջորդները միջոցներ չէին խնայում նոր մայրաքաղաքը բարեկարգելու, ամրացնելու համար։ 963–964թթ. կառուցվեց քաղաքի` աշտարակներով ամրացված պարիսպների առաջին գիծը։ Այն սրբատաշ էր և ուներ մոտ 2500 մ երկարություն, 8-10 մ բարձրություն, 1 մ հաստություն: Հետագայում Անին այնքան արագ ընդարձակվեց, որ Սմբատ II-ի օրոք` 989թ., անհրաժեշտ եղավ կառուցել քաղաքի պարիսպների երկրորդ գիծը։ Ճարտարապետական հոյակապ շինություններով մայրաքաղաքի կառուցապատումը շարունակվեց նաև հետագայում։ Անին ուներ ընդարձակ շուկա, իջևանատներ։ Այնտեղ կառուցվել էին տասնյակ եկեղեցիներ, տաճարներ, պալատներ, շքեղ հյուրանոցներ, աշխարհիկ բազմաթիվ այլ շենքեր։ Անին միջնադարյան Հայաստանի ամենամեծ ու հռչակավոր քաղաքն էր։ Ավանդույթի համաձայն` Անին ունեցել է հազար ու մի եկեղեցի։

Սմբատ II թագավորը։ Երկրի բարգավաճումն ու կառուցապատումն ավելի մեծ թափով շարունակվեցին Աշոտ III-ի հաջորդ Սմբատ II-ի օրոք (977–990թթ.): Ամենուր կառուցվում էին եկեղեցիներ, տաճարներ, դպրոցներ, պալատներ, բերդեր, իջևանատներ, կամուրջներ ու ջրմուղներ։ Հայաստանում դեռևս շարունակում էին պահպանվել արաբական ամիրայությունները։ Մասնավորապես` Դվինում գոյատևում էր արաբական միամիրայություն։ Սմբատ II-ի թագավորության առաջին շրջանում Դվինի ամիրան հանդգնեց հանկարծակի հարձակվել Շիրակի վրա և անգամ նկատելի հաջողության հասավ։ Սակայն Սմբատին հաջողվեց գլխովին ջախջախել թշնամուն։ Նա Դվինի ամիրայությունը` արաբների այդ վերջին հենակետը, 987թ. միացրեց իր թագավորությանը։

Բագրատունյաց թագավորության հզորացումը Գագիկ I-ի օրոք։ Հայաստանի Բագրատունյաց թագավորությունը մեծ վերելք ապրեց Սմբատ II-ի եղբայր Գագիկ I-ի թագավորության շրջանում (990– 1020թթ.): Հայոց թագավորը կրում էր «շահնշահ», «թագավոր Հայոց և Վրաց» տիտղոսները։ Դա նշանակում էր, որ Հայաստանի տարբեր մասերում ու այսրկովկասյան երկրներում առաջացած մանր թագավորություններն անվերապահորեն ենթարկվում էին Անիի Բագրատունիներին։ Առանց շահնշահի հավանության նրանք չէին կարող գահակալել և հարաբերությունների մեջ մտնել հարևան պետությունների հետ։ Հայոց կաթողիկոսի ընտրությունը, ինչպես Արշակունիների օրոք, կատարվում էր Բագրատունյաց թագավորների հավանությամբ։ Այսպես, երբ Տաշիր-Ձորագետի (Լոռու) թագավոր Դավիթ Անհողինը 1001թ. ապստամբեց Գագիկ I-ի դեմ և հրաժարվեց ճանաչել Անիի Բագրատունիների գերիշխանությունը, Գագիկը հարձակվեց նրա թագավորության վրա և ռազմակալեց նրա ամբողջ տարածքը։ Դավիթը երկրից փախավ և իր հողերից զրկվելով` ստացավ Անհողին մականունը։ Հետագայում Դավիթը զղջաց իր արարքի համար, և հարցն ավարտվեց խաղաղությամբ: Նա գնաց Գագիկ I-ի մոտ և ներում խնդրեց` ընդունելով նրա գերիշխանությունը: Դրանից հետո Դավիթը հետ ստացավ իր տիրույթների մեծ մասը։ Գագիկ I-ն ավելի մեծացրեց և ամրապնդեց բանակը։ Այդ հզոր ուժի օգնությամբ թագավորը հետզհետե ընդարձակեց արքայական տիրույթները։ Գագիկ I-ը վերացրեց Վայոց ձորի իշխանությունը և այն միացրեց իր տիրույթներին։ Ապա միացրեց Արցախի մեծ մասը, այդ թվում և Խաչեն գավառը։ Վասպուրականի թագավորությունից գրավվեցին և Անիի Բագրատունիների տիրույթներին միացվեցին Կոգովիտ ու Ծաղկոտն գավառները։ Արաբ ամիրա Մամլանը 998թ. հարձակվեց Հայաստանի և Վրաստանի վրա։ Նրա դեմ դուրս եկավ Վահրամ Պահլավունու գլխավորած հայ-վրացական միացյալ բանակը և ճակատամարտում ծանր պարտության մատնեց արաբներին։ Դրանով վերջ տրվեց Հայաստանի և Վրաստանի նկատմամբ արաբ ամիրայությունների հետագա ոտնձգություններին։ Գագիկ I-ի թագավորության շրջանում Հայոց տերությունը նշանակալիորեն ուժեղացավ։ Այդ տարիներին ավելի մեծ ծավալով շարունակվեցին շինարարական աշխատանքները, երկիրը բռնեց հետագա բարգավաճման ճանապարհը։ Ծաղկում էր Անին։ Այնտեղ կառուցվում էին նորանոր` մեկը մյուսից գեղեցիկ շինություններ։ Գագիկ I-ի կնոջ՝ Կատրամիդե թագուհու խնամակալությամբ 1001թ. ավարտվեց Անիի Կաթողիկե հոյակապ եկեղեցու շինարարությունը։ Զվարթնոց նշանավոր տաճարը երկրաշարժից քանդվել, կործանվել էր։ Թագավորը դրա նմանությամբ մի տաճար կառուցել տվեց Անիում։ Նրա օրոք Անին շարունակեց կառուցապատվել աշխարհիկ և եկեղեցական բազմաթիվ գեղեցիկ շինություններով։ Գագիկ I-ի ժամանակ հզորացավ Պահլավունիների իշխանական գերդաստանը։ Այդ տոհմի ներկայացուցիչները ժառանգաբար վարում էին սպարապետի պաշտոնը։ Հատկապես նշանավոր էր սպարապետ Վահրամ Պահլավունին։ Պահլավունիները ևս շինարարական լայնածավալ աշխատանքներ են կատարել։ Նրանք են կառուցել Բջնիի նշանավոր ամրոցն ու եկեղեցին, Ամբերդը, Մարմաշենը և այլն։ Շինարարական աշխատանքներ ծավալվեցին նաև Վասպուրականում, Սյունիքում, Արցախում և այլուր։ Գագիկ I-ի մահից հետո Անիի թագավորությունը քաղաքականապես թուլացավ և տրոհվեց, սակայն երկրի տնտեսության խաղաղ բարգավաճումը շարունակվեց։

ԱՍՈՂԻԿԸ` ՀԱՅՈՑ ՍՄԲԱՏ II ԹԱԳԱՎՈՐԻ ԿՈՂՄԻՑ ԱՆԻԻ ՆՈՐ ՊԱՐԻՍՊՆԵՐԸ ԿԱՌՑԵԼ ՄԱՍԻՆ «Այդ ժամանակ էր, որ մահացավ Հայոց օրհնյալ թագավոր Աշոտը չորս հարյուր քսանվեց թվականին (977թ.), և հենց նույն օրը թագավոր նստեց նրա որդի Սմբատը` տասներեք տարի։ Սա խրամն ամբողջությամբ լցնել է տալիս և պարսպապատում է Անի քաղաքը, Ախուրյան գետից մինչև Ծաղկոցաց ձորը` կրով և որձաքար վեմերով շաղախված, մահարձաններով և բրգավոր աշտարակներով, առավել բարձրաբերձ պարիսպներով և ծավալուն, քան հին պարիսպը` ամբողջ քաղաքի ընդարձակությամբ, մայրի փայտից գերանե դռներով, երկաթագամ, հաստահեղույս և բևեռապինդ ամրացված։ Ապա Տրդատ ճարտարապետի ձեռքով, որը Արգինայի կաթողիկոսարանի եկեղեցին կառուցեց, ձեռնարկում է Անիի մեծաշեն եկեղեցու հիմնադրումը»:

Ասողիկը` Գագիկ I-ի կողմից արքունի տիրույթներն ընդարձակելու մասին «Տիրեց նա [Գագիկ I-ը] բազմաթիվ ամրոցների և գավառների Վայոց ձորի, Խաչենի և Փառիսոսի սահմաններից, ...իր եղբորից առավել շատ. և չեղավ մեկը, որ սարսափ ազդեր ամբողջ Հայաստան աշխարհի վրա ...մինչև իմ այս հիշատակի խոսքերը շարադրելու ժամանակները։ Որովհետև իմաստուն այր էր, պատե­րազմելու մեջ վարժ և հմուտ...»:

Արաբ հեղինակ Իբն-Հաուկալը` Բագրատունյաց Հայաստանի մասին «Թագավորներն ու իշխաններն այստեղ ապրում են մեծ առատության մեջ և ունեն գերազանց վարելադաշտեր, ամբարներ, ձիեր։ Նրանց կալվածները կազմող խտաբնակ խոշոր գավառները հարուստ են։ Այդ երկրներում, սարերում, քա­ղաքներում և ավաններում այնպիսի էժանություն, լիառատություն են, այնպիսի արոտներ, այնպիսի գույնզգույն մարմարիոն, հոտերի ու հացի այնպիսի շատ­ու­թյուն, այնպիսի ծառեր, գետեր, պտուղներ, թարմ ու չորացած արմավներ, գե­րիների այնքան մեծ թիվ, որ եթե այս մասին պատմվեր մի մարդու, որ այդ բոլորը չի տեսել իր աչքով, այդպիսին կսկսեր ժխտել այդ բոլորի չափերը»։

ԲԱԳՐԱՏՈՒՆՅԱՑ ԹԱԳԱՎՈՐՈՒԹՅԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՄԱՍՆԱՏՈՒՄԸ

Ենթակա թագավորությունների առաջացումը: Հայոց Սմբատ I թագա­վորը, թագ տալով վրաց իշխան Ատրներսեհին և Հայոց Արևելից կողմերի իշխան Համամին‚ ավատատիրական անջատողական ձգտումների համար պարարտ հող նախապատրաստեց։ Ճիշտ է‚ նրանք ենթարկվում էին Սմբատ I-ին‚ որն իրեն կոչում էր «Տիեզերակալ‚ թագավոր Հայոց և Վրաց»: Ինչպես տեսանք, Արծրունիների գլխավորությամբ 908թ. թագավորության վերածվեց նաև Վասպուրականը: Աշոտ II-ի հաջորդները լուրջ քայլեր ձեռնարկեցին`ուժեղացնելու կենտրոնական իշխանությունը: Սակայն նրանք հանդիպեցին ոչ միայն իշխանական դասի համառ դիմադրությանը‚ այլև արտաքին ուժերի դիվանագիտական կամ զինված միջամտությանը։ Տնտեսական կյանքի զարգացումը երկրի ուժեղ իշխանություններում ձևավորեց տնտեսական կենտրոններ: Դա կենտրոնական իշխանությունից անջատվելու ձգտումների նախադրյալներ ստեղծեց։ Անջատողական այդ փորձերը խրախուսվում էին Արաբական խալիֆայության և Բյուզանդական կայսրության կողմից։ Նրանցից առաջինը չէր հաշտվում Հայաստանը կորցնե­լու փաստի հետ։ Բյուզանդիան իր հերթին հայկական տարածքները կայս­րությանը միացնելու քաղաքականություն էր վարում: Նա հետևող­ականորենու խորամ­անկ քայլերով իրականացնում էր իր ծրագրերը: Նրա այդ քաղա­քականությունը խարխլում էր հայկական պետության միաս­նությունն ու հզո­րությունը: Բագրատունի գահակալներն ամեն ինչ անում էին կենտրոնաձիգ իշխ­ա­նությունն ուժեղացնելու համար։ Սկզբնապես նրանք հասան նկատելի հա­ջողութ­յունների‚ սակայն ավատատիրական անջատող­կան ձգտումներն ավե­լի ուժեղ գտնվեցին։ X դ. սկզբներից Հայաստանում ձևա­վորվեցին լայն ինքնավարություն ունե­ցող մի քանի տեղական թագավո­րություններ և իշխա­նություններ։

Վասպուրականի թագավորությունը։ Հիշյալ իշ­խա­նութ­յուններից ամե­նա­ըն­դ­արձ­ակը և ամենազո­րեղը Վասպուրականի Արծրունյաց իշխանություննէր‚ որը 908թ. Գագիկ Արծրունու կողմից թագավորություն հռչակվեց։ Ընդ­գրկում էր Վանա և Կապուտան (Ուրմիո) լճերի միջև ընկած ընդարձակ տա­րածքը։ Վասպուրականով էր անցնում քարավանային միջազգային առևտրի հար­ավ­ային ուղին: Այդ ուղու վրա առա­ջացել էին առևտրական խոշոր կենտրոններ` Վանը, Սալմաստը, Բերկրին, Արճեշը, Մանազկերտը և այլն: Գագիկ Արծրունին ընդունեց Բագրատունյաց գահակալի գերիշխանությունը‚ որը հաճախ ձևական բնույթ էր կրում։ Գագիկ Արծրունու և նրա հաջորդների օրոք Վասպուրականի թագավորությունը տնտեսական և մշակութային մեծ վերելք ապրեց: Վասպուրականով մեկ լայն շինարարություն ծավալվեց։ Աղթամար կղզին արհեստականորեն մեծացվեց: Այնտեղ թագավորը կառուցեց Սբ Խաչ եկեղեցին, քաղաք ու արքունական պալատներ։ Հետագայում լճի ջրերի բարձրացման հետևանքով քաղաքն անցավ ջրի տակ։ XI դ. սկզբին այս թագավորությունն ուներ 8 քաղաք‚ 72 բերդ, 115 վանք և 4000-ից ավելի գյուղեր։ Մոտավոր հաշվարկով այն ունեցել է շուրջ 1 միլիոն բնակիչ:

