СТАНЬ VIP

ՀԱՅԿ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆ

В этом разделе запрещается писать русскими или латинскими буквами.
Այս բաժնում կարելի է գրել միայն հայերեն տառերով

ՀԱՅԿ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆ

Сообщение:#1  Сообщение Harutin » 10 апр 2011, 21:56

ՀԱՅԿ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆ

(52.49 кб) Просмотров: 2348

(67.12 кб) Просмотров: 2447


Հայկ Աշոտի Համբարձումյան (ծնվ. 1982, սեպտեմբեր 19) — հայ գրականագետ, էպոսագետ, բանասիրական գիտությունների թեկնածու (2008), ԵՊՀ հայ գրականության ամբիոնի դասախոս, ՀԳՄ երիտասարդական սեկցիայի անդամ, խմբագիր, լրագրող։
Ծնվել է Երևան քաղաքում։ 1989-1993-ին սովորել է Երևանի Մարտիրոս Սարյանի անվան թիվ 86 միջնակարգ դպրոցում։ 1993-1999-ին ուսումը շարունակել է Երևանի Գրիգոր Նարեկացու անվան թիվ 137 միջնակարգ դպրոց-վարժարանում։ 1993-1998-ին միաժամանակ սովորել է Երևանի Ստեփան Ջրբաշյանի անվան թիվ 8 երաժշտական դպրոցի կիթառի դասարանում։
1999-ին ընդունվել և 2003-ին գերազանցությամբ ավարտել է Երևանի պետական համալսարանի Հայ բանասիրության ֆակուլտետի բակալավրիատը, 2003-ից ուսումը շարունակել և 2005-ին գերազանցությամբ ավարտել է մագիստրատուրան։ 2005-ին ընդունվել է ԵՊՀ բանասիրական ֆակուլտետի առկա ասպիրանտուրան` բանահյուսություն մասնագիտությամբ։
2008 թվականին ՀՀ ԳԱԱ Մ.Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտում պաշտպանել է ««Սասնա Ծռերի» պատումների տիպաբանական խմբերն ու դրանց հատկանիշները» թեմայով թեկնածուական ատենախոսություն և ստացել բանասիրական գիտությունների թեկնածուի աստիճան։
Հայ ժողովրդական բանահյուսության, հայ հին, նոր ու ժամանակակից գրականության վերաբերյալ շուրջ երեք տասնյակ հոդվածների հեղինակ է։ Մասնակցել ու զեկուցումներով հանդես է եկել Հայաստանում, Արցախում և արտերկրում կազմակերպված բազմաթիվ գիտաժողովների։ Մասնավորապես 2006 և 2009 թվականներին՝ «Հայկական Սասնա ծռեր էպոսն ու համաշխարհային էպիկական ժառանգությունը» երկրորդ և երրորդ միջազգային գիտաժողովներին, 2007-2010-ին՝ Հայաստանում և Արցախում անցկացաված «Երիտասարդ գրողների համաժողովներին»։ 2009-ին «Սասնա Ծռեր» էպոսին նվիրված զեկուցմամբ հանդես է եկել ԱՄՆ Միչիգանի համալսարանի (Անն Արբոր) Հայագիտության ամբիոնի տարեկան գիտական կոնֆերանսին։ 2010 լույս է տեսել նրա խմբագրած Անատոլի Հովհաննիսյանի «Հայելի» բանաստեղծական ժողովածուն։
2002-2003-ին աշխատել է Երևանի օտար լեզուների «Մակսեդան» դպրոցում` որպես հայոց լեզվի, հայ գրականության, հայոց և նոր պատմության ուսուցիչ։ 2004-ին աշխատել է «Օրրան» բարեգործական կենտրոնում` որպես մանկավարժ։ 2005-2007-ին աշխատել է Երևանի Մաշտոցի անվ. համալսարանում, որպես արտասահմանյան գրականության և հայ ժողովրդական բանահյուսության դասախոս։ 2007-ից աշխատում է Երևանի պետական համալսարանի հայ բանասիրության ֆակուլտետի հայ գրականության ամբիոնում։ Դասախոսում է «Հայ ժողովրդական բանահյուսություն», «Հայ գրականության պատմություն», «Գրական տեքստի վերլուծության մեթոդներ և եղանակներ» առարկաները։ Զուգահեռաբար 2006 թվականից որպես սցենարիստ, խմբագիր, լրագրող աշխատում է «Շողակաթ» հեռուստաընկերությունում։ Մշակութային, հոգևոր-կրոնական բնույթի մի շարք տեսաֆիլմերի հեղինակ է։
Изображение
Аватара пользователя
Harutin (Автор темы)
Gisher.Ru Team
Gisher.Ru Team
Информация: Показать детали

ՀԱՅԿ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆ

Сообщение:#2  Сообщение Harutin » 10 апр 2011, 21:59

ԱՆԱՎԱՐՏ ՉՈՒ


(Վասն անմահարձան պոետի)

Ես անմահարձան քաղաքի նման պիտի մահանամ,
և անուղենիշ հեռուներում ջինջ պիտի համրանամ,
որպես մի թռչուն…
Գ. ՍԱՀԻՆՅԱՆ

Բառի և լռության, երգի և համրության միջև լսվում է մի թևաբախյուն, մի անավարտ երգ ու մահամերձ մի ճիչ. սրանք վաղամեռիկ բանաստեղծ Գագիկ Սահինյանի բանաստեղծական աշխարհի սկզբի, ընթացքի և ողբերգական վախճանի հանգուցակետերն են:
Չվող թռչնի թևաբախման ու մահամերձ ճիչի միջև ձգվող կարճատև ընթացքը Գագիկ Սահինյանի «Անվերջ վերադարձ» գրքի բանաստեղծական, գերլարված, զգայական իրականության մեջ վերածվում է հավերժական անավարտ երգի: Հենց երգի, երաժշտության, որովհետև հեղինակի աշխարհում բառերը համր են, իսկ լռությունը՝ երգող. որովհետև Սահինյանի պոեզիայի կենտրոնական խորհրդանշանը թռչունն է, որը չի խոսում, այլ երգում է: Ըստ այդմ էլ` գիր-բառը զարմանալիորեն վերածվել է հնչյուն-նոտայի, ապրում-զգայումը` գույն-պատկերի, մարդը` ստվեր-ձևի: Բառերը դժվարությամբ են ծնվում, և առաջ է անցնում լռությունը, ապա փոխարինվում երաժշտությամբ և տպավորապաշտական, երբեմն էլ՝ գերիր ապաշտական պատկերներով.

Ախր էս ոնց եղավ, էս ուր թռավ իմ չուն:-
Մի արև էր: Մի բառ: Մի լռություն:
Բառերը վերածվում են լոկ պատկերակազմիչ միջոցների: Հնչ յունները՝ նոտաների: Բանաստեղծությունը վերածվում է երաժշտության և գեղանկարչության, երբեմն՝ քանդակի և ճարտարապետության.
Փղոսկրե ճերմակը ձևերիդ…
Նուրբ անուշ,
ապակու պաղ թելից կախվել է լուռ մի ճիչ:
Սալարկի ծեծված հայելում
խոսում են տաճար ու դուռ.
Աչքերս թաքուն վայելում,
ձեռքերս փլվում են օդում գաղջ ու լուռ…:

Բանաստեղծը հնչյուններով, գույներով ու ձևերով, հանուն լռության պայքարում է բառերի դեմ.

Փողոցների մթության մեջ, լռությունում,
խոսքեր չկան, միայն գույներ…
երկինքն անվերջ, անվերջ ձյունում
ու չի մարում, ու չի մարում:

կամ

Բառերին ասա, բարեկամ, ասա` թող նահանջեն:
Ինչ երգեր են պահված այս գինու մուգ գույնում`
թռչունների նման-անդարձ պիտի ծափեն
ու հանգրվան գտնեն ուրիշ գինու մթնում:

Սահինյանը կառուցում է իր լռության միֆը, որը հետո ինքն էլ կազմաքանդում է, նույն «ոչ բանաստեղծական» միջոցներով` հնչ յուններով ու գույներով: Հեղինակը թե՛ բանաստեղծությունների լեզվաոճական մակարդակում և թե՛ հատկապես վերնագրային պոետիկայի սահմաններում, անընդհատ վերադառնում և հակադրվում է իր իսկ ստեղծած լռության առասպելին: Հատկանշական են ակնհայտ երաժշտական ուղղըվածությամբ շարքերը` «Երեք բլ յուզ», «Մենանվագ շեփորի համար», «Կիթառի համար», «Հարվածային գործիքների համար» և այլն:
Երաժշտականությունը ստեղծվում է բառային կրկնությունների, առձայնույթների և բաղաձայնույթների ճիշտ օգտագործմամբ: Պոետիկայի նման հնարքների շնորհիվ բանաստեղծական տեքստը ձեռք է բերում երաժշտականություն, հաճախ մոտենում բանահյուսական որոշ ժանրերի, երբեմ ն էլ՝ աշուղական պոեզիային: Մյուս կողմից տեքստի երաժշտականության գաղտնիքը թաքնված է օգտագործած պատկեր-սիմվոլների մեջ, որոնք էլ դեպի սիմվոլիստական պոեզիա անմիջական հղումների տեղիք են տալիս: Ժողովածուի առաջին բանաստեղծություններում և «Երեք բլյուզ» շարքում ակնհայտ են չարենցյան «Ծիածանի» և «Երեք երգի…» արձագանքները: Ակնհայտ է նաև այն, որ հեղինակը միտում նավոր էլ, թերևս որոշակի պարոդիկ երանգով, օգտագործում է չարենցյան ինտերտեքստը.

Թռչուն ծափեց պստիկ խաչին, այրվեց ծնծղան…(«Օրորոցային»)

կամ

Ոսկե մահճում մեռած սուտ իրիկուն…(«Երեք բլ յուզ»)
կամ նույն տեղում`
Ճչում են զանգերն անտանելի հստակ…

Հեղինակն այնպես վարպետորեն է օգտագործում չարենցյան ինտերտեքստը, որ այն լիովին միահյուսվում է նոր տեքստին, բայց շարունակում է մ նալ ակնհայտ: Ընդհանրապես տարբեր ինտերտեքստեր` թե՛ համաշխարհային գրականությունից և թե՛ հատկապես Աստվածաշնչից, հանդիպում են գրքի բազում բանաստեղծություններում (…ինչպես կասկածները մավրի…, /…ասա, ո՞ւր ես գնում, տխմար լամանչեցի… և այլն):
Ընդ որում, Սահինյանը կազմաքանդում է նաև բանաստեղծության ժանրային սահմանները, ստեղծելով նորերը` նատյուրմորտ, մենանվագ, համերգ, օգտվում ավանդակ աններից` սաղմոս, անտունի, նամակ («Նատյուրմորտ հայելիով», «Մենանվագ», «Շնահամերգ», «Սիրո սաղմոսներ», «Անտունի», «Նամակներ» և այլն): Այս նոր ժանր ատեսակները հեղինակին հնարավորություն են տալիս դուրս գալ լոկ բանաստեղծական պոետիկայի, իր համար նեղ սահմաններից, տեղափոխվել արվեստի այլ տեսակներ և դրանց միջոցներով` պատկեր-սիմվոլներով, հնչյուննոտ աներով ստեղծել մի նոր պատկերային, հնչ յունային աշխարհ, որի կենտրոնում չվող թռչնի սիմվոլ-պատկերն է` բազմազան դրսևորումներով:
Չուն գրքի գեղարվեստական տարածության մեջ գերիշխող սիմվոլ-պատկերն է: Չուն, ավելի ընդհանրական չվող թռչունը այն միակ գտնված պատկերն է, որի մեջ մարգարեացած բանաստեղծը միահյուսում է իր թախծոտ, մորթված անցյալը, տագնապալից ներկան, և անորոշ ապագան` «անուղենիշ հեռուն», որտեղ համրացող թըռչունն է: Հատկանշական է «Հիշողություններ ապագայից» շարքը.