Վանանդի (Կարսի) թագավորությունը։ Կարսում Մուշեղ Բագրատունու թագավոր հռչակվելով՝ 963թ. ձևավորվեց Վանանդի կամ Կարսի թագավորությունը, որը սերտ քաղաքական և տնտեսական հարաբերությունների մեջ էր Անիի Բագրատունյաց թագավորության հետ։ Գոյատևելով մեկ դար (963-1065թթ.)` կարևոր դեր կատարեց Հայոց տերության կազմում։ Աշոտ III թագավորը ճանաչեց Մուշեղի գահակալությունը՝ պայմանով‚ որ նա ընդունի իր գերագույն իշխանությունը։ Դրանով ստեղծվեց Բագրատունյաց երկրորդ թագավորությունը։ Մուշեղի հաջորդ Աբասն իր երկարամյա թագավորության ընթացքում պահպանեց հավատարմությունը Անիի շահնշահերի հանդեպ: Նա մեծ ուշադրություն դարձրեց թագավորության ռազմական ուժը մեծացնելու վրա։ Աբասի լավ զինված հեծյալ և հետևակ զորաբանակները հաջողությամբ մասնակցեցին արաբական ամիրայությունների դեմ մղված պատերազմներին։

Տաշիր-Ձորագետի կամ Լոռու թագավորությունը։ Բագրատունիների արքայատոհմի մի ճյուղն էլ թագավորություն հիմնեց Տաշիր-Ձորագետում (Լոռիում)։ Տաշիրի կառավարիչ, Աշոտ III-ի որդի Գուրգենը Սմբատ II թագավորից արքայական տիտղոս ստացավ և 982թ. հիմք դրեց Տաշիր-Ձորագետի թագավորությանը, որը Գուրգենի Կյուրիկե տեղական անվան պատճառով ստացավ Կյուրիկյան թագավորություն անվանումը։ Այս թագավորությունը ևս ճանաչում էր Բագրատունյաց կենտրոնական իշխանությունը։ Տաշիր-Ձորագետի թագավորությունը առևտրական սերտ կապեր է ունեցել Անիի‚ Դվինի‚ Տփղիսի (Թիֆլիս) և այլ քաղաքների հետ՝ ակտիվորեն մասնակցելով միջազգային տարանցիկ առևտրին։ Կյուրիկյանների թագավորությունն իր հզորության գագաթնակետին հասավ Գուրգենի որդի Դավիթ Անհողինի գահակալության շրջանում (989-1048թթ.): Նա մեծապես ընդարձակեց թագավորության տարածքն արևելքում՝ ի հաշիվ Ուտիքի, և հյուսիսում՝ Տփղիսի ամիրայության: Թագավորության մայրաքաղաքն էր Լոռե բերդաքաղաքը‚ որի ավերակները պահպանվել են Ստեփանավան քաղաքի հարևանությամբ։

Սյունիքի թագավորությունը։ 987թ. իրեն թագավոր հռչակեց նաև Սյունիքի իշխան Սմբատը։ Նա նույնպես ճանաչեց Բագրատունիների Հայոց տերության գերագույն իշխանությունը։ Այս թագավորությունը երկար կյանք ունեցավ և գոյատևեց շուրջ երկու դար։ Սկզբում թագավորության կենտրոնը Սյունի ավանն էր (այժմ՝ Սիսիան): Սակայն, ավելի ուշ, թագավորության հյուսիսային գավառներն Անիի կենտրոնական թագավորությանը միացվելուց հետո մայրաքաղաքը տեղափոխվեց Կապան, որը գտնվում էր ռազմավարական նշանակություն ունեցող առևտրական ճանապարհների վրա։ Սյունիքն առևտրական ուղիներով կապված էր Անիի թագավորության, Աղվանքի և Ատրպատականի տնտեսական ու վարչական կենտրոնների հետ: Թագավորությունը մեծ ծաղկում ապրեց Վասակ թագավորի օրոք։ Չնայած իր համեմատաբար ոչ մեծ տարածքին` XII դ. ուներ 43 ամրոց‚ 48 վանք և1000-ից ավելի գյուղ։ Քաղաքային կյանքը թույլ էր զարգացած։ Հիշատակվում է միայն Կապանը:
Ենթակա թագավորությունների հանդես գալով Հայոց ընդհանրական գահակալների տիրույթները կենտրոնացվեցին միայն մայրաքաղաք Անիի շրջակա գավառներում։ Այդ տարածքը` Բագրատունիների կենտրոնական թագավորությունը, երկրի մայրաքաղաքի անունով կոչվում էր Անիի թագավորություն։

ԱՆԻԻ ԹԱԳԱՎՈՐՈՒԹՅԱՆ ԱՆԿՈՒՄԸ

Բագրատունյաց թագավորության թուլացումը։ Գագիկ I-ը Հայոց տե­րության վերջին հզոր թագավորն էր։ Նրա մահից անմիջապես հետո անջատողական ձգտումներն զգալ տվեցին անգամ Անիի թագա­վորական ընտանիքում։ Արքայական իշխանության համար Գագիկ I-ի որ­դիների միջև պայքարը վերաճեց զինված ընդհարման‚ որին միջամտեցին հարևան պե­տությունները։ Ի վերջո, հայոց սպարապետ Վահրամ Պահլավ­ունու և վրաց թագավորի միջամտությամբ եղբայրները հաշտվեցին։ Ավագ որդին՝ Հով­հաննես-Սմբատը‚ որին պաշտպանում էր պալատական վերնա­խավը‚ ժառանգ­եց գահը՝ ստանալով Անի քաղաքը‚ Շիրակը և հարևան գավառները։ Նրա կրտսեր եղբայր, եռանդուն և ռազմիկ Աշոտ IV-ին բաժին ըն­կան Անիի թագավորության հարավային և արևելյան շրջանները։ Հովհաննես-Սմբատի մահվանից հետո Աշոտը ժառանգելու էր նրա տիրույթները։ Փաստ­որեն` Անիի թագավորությունը մասնատվեց‚ իսկ նրան ենթակա թագավոր­ությունները գործնականում անկախ դարձան։ Ստեղծված դրությունից անմիջապես օգտվեց Բյուզանդիան: Շուտով նա գրավեց Տայքը: Տայքը վերադարձնելու փորձը ձախողվեց: 1022թ. վրաց թա­գավորությունը ստիպված էր Տրապիզոնում հաշտության բանակցութ­յուններ սկսել բյուզանդացիների հետ։ Անիի թագավ­որության կողմից բանակցու­թյուններին մասնակցեց Հայոց Պետրոս Գետա­դարձ կաթողիկոսը։ Նա պատ­կանում էր բյուզանդամետ հոսանքին։ Եվ երբ բյուզանդական Վասիլ II կայսրը պա­հանջեց‚ որ Անիի թագավորությունը հանձնվի կայսրությանը‚ Հովհան­նես-Սմբա­տը համաձայնեց: Նա ստորագրեց մի խայտառակ կտակ‚ որով իր տիրույթներն իր մահից հետո պետք է անցնեին Բյուզանդիային։ Դրանով Հայոց թագավորությունը հայտնվեց կործանման եզրին։ Բյուզանդիան մինչ այդ Հայաստանում հասել էր նշանակալից հաջողությունների։ 968թ. իրեն էր միացրել Տարոնը‚ շատ չանցած` նաև Մանազկերտը, 1001թ.՝ Տայքը‚ իսկ 1021թ.՝ Վասպուրականի թագավորությունը։ Վասպուրականի Սենեքերիմ թագավորը, նեղվելով սելջուկ-թյուրքերից‚ ստիպված համաձայնել էր իր տիրույթների փոխարեն հողեր ստանալ Սեբաստիա քաղաքի շրջակայքում։ Թագավորի հետ Սեբաստիա գաղթեցին նրա 14 հազար զինակիցներն իրենց ընտանիքների հետ։ Բյուզանդացիները չկարողացան ընկճել միայն Սասունի իշխանությանը։

Պայքար Անիի թագավորության պահպանման համար։ Հովհաննես-Սմբատի՝ Անին բյուզանդացիներին հանձնելու լուրը Հայաստան հասավ ուշացումով‚ իսկ Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսը երկար ժամանակ չհանդգնեց երկիր վերադառնալ։ Այդ պատճառով էլ եղբայրների միջև նոր բախում տեղի չունեցավ։ Այս կացությունը շարունակվեց մինչև 1041թ.‚ երբ մահացավ Աշոտը, իսկ այնուհետև` Հովհաննես-Սմբատը։ Նրանց մահից հետո բյուզանդամետ ուժերը՝ հանձինս Անի վերադարձած Պետրոս Գետադարձի և թագավորի խնամակալ Վեստ Սարգիս իշխանի, խիստ ակտիվացան։ Բյուզանդական կայսրն Անին գրավելու համար անմիջապես մեծ բանակ ուղարկեց Հայաստան։ Քաղաքի պաշտպանության և պետության պահպանման համար ոտքի ելավ Անիի ամբողջ բնակչությունը: Պաշտպանությունը գլխավորեց սպարապետ Վահրամ Պահլավունին։ Անեցիներն ասում էին. «Մենք ամենքս պատրաստ ենք մեռնելու‚ բայց չենք մեռնի‚ մինչև չոչնչացնենք մեր թշնամիներին‚ որոնք տարապարտ կերպով եկել են մեր դեմ և կամենում են հափշտակել մեր երկիրը»: Քաղաքի պաշտպանների թիվը 30 հազար էր։ Նրանք, դուրս գալով քաղաքից, ալեզարդ սպարապետի գլխավորությամբ մեծ ջարդ տվեցին բյուզանդական զորքին‚ որը փախուստի դիմեց։ Այդ հաղթանակից հետո թագավոր հռչակվեց Աշոտ IV-ի տասնվեցամյա որդի Գագիկ II-ը (1042-1045թթ.): Դա պետությունն ամրապնդելու նպատակով կատարված կարևոր և անհրաժեշտ քայլ էր։ Պատանի թագավորը ճնշեց անհնազանդ իշխանների ելույթները և ձերբակալեց Վեստ Սարգսին։ Նա հանդես բերեց պետական և զինվորական գործչի անուրանալի հատկություններ։ Հետ վերցնելով արքունի գանձերը Վեստ Սարգսից՝ նա ամրապնդեցիր դիրքերը։ Անհաջողությամբ ավարտվեցին նաև Անին գրավելու բյուզանդացիների հետագա արշավանքները։ Բյուզանդական զորամասերը խուճապահար փախչում էին անեցիների հարվածների ներքո։ Տեսնելով‚ որ ուժով հաջողության հասնել չի կարողանում‚ Բյուզանդիան փոխեց իր քաղաքականությունը։ Զարմանալիորեն անխոհեմ քաղաքականություն սկսեց վարել Գագիկ II թագավորը: Հավատալով Վեստ Սարգսի հավաստիացումներին` նրան ազատ արձակեց և մտերմացավ Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսի հետ։

Անիի թագավորության անկումը։ Կայսրը, իբր թե վիճելի հարցերը լուծելու համար‚ Գագիկ II-ին հրավիրեց Կոստանդնուպոլիս։ Սպարապետ Վահրամ Պահլավունին‚ նշանավոր գիտնական ու քաղաքական գործիչ Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին և նրանց կողմնակիցները դեմ էին Հայոց թագավորի Կոստանդնուպոլիս գնալուն։ Սկզբում նրանց հորդորով Գագիկը հրաժարվեց հրավերից՝ հասկանալով, որ կայսրը խարդախ նպատակներ է հետապնդում: Պատանի թագավորն ալեզարդ սպարապետի հետ ամուր կանգնած էր հայկական պետությունը պաշտպանելու դիրքերում: Սակայն, շատ չանցած, նա տեղի տվեց կաթողիկոսի ու Վեստ Սարգսի համառ հորդորներին և 1044թ. մեկնեց Բյուզանդիայի մայրաքաղաք։ Բանակցությունների փոխարեն նրանից պահանջեցին Անին իր շրջակայքով‚ ինչը Գագիկ II-ը խիզախորեն մերժեց։ Նա կայսրին ամոթանք տվեց հետևյալ խոսքերով. «Հայոց տան տերն ու թագավորը ես եմ, և ես քեզ չեմ տա Հայոց երկիրը: Դու ինձ խաբեությամբ ես բերել Կոստանդնուպոլիս»: Դրանից հետո կայսրը նրան կալանավորեց և թույլ չտվեց Հայաստան վերադառնալ։ Կրկին Անի ուղարկված բյուզանդական զորքերը դարձյալ պարտվեցին։ Սակայն հաղթանակն անարդյունք եղավ‚ քանի որ արքունիքում աշխուժացել էին բյուզանդամետ ուժերը, թուլացել, ջլատվել էր բնակչության դիմադրական կորովը: Կաթողիկոսի հորդորներով քաղաքն առանց կռվի հանձնվեց բյուզանդացիներին։ Հայաստանի Բագրատունյաց կենտրոնական թագավորությունն ընկավ։ Դա մեծ հարված էր հայոց պետականությանը‚ քանի որ երկար դարեր հայ ժողովուրդը չկարողացավ բուն Հայաստանում վերականգնել իր անկախ պետականությունը։ Շարունակեցին իրենց գոյությունը պահպանել Կարսի, Տաշիր-Ձորագետիև Սյունիքի թագավորությունները։ Սակայն դրանք թույլ էին և ի վիճակի չէին գլխավորելու համահայկական պետություն ստեղծելու շարժումը:

ԲԱԳՐԱՏՈՒՆՅԱՑ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆԸ:ՊԵՏԱԿԱՆ ԿԱՐԳԸ


Տնտեսության վերելքը: Երկրի բարեկեցության հիմնական աղբյուրը երկրագործությունն ու անասնապահությունն էին, արհեստներն ու առևտուրը։ Հայկական լեռնաշխարհը երկրագործության համար նպաստավոր պայմաններ ուներ։ IX-XI դարերում նշանակալիորեն առաջադիմեցին երկրագործությունն ու երկրագործական տեխնիկան։ Լայնորեն տարածվեց հողի մշակման եռադաշտային համակարգը։ Վարելահողը բաժանվում էր երեք մասի‚ որի մի մասը ցել էր արվում, այսինքն՝ հողը հերկվում և առանց ցանքս կատարելու թողնվում էր անմշակ վիճակում` հանգստանալու։ Վարելահողի երկրորդ մասում աշնանացան էր կատարվում, իսկ երրորդ մասում՝ գարնանացան։ Եռադաշտային համակարգը հնարավորություն էր տալիս հողին հանգիստ տալու, ինչը բարձրացնում էր բերքատվությունը։ Երկրագործության մեջ հեղաշրջիչ եղավ երկաթե խոփով ծանր գութանի օգտագործումը։ Նրանով հեշտությամբ վարում էին նաև խոպան հողերը։ Հողամշակության մեջ կիրառվում էր հողը գոմաղբով պարարտացնելը։ Երկրագործության զարգացմանը նպաստում էր հողի ոռոգումը։ Ոռոգման ցանցն ընդարձակվում է։ Օգտագործվում էին հին ջրանցքները, կառուցվում էին նորերը։ Առաջադիմում էր գյուղատնտեսական մթերքների մշակումը։ Գինու հնձանները, ջրաղացներն ու ձիթհանները գնալով լայն տարածում էին ստանում։ Գետահովիտներում ու հարթավայրերում աճեցվում էին պտղատու ծառեր։ Պտուղներից տարածված էին ծիրանը, դեղձը, տանձը, խնձորը, սալորը, ընկույզը և այլն։ Տաք կլիմա ունեցող վայրերում լայնորեն մշակվում էր խաղողը։ Նորություն էր լոբու, վարունգի, գազարի, ձմերուկի մշակությունը։ Հացաբույսերից լայն տարածում էր գտել ցորենի, գարու, հաճարի, բրնձի մշակումը։ Մշակելի դարձած նոր տարածքները կոչվում էին նորք: Այնտեղ հանդես եկած բնակավայրերը շատ դեպքերում ստանում էին Նորք անվանումը:

Անասնապահությունը։ Երկրի լեռնային մասերի արոտավայրերն անասնապահության զարգացման բարենպաստ պայմաններ էին ստեղծում։ Պահվում էին մեծ քանակությամբ խոշոր և մանր եղջերավոր անասուններ՝ կով, գոմեշ, ձի, ոչխար, այծ և այլն։ Ժամանակի պատմիչը վկայում է, որ Աշոտ I-ը Հայոց կաթողիկոսին էր նվիրաբերել «ձիերի երամակներ, տավարի նախիրներ և ոչխարի հոտեր»: Մի արաբ հեղինակ վկայում է, որ «չի տեսել ավելի առատ և անասունների թվով ավելի հարուստ մի երկիր, քան Արմենիան»: Լայնորեն օգտագործվում էին անասունների կաթնամթերքը, միսը, կաշին։ Ոչխարի բուրդն օգտագործվում էր հագուստ, գորգեր և գործվածքներ պատրաստելու համար։ Բացի դրանից` անասնապահությունը երկիրն ապահովում էր քաշող և բեռնակիր անասուններով։ Հողը հերկում էին խոշոր եղջերավոր անասունների միջոցով։ Ձիերը, ավանակները և խոշոր եղջերավոր անասուններն օգտագործվում էին որպես հիմնական փոխադրամիջոց։ Տնտեսության մեջ զգալի կշիռ ունեին նաև որսորդությունը, ձկնորսությունը և մեղվաբուծությունը։

Արհեստագործությունը: Լուրջ առաջընթաց ապրեց արհեստագործությունը: Արհեստները միշտ էլ եղել են հայ բնակչության կարևոր զբաղմունքներից: Արհեստագործությանն առատ հումք էին մատակարարում թե՛ երկրագործությունն ու անասնապահությունը և թե՛ օգտակար հանածոներով հարուստ ընդերքը։ Ծաղկում ապրեց մետաղագործությունը։ Գյուղատնտեսության բուռն վերելքը մեծապես խթանեց գյուղատնտեսական գործիքների արտադրությունը։ Գնալով զարգացան շուկայական հարաբերությունները‚ ձևավորվեց երկրի ներքին շուկան‚ աշխուժացավ արտաքին առևտուրը։ Շուկայի պահանջմունքը բավարարելու համար արհեստավորներն սկսեցին հրաժարվել գյուղատնտեսական գործունեությունից։ Դրա հետևանքով արհեստագործությունը վերջնականապես անջատվեց գյուղատնտեսությունից: Արհեստավորները հաստատվում էին քաղաքներում ու մայրուղիների խաչմերուկներում‚ որտեղ ձևավորվեցին նոր քաղաքներ ու վաճառաշահ ավաններ։ Արհեստներից մեծ զարգացում ապրեցին մետաղամշակությունը, դարբնությունը, պղնձագործությունը‚ ոսկերչությունը և զինագործությունը։ Մետաղագործ վարպետները պատրաստում էին գյուղատնտեսական գործիքներ‚ պղնձե ամանեղեն‚ եկեղեցական սպասք‚ պերճանքի առարկաներ‚ զարդեր և սառը զենքեր։ Վան և Երզնկա քաղաքները հայտնի էին ոսկերչական բարձրարվեստ իրերի արտադրությամբ։ Բնակչության աճը և քաղաքներում նրա կենտրոնացումը զարկ տվեցին շինարարական արհեստներին: Մեծ հռչակ էին վայելում հայ ճարտարապետները‚ քարտաշները և որմնադիրները։ Զարգացավ հյուսնությունը: Պատրաստում էին գյուղատնտեսական գործիքներ‚ կենցաղային իրեր‚ շենքերի փայտյա մասեր և այլն։ Զարգացած էր փայտի փորագրությունը։ Անասնապահության զարգացումը խթանեց կաշեգործական արհեստների վերելքը։ Լայն տարածում ստացան կոշկակարությունը‚ գդակագործությունը և մագաղաթի մշակումը։ Մանածագործ վարպետները պատրաստում էին բրդե‚ բամբակե և մետաքսե գործվածքներ‚ որոնք մեծ պահանջարկ ունեին ինչպես երկրի ներսում, այնպես էլ Արևելքի երկրներում։ Արաբ հեղինակ Մասուդին վկայում է. «Հայկական գործվածքներն այնքան գեղեցիկ են‚ որ նրանց նմանը չկա ծայրից ծայր ամբողջ աշխարհում»: Միջազգային շուկաներում մեծ պահանջարկ ու հռչակ ունեին հայկական գորգերը: Դրանք վաճառվում էին անգամ հեռավոր Վոլգյան Բուլղարիայում և սլավոնական երկրներում: Մանածագործության և գորգագործության բուռն վերելքը խթանեց ներկերի արտադրությունը։ Առանձնապես հռչակավոր էր որդան կարմիր ներկի արտադրությունն Արարատյան դաշտում՝ կենտրոն ունենալով Դվինը։ Կենցաղային և տնտեսական պահանջմունքները բավարարելու համար լայն թափ ստացավ խեցեգործությունը: Նշանավոր էին Դվինի և Անիի բրուտանոցները: Դրանց արտադրած կավե ամանները‚ կճուճներն ու կարասներն աչքի էին ընկնում բարձր որակով։ Արտադրվում էին նաև զանազան անոթներ ու իրեր‚ գույնզգույն նախշերով ամանեղեն։ Առանձին արհեստի էր վերածվել ապակեգործությունը։ Գնալով խորացավ աշխատանքի բաժանումը: Արհեստների մասնագիտացումը ծնունդ տվեց արհեստների նոր, ինքնուրույն ճյուղերի։ Այսպես‚ մետաղագործությունից անջատվեց և առանձին արհեստի վերածվեց զինագործությունը։ Նույնը տեղի ունեցավ մանածագործության‚ կաշեգործության‚ կավագործության և այլ բնագավառներում։ Կատարելագործվեց արհեստագործական տեխնիկան։

Առևտուրը: Բագրատունյաց շրջանում երկրագործության, հատկապես արհեստագործության, առաջադիմելը հող նախապատրաստեց առևտրի զարգացման համար: Որոշակի զարգացում ապրեց ներքին և արտաքին առևտուրը: Ներքին առևտուրը խարսխվում էր գյուղի և քաղաքի միջև կատարվող ապրանքափոխանակության վրա: Գյուղացիները շուկա էին տանում իրենց արտադրած մթերքներն ու գյուղատնտեսական հումքը՝ գնելով անհրաժեշտ գործիքներ‚ կենցաղային իրեր և այլ ապրանքներ։ Քաղաքներում վաճառքի կետեր ունեին նաև վանքերն ու արհեստավորները: Դրանցում վաճառվում էին բնակչությունից և իրենց կալվածքներից ստացված մթերքները։ Մեծ քաղաքներում և ճանապարհների խաչմերուկներին աստիճանաբար սկսեցին կազմակերպվել կիրակնօրյա շուկաներ կամ տոնավաճառներ: Բացի հաճախակի գործող տոնավաճառներից` տարվա մեջ մեկ անգամ, նախապես սահմանված օրերին, կազմակերպվում էին ամենամյա տոնավաճառներ: IX-XI դդ. մեծ վերելք ապրեց արտաքին առևտուրը։ Շնորհիվ իր չեզոք դիրքի` Հայաստանը վերածվեց Արաբական խալիֆայության և Բյուզանդական կայսրության միջև տարանցիկ առևտրի կարևոր կենտրոնի։ Դրան մեծապես նպաստեցին Հայաստանն արևելքից արևմուտք և հարավից հյուսիս հատող կարևոր առևտրական մայրուղիները։ Տարանցիկ առևտրի մեջ ներգրավվեցին անգամ հեռավոր Չինաստանն ու Հնդկաստանը։ Հայաստանը ոչ միայն ապրանքներ էր ներմուծում‚ այլև լայնորեն արտահանում էր իր արտադրանքը։ Արտահանվում էին հացահատիկ‚ ձիեր‚ջորիներ‚ երկաթ և գունավոր մետաղներ‚ գյուղատնտեսական մթերքներ‚ աղ‚ ներկեր և այլն։ Արտահանվող ապրանքների մեջ մեծ բաժին էր կազմում արհեստագործական արտադրանքը՝ մետաղե գործիքներ‚ ոսկյա և արծաթյա իրեր‚ բրդե‚ բամբակե ու մետաքսե գործվածքներ‚ պղնձե ամանեղեն և այլն։ Ներմուծվող ապրանքների մեջ առանձնանում էին հնդկական համեմունքները և թանկարժեք քարերը‚ չինական մետաքսե գործվածքները և ճենապակին‚ ռուսական մորթիներն ու մուշտակները և այլն։ Տարանցիկ առևտուրը հիանալի պայմաններ ստեղծեց միջազգային առևտրի մայրուղիների վրա գտնվող հայկական քաղաքների (Անի, Դվին, Կարս, Վան, Արծն, Կարին և այլն) բարգավաճման համար։ Այսպիսով` պետականության վերականգնումը նպաստեց քաղաքային կյանքի վերելքին:

Պետական կառավարման համակարգը: Հայոց պետության գլուխ կանգնած էր թագավորը։ Նա կոչվում էր նաև արքա կամ Հայոց շահնշահ։ Նա էր վարում երկրի ներքին և արտաքին քաղաքականությունը: Անիի Բագրատունի թագավորին էին ենթարկվում հպատակ թագավորները և կիսանկախ հայ իշխանները: Նրան ենթակա էին նաև Հայաստանում առաջացած արաբական ամիրայություններ։ Թագավորը պետությունը կառավարում էր արքունիքի միջոցով, որը գործակալությունների համակարգ էր։ Գործակալությունները ղեկավարում էին բարձրաստիճան պաշտոնյաները կամ գործակալները։ Դրանք սովորաբար արքայական ընտանիքի անդամներ էին կամ արքային մերձավոր խոշոր ավատատերեր։ Գործակալությունների մեջ կարևոր էին հատկապես իշխանաց իշխանի և հայոց սպարապետի պաշտոնները։ Իշխանաց իշխանը թագավորի առաջ պատասխանատու էր բոլոր ենթակա իշխանների գործունեության համար։ Նրա ենթակայության տակ էին արքայական տիրույթները, պետական գանձարանը, երկրի մեծ ու փոքր պաշտոնյաներն ու հարկահանները։ Իշխանաց իշխանի բարձր պաշտոնը սովորաբար տրվում էր արքայի եղբայրներից մեկին կամ թագաժառանգին։ Հայոց սպարապետը պետության զինված ուժերի՝ բանակի հրամանատարն էր։ Ենթակա թագավորությունների զորքերի հրամանատարները (սպարապետները) պատերազմի ժամանակ ենթարկվում էին Անիի թագավորության սպարապետին։ Անիի թագավորության մեջ այդ պաշտոնը վարում էին Պահլավունիները: Գլխավոր դատավորի պաշտոնն առաջվա նման զբաղեցնում էր Հայոց կաթողիկոսը։ Դատավարությունն իրականացվում էր եկեղեցական ժողովների մշակած կանոնների ու սովորութային իրավունքի նորմերի համաձայն։ Բագրատունի թագավորները հատուկ նշանակություն էին տալիս բանակին։ Պատերազմների ժամանակ բանակը համալրվում էր, և զորքի թիվը, ստվարանալով, հասնում էր 80-100 հազարի։ Խաղաղ պայմաններում պահվում էր մշտական, բայց փոքրաքանակ բանակ: Բանակը կազմված էր արքունական և մարզպանական գնդերից: Արքունի գունդն անմիջականորեն ենթարկվում էր թագավորին, մարզպանական գունդը կազմվում էր իշխանական զորաջոկատներից։ Բանակը կազմված էր հեծելազորից, հետևակից և սակրավորական զորամասերից: Զորքը համալրում էին ազատները, շինականները և քաղաքացիները։

ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԻ ՊԱՅՔԱՐՆ ՕՏԱՐԵՐԿՐՅԱ ԶԱՎԹԻչՆԵՐԻ ԴԵՄ: ԶԱՔԱՐՅԱՆՆԵՐԻ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