Հոգին մարմի՞ն պիտի առնի`
Տխրության պես,
ու թևաթափ մի թռչնի նման հետո
պիտի սահի՞ ունայնության սահմաններով…
Ինքդ քեզնով պիտի մ նաս,
Ինքդ քեզ հե՞տ,
վերադառնաս գրաֆիտի զուսպ ձևերին`
մանկությունն են ինչպես տենչում…

Երգող թռչնի սիմվոլ-պատկերից մինչև անուղենիշ հեռվում համրացած թռչնի պատկերը ձգվում է թռչնի թևաբախյունը կամ երգը: Բանաստեղծական գերլարված իրականության մեջ շարժումը ընթանում է չվող թռչնի հետագծով, և ի վերջո ավարտաբանական մի նոր առասպել.

Անթև թռչուններ, մոխրագույն երկինք,
բներ ավերված ձեռքով պղծված…(«Գիշերօթևան»)

«Գիշերօթևան» բանաստեղծությունը գրքի կիզակետն է, որտեղ ողբերգությունը հասնում է ընդհանրական վախճանի տեսիլքի: Պոետը հյուսում է ապոկալիպսիսի իր առասպելը: Առասպել եզրը պատահական չէ, քանի որ բանաստեղծության տարածք է մտնում միֆական ինտերտեքստը` ողբերգական էպիկական հերոսների տեսքով: Ներմուծվող արքետիպ հերոսները` Մհերը, Սիդը, Ռոլանդը, ապրում և մեռնում են ողբերգական անհասկանալիության մեջ, քանի որ աշխարհը մանրացել է և հերոս-պոետները մեռնում են չհասկացվածության խավարում.

Մհերը քանդում է խավարը լեռան…

Այս ցնցող պատկերին հաջորդում է իրական մահվան տեսիլը` դեղինով պատած կառքերի տեսքով.

Դեղինով պատած կառքերը անցան,
և ճամփան թվաց ինձ այնքան երկար,
և տունն իմ ձյունե շղարշով պատած
այնքան հեռավոր…
(«Դեղինով պատած կառքերը անցան»)

Ձյունը նույնպես մահվան այլասածությունն է, ինչպես ուղեկորույս կամ մորթված թռչունը: «Մաղվող ձյան» պատկերը հանդիպում է մի շարք բանաստեղծություններում և անմիջապես հակադրության մեջ մտնում «տաք սիրո» զգայական պատկերի հետ, ինչը, սակայն, աստիճանաբար վերածվում է նույնացման: Սերը՝ ուղղված «անմարմին ձևերին» և չափազանց իրական «հարսին», լույսի մի շող է, սակայն այն նույնպես ավարտ է, տաք ճահիճ, որտեղ չվող թռչունը ապրել չի կարող: Բոլոր ճանապարհները դեպի վերջ են տանում, քանի որ «չուն» արդեն իսկ հեռացում է: Բառեր չկան և արև չկա.

-բառերը սերմերի մեջ թաքնված փտում են
-բառերը լխկում են կեղևների մեջ
-ծառերը չեն ձգտում արևին
-արևը կտրել են արմատից…
և
Դեղին տերևներ, ես ձեզ կախեցի ամպերի ծայրից,
և արևն հիմա էլ չի տաքացնում:
Իսկ իմ հոգու մեջ
շղթայված ձմռան զանգն է ղողանջում:

Ողբերգական և լուսավոր-հիվանդագին` մեծարենց-դուրյանական, հոգեվիճակները հաջորդում են միմյանց, միահյուսվում, հակադրվում և նույնանում: Արևի պաշտամունքի մեծարենցյան երանգներով լցված են գրեթե բոլոր բանաստեղծությունները: Ընդորում, ինչպես Չարենցի դեպքում, մեծարենցյան բազմազան արտատեքստերը հանդիպում են բազմաթիվ բանաստեղծություններում և անմիջական հղում ների տեղիք են տալիս: Մեծարենցի հետ Սահինյանին առաջին հերթին կապում է նույնական դաժան ճակատագրի սրված գիտակցումը, այստեղից էլ` վաղ մահանալու և առժամանակ հեռացման մելամաղձոտ, երբեմն լուսավոր տրամադրությունները: Մեծարենց-Սահինյան-հոգևոր ազգակցության արդյունք են թերևս Չարենցի վաղ շրջանի պոեզիայի հետ առնչությունները, որտեղ նկատվում են Չարենց-Մեծարենց արձագանքներ: Այստեղից էլ սենտիմենտալ տրամադրությունները, դիմումները արևին կամ Աստծուն, վախճան աբանական տեսիլները և այլն: Արևին սակայն հակադրվում է մահվան դեղինը` մեկ կառքերի, մեկ էլ տերևների տեսքով:
Բանաստեղծն առանց ավելորդ ճիգի մեկ երգում է վիրավոր թռչնի նման, մեկ ճչում «փլվող ձևերի» տագնապներից: Դիմում է Աստծուն, Տիրամորը, ոչ միայն իր անունից, այլև իր նման անմահարձան պոետների.