ՍԵԼՋՈՒԿ-ԹՅՈՒՐՔԵՐԸ ԵՎ ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ

Սելջուկ-թյուրքերի արշավանքները: Հայաստանի մեծագույն մասը զավթելուց հետո Բյուզանդական կայսրությունը ձեռնամուխ եղավ այնտեղ իր տիրապետության ամրապնդմանը: Այդ նպատակով բյուզանդական իշխանությունները սկսեցին վարել Հայաստանը հայաթափելու, տնտեսապես քայքայելու, զինուժից և ղեկավարող ու կազմակերպող ուժից զրկելու քաղաքականություն: Դրա հետևանքով Հայաստանի պաշտպանունակությունը խիստ թուլացավ, ինչից օգտվեցին սելջուկ-թյուրքերը: Սելջուկ-թյուրքերի հայրենիքը հեռավոր Ալթայն է: Նրանք զարգացման չափազանց ցածր մակարդակի վրա գտնվող և քոչվորական անասնապահությամբ զբաղվող ցեղեր էին: Փարթամ արոտավայրերի տիրանալու նպատակով նրանք ընտանիքներով և ունեցվածքով աստիճանաբար շարժվում են դեպի արևմուտք ու հաստատվում Միջին Ասիայում: Այստեղ նրանք ընդունում են մահմեդականություն: Նրանց ցեղապետներից ոմն Սելջուկ իր շուրջն է համախմբում թյուրքական օղուզ կոչվող ցեղախմբերին,որոնք նրա անունով սկսում են կոչվել սելջուկ-թյուրքեր: Այս ռազմատենչ ցեղերը Սելջուկի թոռներ Տուղրիլի ու Չակիրի գլխավորությամբ 1040թ.հիմնում են սելջուկյան պետությունը: Քիչ անց սկսվում են սելջուկ-թյուրքերի արշավանքները դեպի Հայաստան: Առաջին անգամ սելջուկ-թյուրքերի 20-հազարանոց զորքը 1047թ. Ատրպատականից ներխուժեց Հայաստան և, գրեթե դիմադրության չհանդիպելով, հասավ Բասեն գավառ, կողոպտեց ու ավերեց իր ճանապարհին ընկած բոլոր բնակավայրերը, կոտորեց ու գերեվարեց հազարավոր մարդկանց և անարգել հետ դարձավ: Սելջուկ-թյուրքերը հաջորդ անգամ Հայաստան արշավեցին 1048թ., բայց արդեն 100-հազարանոց զորքով: Այն կենտրոնացավ Բասենի ու Կարնո դաշտերում, ապա առանձին զորախմբերի բաժանվելով՝ սփռվեց տարբեր գավառներում: Այս անգամ ևս թշնամին հրի, սրի ու կողոպուտի մատնեց իր ճանապարհին ընկած բնակավայրերը: Հատկապես տուժեցին Մանանաղի գավառի Սմբատաբերդ լեռան վրա ապաստանածները: Նրանք կամ գերվեցին, կամ սպանվեցին: Այնուհետև գրավվեց, կողոպտվեց ու կործանվեց անպարիսպ, ծաղկուն ու վաճառաշահ Արծն քաղաքը: Երբ սելջուկ-թյուրքերը պատրաստվում էին վերադառնալ, բյուզանդացիները Բասենի դաշտում նրանց ճակատամարտ տվեցին, սակայն միասնաբար չգործելով՝ ջախջ­ախ­վեցին: Թշնամին բազմաթիվ գերիներով ու հսկայական ավարով վերադ­ար­ձավ Ատրպատական: 1049թ. Բյուզանդիայի և սելջուկ-թյուրքերի միջև կնքվեց զինադադար: Դրա շնորհիվ Հայաստանն առժամանակ խաղաղ շունչ քաշեց: Բյուզանդիան, փորձելով հայերի օգնությամբ հետ մղել ահեղ թշնամուն, մասամբ վերանայեց իր քաղաքականությունը Հայաստանում: Հարկերը թեթևացվեցին, իսկ երկրի առանձին շրջանների կառավարումը վստահվեց հայերին: Որոշ հայ իշխան­ների թույլատրվեց վերադառնալ հայրենիք, իսկ դավանական ճնշումները մեղմացան: Սակայն հայկական զինուժը, առանց որի անհնար էր դիմակայել սելջուկ-թյուրքերին, չվերականգնվեց: Ավելի մեծաքանակ ու պաշարողական մեքենաներով հագ­եցած սելջ­ուկ­յան զորքերը 1054թ. Տուղրիլ բեկի գլխավորությամբ ներխուժեցին Հայաստ­ան:Այս անգամ էլ երկիրը կողոպտվեց ու ավերվեց, իսկ բնակչության մի մասը գերեվարվեց կամ սպանվեց: Թշնամին կատաղի դիմադրության հանդիպեց Կարսում ու Մանազկերտում, որոնք այդպես էլ չկարողացավ գրավել: Այդ մարտերի ժամանակ առանձնապես աչքի ընկավ Թաթուլ անունով մի զո­րական: Սակայն սելջուկ-թյուրքերը գրավեցին ու ավերեցին Արծկեն, Բերկրինու այլ բնակավայրեր և մեծաքանակ գերիներով ու հարուստ ավարով հե­ռացան Հայաստանից: Սելջուկ-թյուրքերի այս երեք հետախուզական արշավանքները ծանր հե­տևանքներ ունեցան Հայաստանի համար: Ծայր առավ բնակչության զանգվա­ծային արտագաղթ` էլ ավելի թուլացնելով երկրի առանց այդ էլ անմխիթար պաշտպանունակությունը:

Հայաստանի նվաճումը: Տուղրիլին հաջորդած Ալփ Արսլան սուլթանն անցավ նվաճողական արշավանքների: Նա 1064թ. հսկայական զորքով մտավ Վրաստան, իսկ այնտեղից՝ Հայաստան: Օգտվելո­վ Անիի բյուզանդական կա­յազորի անգործությունից՝ սելջուկյան զորքերը գրավեցին քաղաքը: Անին կո­ղոպտվեց ու ավերվեց: Տաշիր-Ձորագետի Կյուրիկե I և Վրաց Բագրատ IV թագավորները, այլ ելք չունենալով, հարկատվության պայմանով հպատակ­վեցին Ալփ Արսլանին: Դրա շնորհիվ նրանց թագավորությունները զերծ մնացին կողոպուտից, ավերից ու կոտորածից: Այսպիսով` ամբողջ Հյու­սի­սային Հայաստանն ընկավ սելջուկյան տիրապետության տակ: Բյուզանդական Ռոմանոս IV Դիոգենես կայսրը փորձեց կասեցնել Հայաստանի հարավային ու արևմտյան շրջաններ արշաված ու Մանազկերտը գրաված սելջուկ-թյուրքերի հետագա առաջխաղացումը: Հակառակորդները 1071թ. ճակատամարտ տվեցին Մանազկերտի մոտ: Բյուզանդական զորքը պարտվեց, իսկ կայսրը գերվեց: Այս ճակատամարտով դրվեցին Բյուզանդիայի կործանմ­ան հիմքերը: Ալփ Արսլանին հաջորդած Մելիքշահը գրավեց նաև Հայաս­տանի հարավային ու արևմտյան գավառները: Այսպիսով` ամբողջ Հա­յաս­տանը մտավ սելջուկյան լայնածավալ պետության կազմի մեջ: 1074թ. բյու­զանդական նոր կայսրը Մելիքշահի հետ կնքած հաշտության պայմանագրով ճանաչեց նրա տիրապետությունն ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ Մերձավոր Արևելքի նշանակալից մասի վրա: Սելջուկյան արշավանքներն ու նվաճումներն անհամար աղետներ պատ­ճա­ռեցին Հայաստանին: Անկում ապրեցին ինչպես քաղաքներն ու քաղաքային կյանքը, այնպես էլ արհեստներն ու առևտուրը: Հայաստանը դադարեց մասնակցել միջազգային տարանցիկ առևտրին: Հայ իշխանական տներից շատերը կա՛մ ոչնչացվեցին, կա՛մ իրենց զինուժով երկրից դուրս բերվեցին և կա՛մ էլ զրկվեցին տիրույթներից: Տնտեսական անկման, շարունակական պատերազմների և կյանքի ու գույքի անապահովության պատճառով լայն չափեր ընդունեց արտագ­աղթը: Տասնյակ հազարավոր հայեր գաղթում էին գլխա­վորապես Փոքր Հայք, Կապադովկիա և Կիլիկիա: Փոխարենը երկրում հաս­տատվում էին թյուրքական ու քրդական տարբեր ցեղեր: Դրա հետևանքով Հայաստանի էթնիկ կազմը զգալիորեն փոխվեց: Հայկական թագավորություններն ու իշխանությունները: Չկարո­ղա­նա­լով դիմագրավել սելջուկ-թյուրքերին` Տաշիր-Ձորագետի, Կարս-Վանանդի ու Սյունիքի թագավորները հարկատվության պայմանով հպատակվեցին Ալփ Արսլանին: Երկյուղելով իր թագավորության տարածք սելջուկ-թյուրք­երի ներ­խուժումից` 1065թ. Կարսի թագավոր Գագիկ Աբասյանն իր երկիրը հանձնեց Բյուզանդիային: Նա փոխարենը տիրույթներ ստացավ Կիլիկյան Տավրոսում: Դրանով Կարս-Վանանդի թագավորությունը վերացավ: Շատ չանցած նրա տարածքներն անցան սելջուկ-թյուրքերին: Տաշիր-Ձորագետի ու Սյունիքի թա­գավորությունները, ավելի կենսունակ գտնվելով, հայկական որոշ մանր իշխանությունների հետ շարունակում էին գոյատևել: Երբ XI դ. վերջերին սկսվեցին սելջուկյան տերության մասնատումն ու թու­լա­ցումը, հայոց պետականության այդ մնացորդներին ծանր փորձութ­յուն­ներ վիճ­ակվեցին: Սակայն դրանք, բոլոր փոր­ձություններին դիմագրավելով, անկա­խացան: Տաշիր-Ձորագետում XI դ. վերջերին XII դ. սկզբներին իշխում էին Կյու­րիկե I-ի որդիներ Աբասն ու Դավիթը, իսկ Սյուն­իքում՝ Գրիգոր II-ը: Այս երկու փոքրիկ թագավորություններից բացի` հայկական անկախ իշխանութ­յուններ կային Արցա­խում: Բջնիում ու շրջակայքում իշխում էին Պահլա­վունիները, Ամյուկ բերդում ու Աղթամարում՝ Արծրունիները: Հայկական իշխանություններ էին գոյատևում նաև Մոկքում ու Սասունում: Հատկապես աչքի էր ընկնում Մամիկոնյաններից սերող Թոռնիկյանների Սասունի իշխա­նությունը, որն անկախ էր և կարող էր հարկ եղած դեպքում մի քանի տասնյակ հազարանոց զորք հանել: Սակայն այս փոքրիկ թագավորություններն ու իշխանություններն ի վիճակի չէին վերականգնելու հայոց պետականությունը: Բանն այն է, որ սելջուկյան տերության մասնատումից հետո Հայաստանում ևս առաջացան մի շարք մահմեդական ամիրայություններ: Դրանց տիրակալներն իրենց իշխանությունը պահպանելու համար ամեն կերպ փորձում էին կասեցնել հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարը: Հայաստանում առաջացած մահմեդական իշխանություններից ամենահզորներից էր Շահ-Արմենների ամիրայությունը՝ Խլաթ կենտրոնով: Մյուս խոշոր ամիրայությունը քրդական ծագմամբ Շադդադյանների ամիրայություն էր` կենտրոն ունենալով Անին: Հայաստանի տարածքում թագավորության դրամ առաջացած հաջորդ խոշոր ամիրայությունը Գանձակի ամիրայությունն էր՝ Գանձակ կենտրոնով: Այն Տաշիր-Ձորագետի ու Սյունիքի թագավորությունների և Արցախի իշխանությունների ոխերիմ թշնամին էր:

ԱՐԻՍՏԱԿԵՍ ԼԱՍՏԻՎԵՐՑԻՆ` ԹԱԹՈՒԼ ԶՈՐԱԿԱՆԻ ՄԱՍԻՆ «Ազատներից մեկին, որի անունը Թաթուլ էր, և որը քաջ ու պատերազմասեր մարդ էր, բռնելով տարան (Տուղրիլ) սուլթանի մոտ: Որովհետև (թյուրք) Արսուբան ամիրայի որդուն Թաթուլը մահացու վիրավորել էր, սուլթանը, նրան տեսնելով, ասաց. «Եթե դա ապրի, քեզ կազատեմ, բայց եթե մեռնի, կհրամայեմ, որ քեզ դրան մատաղ անեն»: Իսկ Թաթուլը պատասխանեց. «Եթե իմ զարկածն է, չի ապրի, իսկ եթե ուրիշինն է, այդ չգիտեմ»: Քիչ օրերից հետո վիրավորը մահացավ: Երբ սուլթանն այդ լսեց, հրամայեց սպանել Թաթուլին և նրա աջ բազուկը կտրելով` ուղարկեց Արսուբանին որպես մխիթարություն, թե` քո որդին վատ բազկից չի մեռել»:

Հայ-վրացական զինակցության սկզբնավորումը: Ինչպես գիտենք, վրաց Բագրատ IV թագավորը հարկ վճարելու պայմանով ընդունեց սելջուկ-թյուր­քերի տիրապետությունը: Սակայն երբ սելջուկյան սուլթա­նութ­յունը սկսեց տրոհվել, և արտաքին վտանգը թուլացավ, Վրաստանը սկսեց վերելք ապրել ու միավորվել: Դրանում մեծ դեր խաղաց Դավիթ IV Շինարար թագավորը(1089-1125թթ.): Նրա օրոք ուժեղացած Վրացական թագավորու­թյունը կանգնեց մահմեդական ամիրայությունների դեմ ուղղված ժողովրդաազատագրական պայքարի գլուխ: Անիի Բագրատունյաց թագավորության անկումից հետո և սելջուկյան արշավանքների ու նվաճումների ժամանակ Վրաստանում ապաս­տանել էր զգալի թվով հայ բնակչություն, ինչպես նաև հայոց զինուժի մի մասը, որը գլխավորում էին հայ զորավարները: Նախքան սելջուկյան ամիրայությունների դեմ վճռական գործո­ղություն­ների անցնելը Դավիթ Շին­ա­րարը հակասելջուկյան ամուր հենակետ ստեղ­ծելու նպատակով գրավեց Լոռին: Դրանից քիչ անց՝ 1124թ., նա անե­ցիների օգնությամբ, առանց կռվի Շադդ­ադյան ամիրայությունից ազատ­ա­գրեց Անին: Դրա շնորհիվ Անիի բնա­կիչներն այդուհետև իրենք էին տնօրինում քաղաքիներքին գոր­ծերը: Քաղաքի Մայր տաճարի գմբեթից հանված խաչը նորից իր տեղը դրվեց: Սակայն երկու տարի անց Շադդադյանները շրջակա մահ­մեդական ամիրայութ­յունների օգնու­թյամբ կրկին տիրեցին Անիին: Նույնը կատարվեց նաև 1161 և 1174 թվականներին:

Հյուսիս-արևելյան Հայաստանի ազատագրումը: XII դ. վերջերին ամիրա­յությունները սկսեցին քայքայվել ու թուլանալ: Դա նրանց դեմ պայքարի բա­րեհաջող ելքի նպաստավոր պայմաններ ստեղծեց: Այդ պայքարը գլխավորում էր աստիճանաբար հզորացող Զաքարյան իշխանական տունը: Այն ղեկա­վարում էր Սարգիս Զաքարյանը: Նա սկզբում վրացական բանակի կազմում գործող հայկական զորաջոկատների հրամանատարն էր, ապա Թամար թագուհու (1184-1207թթ.) կողմից նշանակվեց հայ-վրացական միացյալ բանակի գլխավոր հրամանատար՝ ամիրսպասալար: Հետագայում այդ պաշտոնը ստանձնեց նրա ավագ որդին` Զաքարեն, իսկ կրտսերը՝ Իվանեն, դարձավ վրաց թագաժառանգի խնամակալ՝ աթաբեկ: Այսպիսով` Զաքարյանների դիրքերը վրաց արքունիքում մեծապես ամրապնդվեցին: Քանի որ Թամարն ու նրա հաջորդներն ազատագրված հայկական գավառները հանձնում էին դրանք գրաված զորապետներին, Զաքարյաններն ու նրանց ենթակա հայ զորականները գործում էին եռանդուն: Հայ ժողովուրդն իր հերթին ջանադրաբար նպաստում էր Զաքարյանների գլխավորած ազատամարտերի հաջողությանը: Դա է պատճառը, որ Զաքարյանները Հայաստանի ազատագրման դժվարին գործում զգալի հաջողությունների հասան: Զաքարյանները XII դ. վերջերին սելջուկյան ամիրայությունների դեմ մի քանի հաջող արշավանքներ ձեռնարկեցին: Զաքարյանները մի քանի ուղղություններով հերոսական ազատամարտեր ծավալեցին: Նրանք 1196թ. ազատագրեցին Ամբերդ ամրոցն ու Արագածոտնը, 1199թ.` Անին ու Շիրակը, 1203թ.` Դվինն ու Արարատյան դաշտը, 1205թ.` Կարսն ու Վանանդը, ապա` Բագրևանդը: 1207թ. Խլաթի անհաջող պաշարումը Զաքարյաններին ստիպեց դադարեցնել առաջխաղացումը դեպի Հայաստանի հարավ: Նրանք այնուհետև ազատագրեցին Հյուսիս-արևելյան Հայաստանի այլ գավառներ: Մոնղոլական արշավանքներն ու նվաճումները Զաքարյաններին խանգարեցին ավարտին հասցնել ամբողջ Հայաստանի ազատագրումը: Այդուհանդերձ` Գուգարքի, Այրարատի, Սյունիքի, Ուտիքի ու Արցախի մեծ մասը թոթափեց օտարի լուծը: Ազատագրված հայկական տարածքները, Վրացական թագավորության կազմի մեջ մտնելով հանդերձ, նվաճված չէին համարվում: Այդ պետության մեջ հայերն ունեին վրացիներին հավասար իրավունքներ: Ազատագրված գավառներում Զաքարյանների գլխավորությամբ ստեղծվեցին մի շարք ներքին լիակատար ինքնուրույնություն ունեցող իշխանություններ: Զաքարյան իշխանական տունը բաժանված էր չորս ճյուղի, որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ իր իշխանությունը: Զաքարե ամիրսպասալարի ճյուղը տիրում էր Լոռիին ու Շիրակին՝ կենտրոն ունենալով Անին: Իվանե աթաբեկի ճյուղն իշխում էր Արարատյան դաշտում, Գեղարքունիքում, Աղստևի հովտում և այլուր: Այս ճյուղի նստավայրն էր Դվինը: Զաքարյանների մյուս երկու ճյուղերը ներկայացնում էին Սարգիս Զաքարյանի եղբայր Վահրամի որդիներ Զաքարեն ու Սարգիսը: Զաքարեի հիմնած ճյուղը նրա հոր անունով կոչվում էր Վահրամյան, տիրում էր Կողբոփոր, Տավուշ, Գարդման ու Փառիսոս գավառներին՝ կենտրոն ունենալով Գագ ամրոցը: Սարգսի ճյուղը տիրում էր Ջավախքի մի մասին և նստավայր Թմոգվի (Թմբկաբերդ) ամրոցի անունով կոչվում էր Թմոգվեցի: Աչքի ընկնող զորապետներն իրենց մասնակցությամբ ազատագրված գավառներում Զաքարյաններից ստացան տիրույթներ՝ ստեղծելով իշխանություններ: Դրանցից նշանավոր էին Սյունիքում իշխող Օրբելյաններն ու Պռոշյանները և Արագածոտնին տիրող Վաչուտյանները: Արցախում իշխում էին Պռոշյաններն ու Դոփյանները: Հին իշխանական որոշ տներ էլ Զաքարյանների օգնությամբ վերականգնեցին իրենց իրավունքները: Բոլոր իշխաններն ունեին իրենց պաշտոնյաները, զորքը, զինանշանը: Չազատագրված հայկական շրջանները գտնվում էին Գանձակի աթաբեկության, Իկոնիայի սելջուկյան սուլթանության ու Այյուբյանների տիրապետության տակ:

ՎԱՐԴԱՆ ԱՐԵՎԵԼՑԻՆ` ԶԱՔԱՐԵ ԵՎ ԻՎԱՆԵ ԶԱՔԱՐՅԱՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ «...Որովհետև նրանք քաջ մարդիկ էին, օրեցօր աճում էին նրանց պատիվն ու աստիճանը: Թամարի օրոք էլ ավելի փառավորվեցին: [Թամարը] նրանց տվեց Լոռեն, և կարճ ժամանակամիջոցում նրանք թյուրքերից խլեցին շատ բերդեր ու գավառներ... և նրանց անունը տարածվեց ամբողջ երկրում»:

ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ԵՎ ՄՈՆՂՈԼՆԵՐԸ

Մոնղոլների հետախուզական արշավանքը: Զաքարյաններին ոչ միայն չհաջողվեց Հայաստանը լիակատար ազատագրել, այլև` իրենց տնօրինած տարածքներում պետություն ստեղծել: Բացի դրանից` հայկական իշխան­ու­թյունները հաճախ վճռական պահին միասնաբար չէին գործում, իսկ Վրա­ցական թագավորությունը գնալով թուլանում էր: Հետևաբար` յուրաքանչյուր զորեղ թշնամի կարող էր սպառնալ երկրի անվտանգությանը: Հենց այդպես էլ եղավ, երբ արևելքից վրա հասան մոնղոլական հորդաները: Մոնղոլական ցեղերը, որ նաև թաթար էին կոչվում, ապրում էին Չինաս­տանի ու Սիբիրի միջև ընկած տափաստաններում և զբաղվում քոչվորական անասնապահությամբ: Մոնղոլ ցեղապետներից Թեմուչինը 1206թ. այդ ցեղերը մեկ պետության մեջ միավորելով` հռչակվեց ընդհանրական խան, ստանալով Չինգիզ խան պատվավոր տիտղոսը: Նա ստեղծեց կարգապահ ու մարտունակ մեծ բանակ և սկսեց նվաճել մերձակա ու հեռավոր երկրները: Մոնղոլական զորքերն ամենուրեք ավեր, կոտորած ու սարսափ էին սփռում: 1220թ. վեր­ջե­րին մոնղ­ոլական 20-հազարանոց բանակը հետախուզական նպատակով ներ­խուժեց Այսրկովկաս: Մոնղոլները Հայաստանում հաղթեցին հայ-վրացական միացյալ զորքերին: Ապա 1222թ. մեծ ավարով վերադարձան հայրենիք: Երեք տարի անց հսկայական բանակով Հյու­սիս-արևելյան Հայաստան ներխուժեց մոնղոլներից հալածված խորեզմշահ Ջալալադ Դինը: Նա Գառ­նիի մոտ հաղթեց Իվանե աթաբեկի գլխավորած հայ-վրացական բանա­կին: Մինչև 1231թ. մոնղոլական զորքերի կողմից ջախջախվելն ու սպանվելը Ջալալադ Դինն ասպատակեց Հայաստանի տարբեր շրջաններ և Արևելյան Վրաս­տանը: Նրա ասպատակությունների պատճառով երկիրը տնտեսական ու ռազմական առումներով ավելի թուլացավ: Հենց դրանից էլ օգտվեցին մոնղոլները:

Հայաստանի գրավումը: Մուղանում տեղակայված 30-հազարանոց մոն­ղոլ­­ական բանակը 1236թ. ամռանը Չարմաղանի գլխավորությամբ ներխուժեց Հյուսիս­-արևելյան Հայաստան: Այդ բանակին իրենց ընտանիքներով ու ունեց­վածքով ուղեկցում էին մոնղոլական բազմաթիվ ցեղեր՝ նպատակ ունենալով հաս­տատվ­ել նվաճված տարածքներում: Քաջատեղյակ լինելով, որ միաս­նական ուժի դեմ չեն կռվելու, մոնղոլներն իրենց բանակը բաժանեցին առան­ձին զորամա­սերի: Նրանք առաջադրանք ունեին գրավելու այս կամ այն իշ­խանությունը: Վրացական արքունիքը որևէ քայլ չկատարեց թշնամուն հա­մատեղ դիմագրա­վելու համար: Հայ իշխաններն էլ գերադասեցին կամ հե­ռանալ Արևմտյան Վրաստան, կամ էլ հարկ վճարելու և զինվորական ծառա­յություն կատարելու պայմանով ենթարկվել նվաճողներին: Այդ պայմանով մոնղոլներին հպա­տակվեց նաև Զաքարյան իշխանական տունը գլխավորող իշխան Ավագը՝ Իվանե աթաբեկի որդին: Նվաճողներին դիմադրեցին միայն որոշ բերդեր և հատկապես քաղաքները: Մոնղոլները շրջապատեցին նաև Անին: Չնայած անեցիների կատաղի դիմադրությանը` նրանք, պա­րիսպների մեջ անցք փորելով, 12 օր անց գրավեցին քաղաքը: Անին ավերվեց ու կողոպտվեց, իսկ բնակչության զգալի մասը գերեվարվեց կամ սպանվեց: Գրավվեցին նաև Շամքորը, Լոռին, Կարսը, Դվինը, Սուրբ Մարին և այլ քա­ղաքներ: Նվաճվեց նաև Արևելյան Վրաստանը՝ Տփղիս մայրաքաղաքով: Այսպիսով` 1236թ. ամառ-աշնանը ամբողջ Հյուսիս-արևելյան Հայաստանը գրավվ­եց մոնղոլական զորքերի կողմից: 1242թ. գարնանը մոնղոլական զորքերը Բաչուի գլխավորությամբ արշա­վեցին Իկոնիայի սելջուկյան սուլթանության իշխանության տակ գտնվող Հայաստանի արևմտյան գավառներ: Նրանք մարտական գոր­ծողությունների առա­ջին գծում տեղակայելով հայ-վրաց­ական իշխ­անազորը, երկամսյա պա­շարումից հետո գրավեցին սահմ­անագլխային Կարին խոշոր քաղ­աքը: Այն կողոպտվ­եց ու ավերվեց, իսկ բնակ­չության մեծ մասը սպանվ­եց կամ գերվեց: Հաջորդ տարում մոնղոլները Չմանկատուկի ճակատամարտում ջախջախեցին Իկո­նիայի սուլթանի բանակը և գրավեցին մի շարք քաղաքներ: Նրանց հա­մառորեն դիմադրեց Երզնկան, որն արժանացավ Կարինի ճակատագրին: Մոնղոլները 1244թ. գրավեցին նաև Հայաստանի հարավային շրջանները: Դրանով երկրի նվաճումն ավարտվեց: Մողոլական նվաճումներն ու տիրա­պե­տությունը մեծագույն չարիք էին հայ ժողովրդի համար: Երկրին պատճառվեցին մարդկային հսկայ­ական կո­րուստ ու նյութական վնաս: Ավերվեցին ու մարդաթափ եղան բազմաթիվ բնակավայրեր: Տնտեսությունը խիստ հետադիմեց: Նյութական ծանր պայման­ների և կյանքի ու գույքի անապա­հովության հետևանքով սկսվեց բնակչության արտագաղթ:

Պայքար մոնղոլների դեմ: Չհանդուրժելով օտար տիրապետությունը՝ հայ և վրաց իշխանների մի մասը փորձեց համախմբվել՝ այն տապալելու համար: Այդ նպատակով նրանք 1249թ. գաղտնի ժողով հրավիրեցին ու որոշեցին ապստամբել: Սակայն մատնիչի միջոցով դա հայտնի դարձավ մոնղ­ոլներին: Երբ իշխան­ները մեկնեցին իրենց տի­րույթ­ներ, որպեսզ­ի զորք հավաքեն և պայ­մա­նավորված վայրում հանդիպեն, ձերբակալվեցին ու տեղափոխվեցին Շիրակավան: Իշխաններն իրենց մեղքը չխոստովանեցին: Ի վեր­ջո, նրանք իշխան Ավագ Զաքարյանի միջնոր­դու­թյամբ փրկագնով ազատվեցին: Չնայած դրան` մոնղ­ոլներն ասպատակեցին ապս­տամբ­ության փորձ կատարած իշխանների կալվածքները: Հակամոնղոլական հաջորդ ընդվզումը 1259թ. սկսված ապստամբությունն էր: Այն գլխավորում էր վրաց Դավիթ VII թագավ­որը, որի շուրջը հավ­աքվել էին որոշ հայ և վրացի իշխաններ: Ապստամբության պատճառներն էին հար­կերի հերթական ծանրացումը և հայ-վրացական իշխանազորը Եգիպտոսի սուլթանության դեմ պատերազմի ուղարկելու հրամանը: Մոնղոլական 20-հա­զարանոց բանակն Արղունի գլխավորությամբ շարժվում է ապստամբների դեմ: Վերջիններս չեն ընկրկում և հաջողությամբ դիմադրում են հակա­ռա­կորդին: Սակայն Դավիթ VII-ը, տեսնելով, որ ուժերն անհավասար են, երկու տարի անց բանակցում է մոնղոլների հետ և կրկին հնազանդվում նրանց: Հետագա հակամոնղոլական ընդվզումները կանխելու և իրենց տիրապետությունը պահպանելու համար մոնղոլները նպատակադիր թուլացնում էին հայ իշխանական տների ռազմատնտեսական ներուժ­ը: Հարկերը վճա­րելու համար նրանցից ոմանք, անգամ Զաքար­յանները, ստիպված վաճառում էին իրենց տոհմային տիրույթների մի մասը: Շուտով մոնղոլների աջակ­ցությամբ Օրբելյաններն ու Հասան-Ջալալյանները դուրս եկան Զա­քար­յանների ենթակայությունից: Դրանով նվաճողները ջլատեցին նաև հայ իշխանների միասնությունը: Ուստի, երբ սկսվեց մոնղոլական երբեմնի հզոր պետության` Իլղանության թուլացումն ու քայքայումը, հայ իշխանական տները չկարողացան դրանից օգտվել և վերականգնել հայոց պետականությունը:

Հայաստանի քաղաքական իրավիճակը XIV դարում: Իլղանությունը XIV դ. սկզբներին իր վերջին ուժեղ տիրակալ Ղազան խանից հետո հաստա­տուն բռնեց անկման ուղին: Դրա պատճառներից էին պետության ապաշնորհ կառավարումը, գահակալական պայքարը, տեղական իշխանների ընդվզում­ները և արտաքին թշնամիների ոտնձգությունները: XIV դ. կեսերին Իլղանությունը փլուզվեց, և նրա տեղում առաջացան մի շարք անկախ իշխա­նու­թյուններ: Նման պայմաններում հայ ժո­ղովրդի տնտեսական և քաղաքական վիճակն ավելի ծանրացավ: Ստեղծված անելանելի վիճակից փրկությունը ժո­ղովրդի մի մասը տեսնում էր օտարագնացության մեջ: Ընդ որում, արտա­գաղ­թ­ում էին բնակչության բոլոր խավե­րի ներկայացուցիչները: Փոխա­րենը Հա­յաստան էին թափանցում սելջուկ-թյուրքերին ազգակից թուրքմենական քոչվոր ցեղեր: Նրանք կա՛մ հաստատվում էին ամայացած հողերում, կա՛մ էլ զբաղեցնում էին հայ իշխանական տներից խլված հողերը: Թուրքմենական ցեղերի ներհոսքը Հայաստան հատկապես ուժեղացավ Իլղանության անկ­ու­մից հետո: Կարակոյունլու կոչվող թուրքմենական ցեղերը տիրացան Հայաստանի կենտրոնական, իսկ ակկոյունլու անվանվողները` հարավ­-արևմտյան գավառներին: Այդ ցեղերի դրոշների վրա դրոշմված էին սպիտակ(ակ) և սև (կարա) ոչխարների պատկերներ, ինչից և ծագել են նրանց անվանումները: Այդ ցեղերն անհաշտ թշնամիներ էին, և ստեղծելով իրենց իշխանությունները, շարունակ միմյանց դեմ կռվելով` մեծ աղետներ էին պատճառում հայ ժողովրդին: Բնականաբար` այսպիսի իրավիճակը պետք է հանգ­եց­ներ հայ իշխա­նական տների քայքայմանը և XIV դ. երկրորդ կեսին պատմական ասպարեզից նրանց մեծ մասի հեռանալուն: Նման ճակատագիր վիճակվեց նաև Զա­քարյաններին: Շարու­նակեցին գոյատևել միայն Օր­բելյանների, Հասան-Ջա­լալ­յաննների, Դոփյանների ու Ազիզբեկյանների, ինչպես նաև մի քանի այլ մանր իշ­խանական տների մնացորդներ: Հայաստանի հարա­վային ու արևմտյան շրջաններում կղզյակների տեսքով պահպանվում էին Թոռնիկ­յանների իշխանությունը` Սասունում, Արծրունիներինը` Մոկքում ու Ռշտունի­քում, և այլ` ավելի փոքր իշխանություններ: Երբ XIV դ. երկրորդ կեսին կարակոյունլուների ու ակկոյունլուների միջև ընդհարումները և Ոսկե հորդա կոչվող մոնղոլական պետության հարձակումները հա­ճա­խակի դարձան, հայ ժողովրդի վիճակն ավելի վատ­թարացավ: Սակայն նրան ավելի ծանր փորձություններ էին սպասվում: Միջինա­սիական զորավար Լենկթեմուրը (Լենկ-Թեմուր` Կաղ Թեմուր)ստեղծեց մի հզոր պետություն Սամարղանդ մայրաքաղաքով և սկսեց իր նվաճումները: Նա բազմաքանակ զորքով 1386-1402թթ. չորս անգամ ներխ­ու­ժեց Հայաստան և հրի ու սրի, ավարի ու գերեվարության ենթարկեց: Սակայն տեղ-տեղ նա հան­դիպեց նաև համառ դիմադրության: Օրինակ` արյուն­արբու նվաճողն այդպես էլ չկարողացավ ծնկի բերել քաջարի սասունցիներին: Միայն 1405թ. Լենկթեմուրի մահը հայ ժողովրդին փրկեց հետագա էլ ավելի ծանր արհա­վիրքներից:

Կիրակոս Գանձակեցին` մոնղոլների արտաքինի մասին «Կերպարանքով ու տեսքով ահավոր տգեղ էին ու զարհուրելի: Մորուք չունեին, բայց ոմանք սակավաթիվ մազ ունեին շրթունքին կամ դնչին: Աչքները նեղ էին ու սրատես, ձայները` նուրբ ու սուր, երկարակյաց էին ու դիմացկուն: Երբ լինում էր, հաճախ էին անհագ ուտում ու խմում, իսկ երբ չկար, ժուժկալ էին: Ուտում էին ամեն տեսակի կենդանի` մաքուր ու անմաքուր. ձիու միսը ավելի էին գերադասում»:

ԿԻԼԻԿՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆ

ՀԱՅԵՐԸ ԿԻԼԻԿԻԱՅՈՒՄ

Կիլիկիայի աշխարհագրական դիրքը: Անիի թագավորության անկումից մի քանի տասնամյակ անց հայ ժողովուրդը նոր պետականություն կերտեց հեռավոր Կիլիկիայում: Փոքր Ասիայի հարավ-արևելյան մասում գտնվող Կիլիկիան չափազանց բարենպաստ աշխարհագրական դիրք ուներ: Կիլիկիան բարձր լեռնաշղթաներով առանձնանում էր հարևան երկրամասերից և հուսալիորեն պաշտպանվում թշնամական հարձակումներից: Լեռնանցքները և կիրճերը պաշտպանական ամուր պատնեշներ էին ստեղծում: Եթե թշնամուն նույնիսկ հաջողվում էր ներխուժել Կիլիկիա, ապա բնակիչները կարողանում էին փակել նրա վերադարձի ճանապարհները և զգալի կորուստներ պատճառել: Հարավում ընկած Միջերկրական ծովը ոչ միայն բնական պատնեշ էր, այլև առևտրական կապերի հնարավորություն էր ընձեռում: Նավահանգիստների (Այաս, Կոռիկոս) միջոցով Կիլիկիան առևտրական կապեր էր պահպանում տարբեր երկրների հետ: Կիլիկիայի տարածքը տնտեսության բոլոր ճյուղերի զարգացման նպաստավոր պայմաններ էր ապահովում: Մեղմ կլիման և բարեբեր գետահովիտները բարձր բերք ստանալու նախադրյալներ էին ստեղծում: Անտառածածկ լեռները հարուստ էին արոտավայրերով,ինչպես նաև բազմատեսակ օգտակար հանածոներով, հատկապես մետաղներով: Կիլիկիան բաղկացած էր երեք խոշոր պատմաաշխարհագրական շրջաններից: Երկրի հարավարևելյան հարթավայրային հատվածը հայտնի էր Դաշտային Կիլիկիա անվանումով: Այն ուներ մեծաթիվ բնակչություն, խոշոր քաղաքներ և զարգացած գյուղատնտեսություն: Այստեղ հնարավոր էր տարվա մեջ 2-3 անգամ բերք ստանալ: Հյուսիս-արևելքում ընկած էր բարձրաբերձ լեռնաշղթաներով և ամրակուռ բերդերով պատված Լեռնային Կիլիկիան: Կիլիկիայի արևմտյան մասում գտնվում էր Քարուտ Կիլիկիան:

Հայերը Կիլիկիայում: Հնագույն ժամանակներից հայերը զգալի թիվ են կազմել Կիլիկիայում: Նրանց քանակն աճեց, երբ Տիգրան Մեծի տերության կազմի մեջ մտավ նաև Կիլիկիան: Կիլիկիայում հայերի նոր խմբեր հաստատվեցին վաղ միջնադարում, հատկապես արաբական նվաճումներից հետո: X դ. վերջերին հայերը Կիլիկիայում առանձին եպիսկոպոսություններ ունեին և կարևոր դեր էին կատարում երկրի կյանքում: Բյուզանդիայի վարած քաղաքականության հետևանքով XI դ. կեսերից Մեծ Հայքից սկսվեց հայերի զանգվածային արտագաղթ: Հայ բնակչությունն ավելի հաճախ հոծ խմբերով տեղափոխվում էր Կիլիկիա: Այսպես` Վասպուրականի Սենեքերիմ թագավորի հետ 1021թ. Սեբաստիա տեղափոխված հայերի մի մասն արմատներ ձգեց Կիլիկիայում: Հսկայական թվով հայեր Փոքր Ասիա տեղափոխվեցին Գագիկ II-ի և Գագիկ Աբասյանի հետ: Հայերի հոսքը դեպի Կիլիկիա հատկապես ուժեղացավ սելջուկ-թյուրքերի արշավանքների ժամանակաշրջանում: Հայերը գաղթում էին թե՛ Բյուզանդիայի արևելյան նահանգներից և թե՛ Մեծ Հայքից: Կիլիկիա տեղափոխվեցին զգալի թվով իշխաններ Արցախից, Սասունից և Շիրակից: Նրանց մի մասը հաստատվեց Միջերկրական ծովի առափնյա շրջաններում: Հատկապես ստվարացավ կիլիկյան քաղաքների՝ Սիսի, Ադանայի, Տարսոնի հայ բնակչությունը: XI դ. վերջին հայերը թվով գերազանցում էին Կիլիկիայում ապրող մյուս ժողովուրդներին՝ ասորիներին, հրեաներին, հույներին: XI դ. 70-ական թվականներին սելջուկներից Բյուզանդիայի կրած պարտությունների հետևանքով կայսրության արևելյան նահանգներում անկայուն վիճակ հաստատվեց: Բյուզանդացիները կորցրեցին վերահսկողությունը զգալի թվով շրջանների նկատմամբ: Միաժամանակ՝ այդ տարածքներում իրենց լիակատար իշխանությունը դեռևս չէին հաստատել սելջուկ-թյուրքերը: Դրանից օգտվեցին հայ ավատատերերը` ստեղծելով իրենց անկախ իշխանությունները: Կիլիկիա տեղափոխված հայ իշխանները ծառայության էին մտնում բյուզանդացիների մոտ և հաճախ դառնում առանձին գավառների կառավարիչներ: Հայ իշխանական տների շուրջն էր համախմբվում տեղական հայ բնակչությունը: Հետզհետե բյուզանդացիներից և սելջուկ-թյուրքերից անկախ հայկական իշխանությունների ստեղծման նախադրյալներ էին առաջանում: Այսպես՝ Սեբաստիա տեղափոխված Արծրունի իշխաններից Աբլղարիբը 1042թ. նշանակվեց մի քանի քաղաքների ու բերդերի կառավարիչ: Նրա դուստրն ամուսնացավ Մեծ Հայքից Կիլիկիա տեղափոխված Օշին իշխանի հետ և որպես օժիտ ստացավ Լամբրոն ամրոցն ու շրջակա տարածքները: Այսպես առաջացավ Հեթումյանների իշխանությունը: Հայկական առաջին խոշոր իշխանությունը ստեղծեց Փիլարտոս Վարաժ­նունին: Նա զինվորական ծառայության մեջ էր բյուզանդական բանա­կում և հասել էր բարձր դիրքի: Մանազկերտի ճակատամարտից հետո Փիլարտոսը իրեն ենթարկեց ընդարձակածավալ տարածքներ: Նրա հիմնած իշխանության կենտրոնը Մարաշ քաղաքն էր: Բյուզան­դացիները նույնիսկ խրախուսեցին Փիլարտոսին` հույս ունենալով նրա օգնությամբ պայքարել սելջուկ-թյուրքերի դեմ: Եվ իրոք, շուրջ մեկ տասնամյակի ընթացքում Փիլարտոսի զորաջոկ­ատ­ները հաջողությամբ դիմադրում էին սելջուկներին: Սակայն հետագայում սելջուկ-թյուրքերը գրավեցին Փիլարտոսի իշխա­նության տարածքը, և նա հեռացավ քաղաքական ասպա­րեզից: Նրա գոր­ծունեությունը ցույց տվեց, որ հայ զորահրամանատարները կարող են մեծ հաջողությունների հասնել: Փիլարտոսի իշխանության անկումից հետո հայտնվեցին նոր հայ տիրա­կալներ, որոնք դարձան նրա քաղաքական ժառանգորդները: Եդեսիայում հաստատվեց Թորոս իշխանը, որի իրավունքները ճանաչեցին նույնիսկ սել­ջուկ-թյուրքերը: Հատկապես սրընթաց էր Գող Վասիլի իշխանության վերելքը: Սկզբնական շրջանում նա ենթարկվում էր Փիլարտոսին և նրանից ստացել էր Կիլիկիայից արևելք ընկած Քեսուն և Ռաբան քաղաքները: Փիլարտոսի մահից հետո Գող Վասիլը տիրացավ նաև Մարաշին: Նա այնպիսի հռչակ էր ձեռք բերել, որ XII դ. սկզբներին նրա տիրույթներում հաս­տատվեցին Հայոց կաթողիկոսները: Այս իշխանությունը Գող Վասիլի մահից հետո խաչակիրների խարդավանքների զոհը դարձավ: Այսպիսով՝ հայկական իշխանությունների առաջացման ու ընդարձակման համար առավել բարենպաստ պայմաններ գոյություն ունեին Մանազկերտի ճակատամարտին հաջորդած մեկուկես տասնամյակի ընթացքում: Սակայն սելջուկ-թյուրքերի գերիշխանության հաստատումը, ապա և խաչակրաց պետությունների ստեղծումը հայկական իշխանությունների մի մասի անկման պատճառ դարձան:

ՌՈՒԲԻՆՅԱՆ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՋԱՑՈՒՄԸ ԵՎ ԱՄՐԱՊՆԴՈՒՄԸ