Գթա, Մարիամ, մեղավոր բոլոր պոետներին,
որ դեռ ջահել են-մերկ-սարսափների դեմ քո.
- բառաձույլ խաչերն իրենց քարշում են ուսներին
խաչված իմպոտենտի տառապանքի կողքով
- իմացության ծեծված ճամփաներին
զզված հոգնած հոգու սենտիմենտալ մարշով:

Առ Աստված ուղղահայաց շարժման` դիմումի, բողոքի, խոստովանության ձևերով Սահինյանի պոեզիան արդեն մոտենում է դուրյանական խռովքին ու «Տրտունջքին»: Մահվան սարսուռների մարգարեական տեսողությունն ու զգացողությունը ստիպում են պոետին գրեթե բոլոր բանաստեղծություններում հասնել ասելիքի ամփոփվածության ու վերջի, քանի որ յուրաքանչ յուր տող ու պատկեր կարող է լինել վերջինը: Ըստ այդմ էլ գրքի գրեթե բոլոր բանաստեղծություններն ընդգրկում են պոետի կյանքի ժամանակային եռաչափ համակարգը` անցյալը, ներկան ու ապագան կամ սկիզբը, ընթացքն ու վախճանը:
Եվ ծնվում, ապրում և անցնում են նրանք՝ վաղամեռիկ պոետները, և մեզանից յուրաքանչյուրի մեջ թողնում իրենց չապրած կ յանքի ապրելու տենչը, մահվան տագնապներն ու հիվանդագին հույզերը:
Հենց այդպես էլ եկավ, երգեց և բռնեց իր չուն Գագիկ Սահինյանը ու կանմահանա նրա թևաբախյուն երգը մեր հոգիներում, որպես մի համրացած թռչուն:

P.S
Այսօր շուրջ երեսնամյա հեռվից մենք գիտենք Գագիկ Սահինյանի սերնդակից բազմաթիվ բանաստեղծների անուններ: Նրանց շարքում տառապալից կյանք, աքսոր, բանտ ու հիվանդություն տեսած Գագիկ Սահինյանի անունը երբեք չի հիշատակվում:
Գուցե ճակատագրի դաժան հեգնանքով այս տաղանդավոր բանաստեղծն այդպես էլ կմնար իր իսկ մարգարեացած «անմահարձան քաղաքի» նման, եթե չգտնվեին այն մարդիկ, ովքեր հավաքեցին, խմբագրեցին (Ռոմիկ Սարդարյան) և տպագրեցին «Անվերջ վերադարձ» գիրքը, որպես մոռացված պոետի մահարձան: Մենք էլ այս դիմանկարի փորձով ընթերցողին ներկայացրինք մի մարդու, ով իսկապես արժանի է գրական վերածննդի: Նաև համոզված ենք, որ չվող թռչունը վերջապես կվերադառնա անուղենիշ հեռուներից:
Մահից մեկ տարի հետո՝ 1996 թ., տպագրված գիրքը համրացած ու խուլ «գրական միջավայրի» կողմից նորից մոռացության մատնվեց:
Изображение
Аватара пользователя
Harutin (Автор темы)
Gisher.Ru Team
Gisher.Ru Team
Информация: Показать детали

ՀԱՅԿ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆ

Сообщение:#3  Сообщение Harutin » 19 июн 2011, 00:03

ՀԵՔԻԱԹԱՍԱՑՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՀԵՔԻԱԹԻ ՊՈԵՏԻԿԱՅԻ ԴՐՍԵՎՈՐՈՒՄՆԵՐԸ ՎԱՀԱՆ ՏԵՐՅԱՆԻ «ՈՍԿԻ ՀԵՔԻԱԹ» ՇԱՐՔՈՒՄ