Ռուբինյանների հաստատվելը Կիլիկիայում: Ռուբեն իշխանը կարողացավ հիմնադրել մի իշխանություն, որն ընթացավ կայուն վերելքի ուղիով: Ռուբեն I-ի (1080-1095թթ.) տոհմային պատկանելության մասին ստույգ տեղեկություններ չեն պահպանվել: Հայ պատմիչները նրան վերագրում են թագավորական ծագում՝ իբր թե նա սերում էր Բագրատունիներից կամ Արծրունիներից: Հնարավոր է, որ Ռուբեն I-ը եղել է Գագիկ II-ի հեռավոր ազգականը կամ զինակիցներից մեկը: 1080թ. Ռուբենն ապստամբեց Բյուզանդական կայսրության դեմ և տիրացավ Լեռնային Կիլիկիայի բերդերից երեքին: Մերձակա շրջանների հայերն օժանդակեցին նրա պայքարին: Ռուբինյանները հաստատվել էին Լեռնային Կիլիկիայի դժվարամատչելի մի տարածքում: Հայերին հաջողվեց այնտեղից դուրս քշել բյուզանդացիներին և դնել անկախ հայկական իշխանության հիմքերը: Հիմնադրի անունով այն կոչվեց Ռուբինյան: Նոր հիմնադրված իշխանությունն ամուր արմատներ ձգեց Կիլիկիայում:

Ռուբինյան իշխանության ընդարձակումը: Ռուբինյան իշխանության հզորացմանը Բյուզանդիան չխոչընդոտեց: Այդ ժամանակահատվածում կայսրությունը ծանր ճգնաժամի մեջ էր: Սելջուկ-թյուրքերը Փոքր Ասիայում ստեղծել էին Իկոնիայի սուլթանությունը, որը դարձել էր Բյուզանդիայի վտանգավոր թշնամին: Դժվարին պայմաններում բյուզանդական կայսրը սելջուկների դեմ պայքարելու համար օգնություն խնդրեց եվրոպական քրիստոնեական երկրներից և Հռոմի պապից: Կաթոլիկ հոգևորականության կոչով 1096թ. սկսվեց խաչակրաց առաջին արշավանքը, որի նպատակը Սուրբ երկրի՝ Պաղեստինի և Երուսաղեմում գտնվող Հիսուս Քրիստոսի գերեզմանի ազատագրումն էր: Չնայած իրենց հռչակած վեհ նպատակին՝ արևմտաեվրոպական խաչակիրները Մերձավոր Արևելքում իրականացնում էին նվաճողական քաղաքականություն: Խաչակրաց արշավանքի հետևանքով առաջացավ ռազմաքաղաքական նոր իրադրություն: Դա սկզբնական շրջանում մեծ հույսեր էր ներշնչում Արևելքի քրիստոնյա ժողովուրդներին: Մասնավորապես՝ Կիլիկիայի հայերը բազմակողմանիորեն օժանդակեցին խաչակիրներին` ակնկալելով ստանալ նրանց օգնությունը սելջուկ-թյուրքերի դեմ մղվող պայքարում: Խաչակիրները ռազմական ուժով, հաճախ նաև դավադրությամբ և խաբեությամբ, Արևելքում ընդարձակ տարածքներ նվաճեցին: Նրանք գրավեցին Միջերկրական ծովի արևելյան ափի մի մասը ու տիրացան Երուսաղեմին: Նրանց ստեղծած պետություններից` Ռուբինյան իշխանության անմիջական հարևանությամբ գտնվում էին Եդեսիայի կոմսությունը և Անտիոքի դքսությունը: Խաչակիրների հետ հայերը համակողմանի սերտ շփումներ հաստատեցին: Հայկական իշխանությունները հաճախ համագործակցում էին խաչակրաց պետությունների հետ ընդհանուր թշնամու դեմ պայքարում: Ռուբինյան իշխանության համար որոշակի դրական դեր կատարեց այն հանգամանքը, որ սելջուկ-թյուրքերը հետ մղվեցին Փոքր Ասիայի խորքեր, և թուլացավ Լեռնային Կիլիկիայի նկատմամբ նրանց գործադրած ճնշումը: Այսպիսով՝ խաչակիրները ջլատեցին սելջուկների ուժերը և դյուրացրին հայկական իշխանության վերելքը: Միաժամանակ` հայերի ու խաչակիրների միջև առկա էին լուրջ տարաձայնություններ և շահերի բախում: Ուստի Արևելքում հիմնադրված խաչակրաց իշխանությունները, հատկապես Անտիոքի դքսությունը, որոշ դեպքերում պայքարում էին նաև Կիլիկյան Հայաստանի դեմ: Ռուբեն I-ի որդի Կոստանդին I-ը (1095-1100թթ.) ընդարձակեց Ռուբինյան իշխանության սահմանները՝ պայքար մղելով միաժամանակ երկու ճակատով: Կոստանդին I-ը առաջին հերթին տարածքներ էր գրավում սելջուկ-թյուրքերից: Մյուս կողմից՝ նա կռվում էր նաև բյուզանդացիների դեմ, որոնք որոշ կարևոր հենակետեր էին պահպանում Լեռնային Կիլիկիայում: Կոստանդին I-ը 1098թ. բյուզանդացիներից գրավեց Վահկա բերդը, որը դարձավ հայկական իշխանության կենտրոնը: Այսպիսով` Կոստանդին I-ը դարձավ Լեռնային Կիլիկիայի մեծ մասի տիրակալը:

Ռուբինյան իշխանության պայքարը Դաշտային Կիլիկիայի համար:XII դ. սկզբներից Կիլիկիայի հայկական իշխանությունը պայքար ծավալեց Դաշտային Կիլիկիայի համար: Առանց Դաշտային Կիլիկիայի Ռուբինյան իշխանության հետագա վերելքն անհնարին կլիներ: Մինչդեռ Դաշտային Կիլիկիայի հարցում Բյուզ­անդիան անզիջում դիրքորոշում էր որդեգրել, քանի որ Միջերկրական ծովի առափնյա տարածքները կենսական նշանակություն ունեին կայսրության համար: Դաշտային Կիլիկիային ձգտում էին տիրանալ նաև խաչակիրները, ուստի Անտիոքի դքսությունը ևս հաճախ հանդես էր գալիս Ռուբինյան իշխանության դեմ: Կոստանդին I-ին հաջորդեց որդին՝ Թորոս I-ը (1100-1129թթ.): Օգտվելով այն հանգամանքից, որ մահմեդական պետու­թյունների հիմնական ուժերը պայքարում էին խաչակիրների դեմ, Ռուբինյան իշխ­անությունը նոր հաջողու­թյունների հա­սավ: 1104թ. հայոց բանակը բյուզան­դացիներին դուրս քշեց Անարզաբա և Սիս քաղաքներից ու ճանապարհ հարթեց դեպ­ի Դաշտային Կիլիկ­իա: Միաժամանակ՝ Թորոս I-ը չէր դադարեցնում մարտերը սելջուկ-թյուրք­երի դեմ: Այդ պայք­արում նա հաջող­ությամբ համա­գոր­ծակցում էր հայ­կա­կան այլ տիրակալների հետ: Ռուբինյան իշխանությունը հաղթանակ տարավ Իկոն­իայի սելջուկյան սուլթան­ության նկատմ­ամբ և ընդարձակեց սահմանները դեպի հյուսիս: Այդ իշխանության հեղինակու­թյունն այնք­ան բարձրացավ, որ թշնա­միների հալածանքներին ենթարկված հայ իշխանները սկսեցին ապաստանել Թորոս I-ի տիրույթներում: Թորոս I-ի մահից հետո իշխանությունը գլխավորեց նրա եղբայր Լևոն I-ը(1129-1137թթ.), որի օրոք Դաշտային Կիլիկիայի համար պայքարն ավելի սուր բնույթ ընդունեց: XII դ. 30-ական թթ. հայոց բանակը բյուզանդացիներից մաքրեց Դաշտային Կիլիկիայի քաղաքները, և Կիլիկյան Հայաստանն արևմուտքում հասավ Սելևկիա գետին: Լևոն I-ը հետևո­ղակ­անորեն պայքարում էր նաև Անտիոքի դքսության դեմ: Ի վերջո, հայկական զորքերը բյուզան­դացիներից ու խաչակիրներից մաքրեցին Դաշտային Կիլիկ­իան և դուրս եկան Միջերկրական ծով: Տեղական բնակչությունը, որի մեծ մասն արդեն հայեր էին, ջերմորեն էր ընդունում Լևոն I-ին: Լևոն I-ի ռազմական հաջողությունները խոր անհանգստություն առաջ բերեցին Բյուզանդիայում: 1137թ. բյուզանդական զորքերը խոշոր արշավանք ձեռնարկեցին դեպի Կիլիկիա: Բյուզանդացիները, Դաշտային Կիլիկիայի քաղաքները գրավելուց հետո, շարժվեցին դեպի Լեռնային Կիլիկիայի ամրությունները: Թշնամուն երկարատև դիմադրեցին Անար­զաբա քաղաքը և Վահկա բերդը: Ի վերջո, բյուզանդացիները գրավեցին ամբողջ Կիլիկիան և գերեվարեցին Լևոն I-ին և նրա երկու որդիներին՝ Ռուբենին ու Թորոսին:Գերությունից խուսափեցին Լևոն I-ի կրտսեր որդիները՝ Ստեփանեն և Մլեհը,որոնք այդ ժամանակ Կիլիկիայում չէին: Ռուբինյան իշխանության կորուստը երկար չտևեց: Շուտով նվաճողների դեմ պայքար ծավալեցին անընկճելի մնացած հայկական ջոկատները: Բյու­զանդացիների դեմ կռիվներն ազատագրական պատերազմի վերածվեցին, երբ հայկական զորամասերը գլխավորեց բյուզանդական գերությունից փախած Թորոսը: Նրան անմիջապես միացան կրտսեր եղբայրները` Ստեփանեն ու Մլեհը: Հայկական զինված ուժերը կարճ ժամանակի ընթացքում թշնամուց ազատագրեցին Լեռնային Կիլիկիայի ամրոցները: Հայոց բանակն առաջ շարժվեց դեպի ծով և տիրացավ նաև Դաշտային Կիլիկիայի քաղաքներին: Ամբողջ Դաշտային Կիլիկիան մտավ Ռուբինյան իշխանության կազմի մեջ: Բյուզանդիան այդ տարիներին զբաղված էր արևմուտքում սահմաններն ընդարձակելով, ուստի նվազ ուշադրություն էր դարձնում Կիլիկիային: Միայն XII դ. կեսերին Բյուզանդիան փորձեց խորտակիչ հարված հասցնել Կիլիկյան Հայաստանին, բայց խայտառակ պարտություններ կրեց: Թորոս II-ը (1143–1169թթ.) ոչ միայն կարողացավ ջախջախել բյուզանդացիներին, այլև հաղթանակներ տարավ սելջուկ-թյուրքերի և խաչակիրների նկատմամբ: Թորոսի իշխանությունը տարածվում էր Կիլիկիայի մեծ մասի վրա: Սահմանները պաշտպանելու նպատակով նա պահում էր 30-հազարանոց բանակ: Զգալի ուշադրություն էր դարձվում նաև երկրի տնտեսությանը: Թորոս II-ի օրոք զգալի առաջընթաց ապրեցին գյուղատնտեսությունը, արհեստագործությունն ու առևտուրը:

Հայոց պետության հետագա ամրապնդումը: Թորոս II-ի կառավարման վերջին տարիներին եղբայրը` Մլեհը, ընդհարվել էր նրա հետ և հեռացել Հալեպի ամիրայություն: Թորոս II-ի մահվանից հետո իր դաշնակից Հալեպի ամիրայի օգնությամբ Մլեհը բռնությամբ տիրացավ Կիլիկյան Հայաստանին: Գահ բարձրանալուց հետո Մլեհը (1169-1175թթ.) դաշնակցեց հարևան մահմեդական պետությունների հետ՝ ընդդեմ Բյուզանդիայի և Անտիոքի դքսության: Նա վճռական փոփոխություններ մտցրեց իշխանության ներքին և արտաքին քաղաքականության մեջ: Երկրի շահերը պահանջում էին իշխանությանը միացնել Դաշտային Կիլիկիայի բոլոր ծովափնյա շրջանները, մինչդեռ այստեղի քաղաքները կրկին անցել էին բյուզանդացիներին ու խաչակիրներին: Դաշտային Կիլիկիայի արևմտյան մասը բյուզանդացիներից և արևելյան հատվածը խաչակիրներից մաքրելու նպատակով Մլեհը դաշնակցեց հարևան մահմեդական ամիրայությունների հետ: Մլեհը կարողացավ խոշոր հաջողությունների հասնել և նորից տիրանալ Մամեստիային, Ադանային և Տարսոնին: Նա երկրից դուրս քշեց նաև խաչակիր ասպետներին: Մայրաքաղաք հռչակվեց Սիսը, որն ամրացվեց և բարեկարգվեց: Մլեհի ձեռնարկումները նրա դեմ դուրս բերեցին ոչ միայն արտաքին թշնամիներին, այլև հայ հոգևորականությանն ու իշխանների մի մասին: Իշխանները չափազանց դժգոհ էին նրա խստություններից, իսկ հոգևորականությունը բողոքում էր մահմեդականների հետ հաստատած սերտ փոխհարաբերությունների դեմ: Մլեհը 1175թ. զոհ գնաց նրանց կազմակերպած դավադրությանը: Հաջորդ գահակալները շարունակեցին կենտրոնական իշխանության ամրապնդումը: Հզորացած Ռուբինյան իշխանությունը XII դ. 80-ական թթ. հակահարձակման անցավ և բյուզանդացիներին զրկեց Կիլիկիայում ունեցած վերջին հենակետերից: Մեկդարյա պայքարը, որ մղում էր Կիլիկյան Հայաստանը Բյուզանդիայի դեմ, ավարտվեց հայերի հաղթանակով: Խաչակիրները ևս տեղի տվեցին և հայերին զիջեցին իրենց գրաված ծովափնյա շրջանները: Դաշտային Կիլիկիայի համար հայերի մղած պայքարը պսակվեց հաջողությամբ:




Կիլիկյան Հայաստանի հզորացումը: XII դարի վերջում Բյուզանդական կայսրությունը Կիլիկյան Հայաստանի համար այլևս վտանգ չէր ներկայացնում: Խաչակիրների իշխանություններն էլ միայն դեպքից դեպք էին միասնաբար հանդես գալիս Կիլիկյան Հայաստանի դեմ: Բացի դրանից` խաչակրաց պետություններն աստիճանաբար կորցնում էին նախկին հզորությունը: Եգիպտոսի սուլթան Սալահադ Դինը 1187թ. պարտության մատնեց խաչակիրներին և գրավեց Երուսաղեմը: Խաչակիրներին հաջողվեց պահպանել միայն ծովափնյա մի շարք ամրոցներ: Այսպիսով՝ Կիլիկյան Հայաստանը դառնում էր Միջերկրական ծովի արևելյան ափի ամենաուժեղ քրիստոնեական պետությունը: Այդ նույն ժամանակ Կիլիկյան Հայաստանի հյուսիսային հարևան Իկոնիայի սուլթանությունը թուլացել էր և մասնատվել: Առաջացել էր Կիլիկյան Հայաստանի համար համեմատաբար բարենպաստ միջազգային իրադրություն:Այդ ժամանակաշրջանում էլ պետության ղեկավարությունը ստանձնեց ականավոր քաղաքական գործիչ ու զորավար Լևոն II-ը (1187-1219թթ.): Նա նախ հետ մղեց օտարների ասպատակությունները, ապա հոգ տարավ սահմանների ամրապնդման մասին: Լևոն II-ը գրավեց սահմանային ամրոցները, որոնք երկիր ներխուժելու բանալի էին: Դրանք ամրացվեցին և վերաշինվեցին: Ուժեղացվում էր ռազմավարական նշանակություն ունեցող լեռնանցքների ու կիրճերի պահպանությունը: Երկրի անվտանգությունն ապահովելուց հետո Լևոն II-ը ձեռնամուխ եղավ երկու կարևոր քաղաքական խնդիրների լուծմանը: Առաջինը, Անտիոքի դքսությունը Կիլիկիային միացնելով, միասնական և հզոր քրիստոնեական պետություն ստեղծելն էր: Անտիոքի դուքսը Լևոնի վաղեմի հակառակորդն էր և բազմիցս սպառնացել էր Կիլիկիայի անվտանգությանը: Խաչակիրները նույնիսկ Լևոն II-ի դեմ էին գրգռել Եգիպտոսի սուլթանին: Հայոց երկիրն ավերածություններից զերծ էր մնացել միայն սուլթանի մահվան շնորհիվ: Այժմ հասել էր հատուցման ժամանակը: Լևոնը որոշեց կանխել Անտիոքի դքսին, որը մտադրվել էր խաբեությամբ ձերբակալել իրեն: Հայերը սահմանամերձ մի վայրում հան­կարծակիի բերեցին Անտիոքի տիրոջը և, ձերբակալելով, բերեցին Սիս: 1194թ. դուքսը հարկադրված էր հաշտություն կնքել և վերադարձնել Կիլիկ­իայից խլած շրջանները: Հետա­գայում Լևոն II-ը ձգտում էր նախադրյալներ ստեղծել Անտիոքի դքսությունը Հայոց պետությանը միացնելու համար: Քաղաքական երկրորդ խնդիրը Կիլիկյան Հայաստանը թագավորություն հռչակելն էր, որի լուծմանը Լևոն II-ը ձեռնամուխ եղավ իր կառավարման առաջին տարիներից: Ի պատասխան Երուսաղ­եմի գրավման՝ արևմտաեվ­րոպական երկրները կազմակերպեցին խաչակ­րաց երրորդ արշավանքը: Ար­շավանքի ղեկավարներից Հռոմեական սրբա­զան կայսրության (Գերմանիայի)տիրակալ Ֆրիդրիխ Շիկամորուսը դեպի Երուսաղեմ էր շարժվում ցամաքային ճանապարհով: Անցնելով Փոքր Ասիայ­ով՝ նա 1190թ. մոտեցավ Կիլիկիայի սահմաններին: Գերմանական զորքերը ծանր վիճակում էին, և Ֆրիդրիխ Շիկամորուսը օգնության խնդրանք­ով դիմեց Լևոն II-ին: Խաչակիրներին պարենով և անասնակերով օգնություն ցույց տրվեց, և գերմանական կայսրը խոս­տացավ թագ­ադրել Լևոն II-ին: Սակայն շուտով Ֆրիդրիխը Սելևկիա գետն անցնելիս խեղդվեց, և Լևոն II-ի թագավոր հռչակվելը հետաձգվեց: Գահ բարձրանալուց մեկ տասնամյակ անց Լևոն II-ը տպավորիչ հաջո­ղությունների էր հասել: Նրա անունը տարածվել էր Կիլիկիայի սահմաններից շատ հեռու և հպարտություն էր առաջացնում բոլոր հայերի սրտերում: «Նա պատերազմեց շրջակա ազգերի դեմ և քաջաբար հաղթեց, ըստ իր անունի՝ առյուծաբար, որովհետև Լևոն առյուծ է նշանակում»,– գրում է պատմիչ Կիրա­կոս Գանձակեցին: Բարգավաճում էր տնտեսությունը, բարձրացել էր Հայոց պետության միջազգային հեղինակությունը, ընդլայնվել էին երկրի սահման­ները: Հասունացել էր Կիլիկյան Հայաստանը թագավորություն հռչակելու հարցը:

Թագավորության հռչակումը: Նախ՝ պատ­վիր­ակություն ուղարկվեց Կ. Պո­լիս, որը բանակց­ու­թյուններ վարեց Լևոն II-ին թագ շնորհելու պայ­ման­ների վերաբերյալ: Բանակցությունները ձախող­վեցին, քանի որ բյուզան­դական եկեղեց­ակ­անն­երն առաջ քաշեցին դավանական միության հարց­ը: Այնուհետև Լևոն II-ը, Հռոմի պապի միջ­նորդ­ությամբ, բանակցություններ սկսեց Ֆրիդրիխ Շի­կամորուսի որդու հետ: Սակայն Հռոմի պապը նախապես պնդեց` բավ­արարել կաթոլիկ եկե­ղեցու դավանական պահանջները: Հայոց եպիսկ­ոպ­ոսն­երի ժողովը մերժեց ընդունել առաջադրված նախապայմանները: Լևոն II-ը հայ հոգևորա­կան­ու­թյանը հավաստիացրեց, թե դավանաբանական պահ­­անջների բա­վարարումն առերևույթ է լինելու, և Հայոց եկեղեցին կախ­վածության մեջ չի լինելու կաթոլիկ եկեղեցուց: Հայ հոգևորականները համաձայնեցին այդ պայմանին: Այսպիսով՝ թագադրության հարցը լուծված էր: Թեև բյուզանդական եկեղեցու հավակնությունները վճռականորեն մերժվել էին, Լևոնին թագ ուղարկելու պատրաստակամություն հայտնեց նաև բյուզանդական կայսրը: Լևոն II-ի թագադրման հանդիսությունները տեղի ունեցան 1198թ. հունվարի 6-ին՝ Սուրբ ծննդյան օրը, Տարսոն քաղաքում: Արարողություններին ներկա էին օտար պետությունների դեսպանություններ, հայ, հույն ու ասորի բարձրաստիճան հոգևորականներ, անվանի իշխաններ, զորականներ ու բազմահազար ժողովուրդ: Տոնախմբությունները մեկ շաբաթ շարունակ չէին դադարում: Ժամանակակիցները հանձինս Ռուբինյանների տեսնում էին Անիի Բագրատունիների օրինական հաջորդներին: Թագավորության հիմնադրումով Կիլիկիայում ստեղծված Հայոց պետությունը թևակոխեց զարգացման ավելի բարձր փուլ: Այն դարձավ Միջերկրական ծովի ամբողջ արևելյան ափի զորեղ երկրներից մեկը: Այսպիսով՝ Լևոն II իշխանը դարձավ Կիլիկյան Հայաստանի առաջին արքան, որը հայոց պատմության մեջ հայտնի է նաև Լևոն Մեծագործ անունով:

Ձեռնարկումներ ներքին կյանքում: Թագավոր օծվելուց հետո Լևոն Մեծագործը մի շարք քայլեր կատարեց երկրի ներքին կայունությունը պահպանելու, կառավարումը կատարելագործելու և տնտեսական ու մշակութային առաջընթացն ապահովելու ուղղությամբ: Լևոն II-ի ձեռնարկումներից առաջինը Լամբրոն բերդը գրավելն ու նրա տերերին հնազանդեցնելն էր: Այդ ամրոցի տեր Հեթումյանները նախկինում հակադրվում էին Ռուբինյաններին ու համագործակցում էին բյուզանդացիների հետ: Հասել էր Լամբրոնի իշխանությունը Հայոց թագավորությանը միացնելու ժամանակը: Լամբրոնը գրավելը գործնականում անհնարին էր, ուստի թագավորը դիմեց խորամանկության: Լևոնը Լամբրոնի տեր Հեթում իշխանին հրավիրեց Տարսոն` նրա որդու հետ իր եղբոր դստերն ամուսնացնելու պատրվակով: Հեթումին Տարսոնում բանտարկելուց հետո թագավորական զորքերը հեշտությամբ տիրացան Լամբրոնին: Լևոն արքայի օրոք կատարելագործվեց երկրի կառավարումը: Կենտրոնական դերը պատկանում էր արքունիքին, որի կազմում ստեղծվեցին զանազան գործակալություններ: Կարգի բերվեցին դատարանները, որոնք Կիլիկյան Հայաստանի պայմաններում բազմազան բնույթի հարցեր էին քննարկում: Լևոն Մեծագործը ձգտում էր ապահովել ծովային և ցամաքային առևտրի անվտանգությունը: Բարեկարգվեցին երկրի ճանապարհներն ու նավահանգիստները: Առևտրական պայմանագրեր կնքվեցին իտալական հռչակավոր վաճառաշահ քաղաքների՝ Վենետիկի և Ջենովայի հետ: Հայոց պետությունը ստեղծեց առևտրական նավատորմ և սկսեց ավելի գործուն մասնակցել միջազգային առևտրին: Լևոնի կողմից հատված ոսկյա և արծաթյա դրամները գործածության մեջ մտան շատ երկրներում:

Արտաքին քաղաքականությունը: Երկրի հզորացումը Լևոն Մեծագործին թույլ տվեց շարունակել Անտիոքի դքսությունն իր թագավորությանը միացնելու քաղաքականությունը: Պատերազմական գործողությունները սկիզբ առան 1201թ., և երկու տարի անց հայկական զորքերը գրավեցին Անտիոքի մերձակայքը: Արքան փորձեց խաղաղ ճանապարհով տիրանալ քաղաքին, բայց համառ դիմադրության հանդիպեց և շուտով դադարեցրեց պաշարումը: Լևոն Մեծագործը հաջորդ տարիների ընթացքում ևս չհրաժարվեց Անտիոքը Կիլիկյան Հայաստանին միացնելու իր ծրագրից: Օգտվելով Անտիոքում ծավալված ներքին պայքարից` Հայոց թագավորը 1216թ. գրավեց Անտիոքը: Նրա կողմնակից խաչակիր իշխանները գիշերով բաց արեցին քաղաքի դարպասները, և հայոց զորքերը մտան քաղաք: Հայոց արքան Անտիոքում գահ բարձրացրեց իր ազգական Ռուբեն-Ռայմոնդին, որին մինչ այդ հռչակել էր Կիլիկյան Հայաստանի թագաժառանգ: Անտիոքում Ռուբեն-Ռայմոնդի կառավարումը շարունակվեց ընդամենը երեք տարի: Անխոհեմ գործողութ­յուններով նա իր դեմ հանեց նախկ­ին կողմնակ­ից­ներին ու քաղաքի բնակչությանը: Բացի դրանից` նա թշնա­մացավ Լևոն Մեծագործի հետ և անգամ փորձեց դավադրություն կազմ­ա­կերպել իր խնամակալի դեմ: Այս դեպքերից հետո Լևոնը վերջնականապես հիասթ­ափվեց Ռու­բեն-Ռայմոնդից: Նա վերանայեց իր նախկ­ին որոշումը և թագաժառանգ հռչակեց մանկահասակ դստերը՝ Զաբելին: Անտիոքի դքսության համար պայքարը հսկա­յական ուժեր ու միջոցներ խլեց Կիլիկյան Հայաստանից և բացասական հետ­ևանքներ ունեցավ: Քանի որ Հայոց թագավորությունը զբաղված էր Անտիոքի խնդրով, 1216թ. Կիլիկիա ներխուժեցին Իկոնիայի սելջուկները: Նրանք չկարողացան զգալի տարածքներ նվաճել, սակայն սելջուկների դեմ ճակատամարտում որոշ հայ իշխաններ գերի ընկան: Լևոն թագավորը կարողացավ փրկագնով ազատել նրանց: «Արքան,– գրում է ժամանակակիցը,– բնավորությամբ բարի էր, աղքատ­ների ու կարոտյալների հանդեպ ողորմած, եկեղեցու ու Աստծո սպասավորների նկատմամբ սիր­ալիր»: Ուստի թագավորի հատուկ հոգածությանն ու հովանավորությանն արժանացան վանքերն ու ուսումնական հաստա­տու­թյունները: Նրա արքու­նիքում առանձնահատուկ հարգանք էին վայելում նշա­նավոր արվեստագետները, գիտնակ­աններն ու գրողները: «Կիլիկեցվոց աշ­խարհը լցվեց իմաս­տությամբ»,– հպար­տությամբ նշում էին ժամանակ­ակ­ից­ները: Լևոն II Մեծագործ արքան մահացավ 1219թ. մայիսի 2-ին՝ հաջորդ­ներին թողնելով քաղաքական ու տնտեսական վերելքի ուղին բռնած հզոր թա­գավորություն:

Լեվոն արքայի թագադրությունը` ըստ Կիրակոս Գանձակեցու «Ապա զորապետների ու զորքերի, ազգերի ու ցեղերի մեծ բազմություն հավաքվեց. եկան Տարսոնում նստող հունաց պատրիարքը, Մելիտինեի սահ­մաններում գտնվող Սուրբ Պարսումայի վանքում նստող ասորիների կաթողիկոսն ու Հայոց կաթողիկոսը բոլոր եպիսկոպոսներով: Եվ թագավորեցրին Լևոնին, իսկ շրջակա ազգերը ընծաներ բերեցին թագադրված նորոգ թագավորին»:

Լեվոն II-ի երդումը թագադրման ժամանակ` ըստ ժամանակակից հիշատակարանի «Ես` Լևոն, որ կամոքն Աստծո լինելու եմ Հայոց թագավոր, խոստանում եմ, ուխտում և երդվում Աստծո ու երանելի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի առջև, որ այսուհետև լինելու եմ Հայոց Սուրբ եկեղեցու, նրա քահանայապետի և նրա համայն կղերականների պաշտպանն ու կենարարը: (Երդվում եմ) գիտելիքներիս ու կարողությանս սահմաններում, Աստծո օգ­նությամբ, որքան կարող եմ, պահպանել ու խնամել հայրենի երկիրս»:

Lusine1101