Հե­քի­աթը, որ­պես վի­պա­կան բա­նահ­յու­սու­թյան հնա­գույն տե­սակ` սկ­սած իր հիմ­նա­կան ու նախ­նա­կան բա­նա­վոր ժո­ղովր­դա­կան վի­ճա­կից մինչև ավե­լի ուշ շր­ջա­նի գրա­կան, թա­տե­րա­կան, անի­մա­ցի­ոն տա­րա­տե­սակ­նե­րը մշ­տա­պես գրա­կան-մ­շա­կու­թա­յին շր­ջա­նա­ռու­թյան մեջ է: Որ­պես բա­նահ­յու­սու­թյան կարևոր ժանր` հե­քի­աթն իհար­կե առա­ջին հեր­թին գի­տակց­վում է որ­պես տեքստ՝ կա­յուն կա­ռուց­ված­քա­յին, ոճա­կան և գե­ղար­վես­տա­կան առանձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րով: Որ­պես մար­դու հոգևոր գոր­ծու­նե­ու­թյան ու աշ­խար­հըն­կալ­ման հնա­գույն օրի­նակ` հե­քի­ա­թը աղերս­ներ ու­նի ծե­սե­րի, կրո­նա­կան պատ­կե­րա­ցում­նե­րի և մտա­ծո­ղու­թյան ար­քե­տի­պե­րի հետ, ինչն է՛լ ավե­լի է լայ­նաց­նում հե­քի­ա­թի ըն­կալ­ման ու մեկ­նա­բան­ման սահ­ման­նե­րը:
Ինչ­պես վի­պա­կան բա­նահ­յու­սու­թյան հիմ­նա­կան տե­սա­կը` առաս­պե­լը, հե­քի­ա­թը նույն­պես իր ապա­ժա­մա­նա­կայ­նու­թյան, ընդ­հան­րա­կա­նու­թյան, հա­մադ­րա­կա­նու­թյան հատ­կա­նիշ­նե­րի շնոր­հիվ իրաց­վել և իրաց­վում է տար­բեր ժա­մա­նակ­նե­րում և մշա­կու­թա­յին են­թա­տեքս­տե­րում: Մաս­նա­վո­րա­պես գրա­կա­նու­թյու­նը` սկ­սած 18-րդ դա­րից մինչև օրս, անընդ­հատ անդ­րա­դառ­նում է հե­քի­ա­թի ժան­րին: Այդ անդ­րա­դարձ­ներն առա­ջին հեր­թին ար­տա­հայտ­վում են ժո­ղովր­դա­կան հե­քի­աթ­նե­րի մշա­կում­նե­րով, ինչ­պես նաև դրանց հի­ման վրա ստեղծ­ված նոր գրա­կան-­հե­ղի­նա­կա­յին հե­քի­աթ­նե­րով: Բա­ցի այս, գրա­կա­նու­թյու­նը ազա­տո­րեն օգտ­վում է հե­քի­աթ­նե­րի մո­տի­վա­յին շտե­մա­րա­նից ու հե­քի­ա­թի պո­ե­տի­կա­յի ավան­դա­կան մի­ա­վոր­նե­րից:
Հե­քի­ա­թի և ընդ­հան­րա­պես ժո­ղովր­դա­կան մշա­կույ­թի նկատ­մամբ հե­տաքրք­րու­թյու­նը սկս­վում է ռո­ման­տիզ­մի շր­ջա­նում, երբ առաս­պել­նե­րը սկս­վե­ցին ըն­կալ­վել իրենց սիմ­վո­լիս­տա­կան իմաստ­նե­րով: Մինչ այդ ժո­ղովր­դա­կան հնա­գույն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րը մեկ­նա­բան­վում էին կա՛մ որ­պես այ­լա­բա­նու­թյուն, կա՛մ որ­պես պատ­մու­թյուն: Գեր­մա­նա­ցի ռո­ման­տիկ­նե­րը առաս­պել­նե­րում սկ­սե­ցին փնտ­րել սիմ­վոլ­նե­րի տակ թաքն­ված գաղտ­նի ին­ֆոր­մա­ցի­ա, Աստ­ծու, ոգու ու մարդ­կա­յին հոգևոր կե­ցու­թյան վե­րա­բեր­յալ: Ըստ նրանց, մի­թո­սը ան­սահ­մա­նու­թյան, Աստ­ծո, բա­ցար­ձա­կի խորհր­դա­նշա­կան ար­տա­հայ­տու­թյունն է, հետևաբար բա­ցար­ձա­կի ճա­նա­չո­ղու­թյան հա­մար անհ­րա­ժեշտ է հաս­կա­նալ առաս­պել­նե­րը, հա­սու դառ­նալ դրանց ստեղծ­ման աստ­վա­ծա­յին սկզ­բին: Ըն­դ ո­րում, մի­թոս կամ առաս­պել ասե­լով ռո­ման­տիկ­նե­րը չէ­ին հաս­կա­նում մի­այն աստ­ված­նե­րի և հե­րոս­նե­րի մա­սին չա­փա­ծո կամ ար­ձակ պատ­մու­թյուն­նե­րը, ինչ­պես ըն­դուն­ված է հի­մա, այլև այ­լա­բա­նա­կան բնույ­թի այլ զրույց­ներ, առակ­ներ և հե­քի­աթ­ներ:
Առաս­պե­լա­բա­նու­թյան ու­սում­նա­սի­րու­թյան ու կի­րառ­ման ռո­ման­տի­կա­կան փոր­ձը ամ­բող­ջա­նում է Ֆ. Շել­լին­գի ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­նե­րում: Առաս­պե­լա­բա­նու­թյու­նը Շել­լին­գը հա­մա­րում էր այն նա­խա­նյու­թը, որից զար­գա­ցել է ար­վես­տը: Ըստ փի­լի­սո­փա­յի, Հո­մե­րո­սը ցույց տվեց, թե ինչ­պես առաս­պե­լա­բա­նու­թյու­նը վե­րած­վեց պո­ե­զի­ա­յի, իսկ Հե­սի­ո­դո­սը` թե ինչ­պես այն փի­լի­սո­փա­յու­թյուն դար­ձավ:
Առաս­պելն առա­ջին հեր­թին պետք է որ­պես սիմ­վոլ ըն­կա­լել և, ըստ Շել­լին­գի, առաս­պե­լի մեջ է սիմ­վո­լիզ­մի բա­ցար­ձակ գե­ղար­վես­տա­կա­նու­թյան սկզ­բուն­քը: Այս­տեղ է, որ մի­թո­սի ըն­կալ­ման կեր­պը մո­տե­նում է պո­ե­զի­ա­յին, իսկ առան­ձին կեր­պար­ներ ու տար­րեր դառ­նում են մե­տա­ֆոր­ներ: Ըստ ռո­ման­տիկ­նե­րի, և՛ մի­թո­սը, և՛ պո­ե­զի­ան բա­ցար­ձա­կին, ան­սահ­մա­նին հաս­նե­լու, այն ըն­կա­լե­լու են­թա­գի­տակ­ցա­կան ձևեր են, մի դեպ­քում` կո­լեկ­տիվ, մյուս դեպ­քում` ան­հա­տա­կան: Կան իհար­կե նաև տար­բե­րու­թյուն­ներ պո­ե­զի­ա­յի և առաս­պե­լա­բա­նու­թյան միջև, որոն­ցից գլ­խա­վորն այն է, որ մի­թո­սում չեն տար­բե­րում օբ­յեկ­տը և նրա մա­սին գի­տե­լի­քը, իսկ բա­նաս­տեղ­ծու­թյան մեջ մշ­տա­պես տե­սա­նե­լի է հե­ղի­նա­կա­յին սուբ­յեկ­տիվ սկիզ­բը, տար­բե­րակ­ված է ասե­լի­քը1:
Այս տե­սու­թյան հա­մա­տեքս­տում առաս­պե­լը շատ է մո­տե­նում պո­ե­զի­ա­յին: Եվ պա­տա­հա­կան չէ, որ նոր ռո­ման­տիկ­նե­րը՝ սիմ­վո­լիստ­նե­րը, իրենց բնո­րոշ բա­ցար­ձա­կի փնտր­տուք­նե­րով, խորհր­դա­պաշ­տու­թյան ու անդ­րան­ցիկ աշ­խարհ­նե­րի մա­սին պատ­կե­րա­ցում­նե­րով մեծ հե­տաքրք­րու­թյուն ցու­ցա­բե­րե­ցին առաս­պե­լա­բա­նու­թյան նկատ­մամբ: Օրի­նակ­նե­րը շատ են՝ սկ­սած եվ­րո­պա­կան ու ռու­սա­կան սիմ­վո­լիստ­նե­րից մինչև Վա­հան Տեր­յան ու Եղիշ­ե Չա­րենց: Սա­կայն սիմ­վո­լիստ­նե­րի առաս­պե­լաս­տեղ­ծումն ու կի­րա­ռումն ըն­կա­լե­լու հա­մար հար­կա­վոր է հաս­կա­նալ, որ պո­ե­տիկ տեքս­տում մի­թո­սը կամ դրա առան­ձին տար­րեր զրկ­վում են իրենց բնո­րոշ նախ­կին իմաստ­նե­րից և ստա­նում նո­րե­րը: Այ­սինքն` սիմ­վո­լիստ­նե­րը ոչ թե վե­րա­պատ­մում են առաս­պել­նե­րը կամ հե­քի­աթ­նե­րը, այլ դրանք օգ­տա­գոր­ծում որ­պես գե­ղար­վես­տա­կան հնա­րանք: Ըստ այդմ էլ՝ ստեղ­ծում են իրենց առաս­պե­լա­բա­նա­կան հա­մա­կար­գը: Առաս­պե­լա­բա­նա­կան պատ­կեր­նե­րը ռո­ման­տիկ­նե­րին ու սիմ­վո­լիստ­նե­րին օգ­նում են ստեղ­ծել հրաշ­ա­լի­ի, խորհր­դա­վո­րի մթ­նո­լորտ, որն էլ հա­կադր­վում է իրա­կա­նու­թյան գոր­շու­թյա­նը:
Այս շր­ջա­նում էլ՝ բա­նահ­յու­սա­կան նյու­թե­րի նկատ­մամբ ընդ­հա­նուր հե­տաքրք­րու­թյան հա­մա­տեքս­տում ստեղծ­վե­ցին առա­ջին գրա­կան հե­քի­աթ­նե­րը, մաս­նա­վո­րա­պես Շ. Պե­ռո­յի «Սագ մայ­րի­կի հե­քի­աթ­նե­րը» ժո­ղո­վա­ծուն, Գրիմ եղ­բայր­նե­րի «Ման­կա­կան ու ըն­տա­նե­­կան հե­քի­աթ­նե­րը»: Հե­տա­գա զար­գաց­ման մեջ գրա­կան հե­քի­աթ­նե­րը մի շարք այլ դրսևորում­ներ ու­նե­ցան ձմե­ռա­յին հե­քիաթ, սուրբծննդ­յան հե­քի­աթ և այլն: 19-րդ դա­րի վեր­ջին և 20-րդ դա­րի սկզ­բին հե­քի­ա­թագ­րու­թյու­նը մեծ թափ է ստա­նում: Նե­ո­ռո­ման­տիզ­մի այս շր­ջա­նում հե­քի­ա­թի ժանրն ար­դեն ման­կա­կան չի հա­մար­վում և վե­րա­դարձ­վում է մե­ծե­րին: Աս­վա­ծը վե­րա­բե­րում է հատ­կա­պես Հ.Ք. Ան­դեր­սե­նի, Ա.Ֆրան­սի, Օ. Ու­այլ­դի, Ռ. Քիփ­լին­գի, Ֆ. Դոս­տոևսկու հե­քի­աթ­նե­րին:
Հե­ղի­նա­կա­յին հե­քի­ա­թի պո­ե­տի­կա­յի մշակ­ման մեջ մեծ է 18-րդ դա­րի ռո­ման­տիկ հե­քի­ա­թա­գիր Էռնստ Հոֆ­մա­նի դե­րը: Հոֆ­մանն իր ֆան­տաս­տիկ պատմ­վածք­նե­րում ու հե­քի­աթ­նե­րում՝ «Ար­քա­յա­դուստր Բրամ­բիլ­լա», «Ավա­զե մար­դը», «Ար­քա­յա­կան հար­ս­նա­ցուն» և հան­րա­հայտ «Մար­դուկ Ջար­դուկ», ստեղ­ծեց նոր հե­քի­ա­թա­յին մո­տիվ­նե­րի ու տար­րե­րի մի մեծ շտե­մա­րան, որից հե­տա­գա­յում լայ­նո­րեն օգտ­վե­ցին սիմ­վո­լիստ­նե­րը:
Ինչ­պես և առաս­պե­լը հե­քի­ա­թը նույն­պես սիմ­վո­լիստ­նե­րին առա­ջին հեր­թին գրա­վում էր իր այ­լա­սա­ցու­թյան հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րով, խորհր­դա­վոր մթ­նո­լոր­տով ու մի շարք այլ հատ­կա­նիշ­նե­րով: Սիմ­վո­լիստ­նե­րը ոչ մի­այն ստեղ­ծում են ար­ձակ գրա­կան հե­քի­աթ­ներ, այլև չա­փա­ծո հե­քի­աթ­ներ: Մաս­նա­վո­րա­պես նման հե­քի­աթ­ներ ու­նեն ռուս սիմ­վո­լիստ­ներ Վ. Իվա­նո­վը, Կ.Բալ­մոն­տը, Ս. Գո­րո­դեց­կին, Վ. Խլեբ­նի­կո­վը, Ա. Ախ­մա­տո­վան և Մ. Ցվե­տաևան: Այս չա­փա­ծո հե­քի­աթ­նե­րը թեև շատ դեպ­քե­րում նույ­նիսկ վեր­նագ­րա­յին մա­կար­դա­կում կրում են հե­քի­աթ անու­նը, սա­կայն իրա­կա­նում շատ հե­ռու են հե­քի­աթ­նե­րից:
Հե­քի­ա­թա­յին մո­տիվ­նե­րը և պո­ե­տի­կա­յի տար­րե­րը Վա­հան Տեր­յա­նի պո­ե­զի­ա­յում ի հայտ են գա­լիս ստեղ­ծագոր­ծու­թյան սկզ­բից, հա­ճախ զու­գա­հեռ­վում-­նույ­նա­նում երա­զին և հիմ­նա­կա­նում կի­րառ­վում սուտ պատ­մու­թյուն, այլ աշ­խարհ իմաս­տա­բա­նու­թյամբ: Ար­դեն «Ոս­կի հե­քի­աթ» շար­քի բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն­նե­րում հս­տա­կո­րեն իրաց­վում են հե­քի­ա­թի թե­մա­ներ, մո­տիվ­ներ, ար­տա­հայտ­չա­մի­ջոց­ներ: Ըն­դ ո­րում, էա­կան է այն հան­գա­ման­քը, որ Վա­հան Տեր­յա­նը հե­քի­աթ­նե­րին ու առաս­պել­նե­րին ծա­նոթ և դրանց տար­րե­րը կի­րա­ռում է ոչ թե հայ­կա­կան բա­նահ­յու­սա­կան նյու­թի հի­ման վրա, այլ հե­քի­ա­թի ժան­րի հե­ղի­նա­կա­յին, ռո­ման­տի­կա­կան, ապա և սիմ­վո­լիս­տա­կան դրսևորում­նե­րի:
Հե­քի­ա­թի պո­ե­տի­կա­յի կի­րա­ռու­թյու­նը Տեր­յա­նի կող­մից կապ­ված է սիմ­վո­լիստ­նե­րին բնո­րոշ երևակա­յա­կա­նի ու անդ­րան­ցի­կի նկատ­մամբ հակ­ման, անի­րա­կա­նի պաշ­տա­մուն­քի, առօ­րյ­ա­յի ժխտ­ման հետ: Դեռևս ռո­ման­տիզ­մից էր գա­լիս նաև սիմ­վո­լիս­տա­կան աշ­խար­հա­յաց­քի հա­մար կենտ­րո­նա­կան եր­կու աշ­խարհ­նե­րի սկզ­բուն­քը, որը մի­ա­ժա­մա­նակ լի­ո­վին հա­մա­պա­տաս­խա­նում է ժո­ղովր­դա­կան, մա­սամբ էլ գրա­կան հե­քի­աթ­նե­րի քրո­նո­տո­պի յու­րա­հատ­կու­թյուն­նե­րին: Սիմ­վո­լիստ­ներն իդե­ա­լա­կան աշ­խարհն ըն­կա­լում էին որ­պես ան­հա­սա­նե­լի, անըն­կա­լե­լի մի երևույթ, որը հնա­րա­վոր է մի­այն նշագ­րել սիմ­վոլ­նե­րի մի­ջո­ցով:
Նույն կերպ Տեր­յա­նի թվով եր­րորդ՝ առա­ջին ան­գամ 1912 թվա­կա­նի հրա­տա­րակ­ված՝ «Ոս­կե հե­քի­աթ» կամ «Ոս­կի հե­քի­աթ» շար­քը բաց­վում է այլ աշ­խարհ­ներ ստեղ­ծե­լու եր­կու հղում­նե­րով՝ Լեր­մո­նո­տո­վից «Թ ցՎպ րՉՏպՎ ÿ րՏջՊՈս ՎՌՐ ՌվՏռ/ Լ ՏոՐՈջՏՉ Ռվօւ րցքպրՑՉՏՉՈվՖպ» և Տյուտչևից՝ «Լ վՏՉօռ ՎՌՐ ցՉՌՊպս ÿ...»: Մի­ա­ժա­մա­նակ այս տո­ղե­րը կա­րե­լի է դի­տել որ­պես հրաշ­ա­պա­տում հե­քի­աթ­նե­րը բա­ցող, ունկնդ­րին, այլ հե­քի­ա­թա­յին աշ­խարհ­ներ առաջ­նոր­դող բա­նաձևեր, ինչ­պի­սիք են մաս­նա­վո­րա­պես «լի­նում է, չի լի­նում»-ը, «ժու­կով ժա­մա­նա­կով»-ը և այլն:
Նման բա­նաձևերը ժո­ղովր­դա­կան հրաշ­ա­պա­տում հե­քի­աթ­նե­րի ամե­նից ավան­դա­կան ու կա­ռուց­ված­քաս­տեղծ մի­ա­վոր­ներն են, որոնք դի­տար­կե­լի են եր­կու մե­թո­դով` զուտ պո­ե­տի­կա­յի և հո­գե­բա­նա­կան՝ որ­պես ըն­թեր­ցո­ղին հե­քի­ա­թալս­ման տրան­սի մեջ տե­ղա­փո­խե­լու մի­ջոց: Պո­ե­տի­կա­յի տե­սանկ­յու­նից նման բա­նաձևերը հրաշ­ա­պա­տում հե­քի­աթ­նե­րի յու­րա­հա­տակ քրո­նո­տո­պի ար­տա­հայ­տու­թյուն են: Տա­րա­ծա­կան ու ժա­մա­նա­կա­յին անո­րոշ­ու­թյու­նը, կամ այն­պի­սի որոշ­ա­կի­ու­թյու­նը, որը բնո­րոշ չէ իրա­կա­նու­թյա­նը, հե­քի­ա­թի ժան­րա­կազ­մի գլ­խա­վոր հատ­կա­նիշն է: Տեր­յա­նի դեպ­քում բնա­բան­նե­րի՝ «այլ աշ­խարհ», կամ «նոր աշ­խարհ» բնո­րոշ­ում­նե­րը լի­ո­վին հա­մա­պա­տաս­խա­նում են հե­քի­ա­թա­գի­տու­թյան մեջ ըն­դուն­ված սահ­մա­նում­նե­րին:
Որ­պես հե­քի­ա­թա­յին բա­ցող բա­նաձևի ավե­լի ակ­նա­ռու օրի­նակ կա­րե­լի է մեջ­բե­րել շար­քի մեկ այլ բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն.

Այստեղ ամեն օր տխրությամբ երկար
Իմ սիրտը քեզ է երազում, և այն,
Եվ այն, որ չըկա՜ր, և այն, որ չըկա՜ր...
Ա՜խ, գուցե կար, բայց արդեն հավիտյան,
Հավիտյան հեռու, հեռու է անհաս —
Եվ դարձել է սուտ, թվում է երազ...
(Ոսկի հեքիաթ, N 7)2

Մի­ա­ժա­մա­նակ այլ աշ­խարհ­նե­րի ստեղ­ծու­մը նշա­նա­կում է փա­խուստ իրա­կան աշ­խար­հից, որն ըստ հե­քի­ա­թա­գետ Ա. Ջի­վան­յա­նի` ման­կա­կա­նու­թյան դրսևոր­ման հիմ­նա­կան գծե­րից է. «Հա­վա­նա­բար իրա­կա­նու­թյու­նից խույս տա­լու ձգ­տումն է, որ հե­քի­աթն այդ­քան մո­տեց­նում է ման­կա­նո­ցի տա­րած­քին, թեև ի սկզ­բա­նե ժո­ղովր­դա­կան հե­քի­աթն ամենևին էլ նա­խա­տես­ված չի եղել մա­նուկ ունկնդ­րի կամ ըն­թեր­ցո­ղի հա­մար»3:
Իհար­կե այլ աշ­խարհ­ներն ու ար­տա­սո­վոր ժա­մա­նա­կա­տա­րա­ծա­կան պայ­ման­նե­րը մի­այն հե­քի­ա­թի մե­նաշ­նոր­հը չեն, էա­կան է, որ հե­քի­ա­թի հե­րո­սը այդ իրա­կա­նու­թյու­նը ըն­կա­լի առանց վա­խի, զար­ման­քի, ըն­դու­նի այն­պի­սին, ինչ­պի­սին կա: Վե­րա­դառ­նա­լով Տեր­յա­նի շար­քին` կա­րող ենք փաս­տել, որ հե­րո­սը իր ստեղ­ծած աշ­խար­հում, այն բնա­կեց­նող ուր­վա­կան­նե­րին, ստ­վեր­նե­րին վե­րա­բեր­վում է ճիշտ այն­պես, ինչ­պես հրաշ­ա­պա­տում հե­քի­աթ­նե­րի հե­րոս­նե­րը:
Հե­քի­ա­թա­յին աշ­խարհ մուտ­քը նա­խա­պատ­րաստ­վում է «Հատ­ված» բա­նաս­տեղ­ծու­թյան մեջ` հե­ռաց­ման ու մո­ռաց­ման տրա­մադ­րու­թյուն­նե­րով: Ուշ­ագ­րավ է քնա­րա­կան հե­րո­սի լա­ցի պատ­կե­րը, որ­պես զգաց­մուն­քայ­նու­թյան, ման­կա­կա­նու­թյան խորհր­դա­նիշ, ին­չին էլ պետք է հա­ջոր­դի հե­քի­ա­թա­պատ­մու­թյան ակ­տը, այ­սինքն` բա­նաս­տեղ­ծա­կան ամ­բողջ շար­քը: Այս դեպ­քում բնա­կան է նաև մոր գր­կի հիշ­ա­տա­կու­թյու­նը, որը ավե­լի ուշ՝ նին­ջի միջ­նոր­դա­վոր­վա­ծու­թյամբ հե­րո­սին հե­քի­աթ պատ­մե­լով օրոր է ասում.

Թվաց, որ մի սիրտ իմ վիշտն է գգվում,
Հանգիստ է ասում բոլոր հույզերին,
Բոլոր հույսերին օրոր է ասում,
Օրոր է ասում,
Բաբախուն սիրտըս գրկել է ուզում,
Գգվել է ուզում
Անխաբ խնդության ոսկե երազում...(ՈՀ, N1)

Շար­քի եր­րորդ բա­նաս­տեղ­ծու­թյան մեջ էլ ավե­լի է ընդգծ­վում քրո­նո­տո­պա­յին անո­րոշ­ու­թյու­նը, իսկ հե­քի­ա­թը նույ­նա­նում է ստին:

Շուրջըս մռայլ էր, և հեռուն մութ,—
Նա իմ սև կյանքում վառեց մի հուր,—
Ամեն ինչ թվաց հեքիաթ ու սուտ,
Չըգիտեմ` ե՞րբ էր, չըգիտեմ` ո՞ւր...
Նրա խոսքերի մեղմ օրորում
Աշխարհը թվաց ինձ անեզերք,—
Կարծես հնչում էր իմ օրերում
Աստղերի երկրում հյուսված մի երգ (ՈՀ, N3)

Պետք է ընդգ­ծել նաև այս բա­նաս­տեղ­ծու­թյան մեջ նույն­պես հիշ­ա­տակ­վող խոս­քի «օրոր» փո­խա­բե­րու­թյու­նը, որը կր­կին ման­կու­թյան, հե­քի­ա­թի, քնի ու երա­զի հետ է կապ­ված: Շար­քի առա­ջին բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն­նե­րում նա­խա­պա­տ­րաստ­վում է հե­քի­ա­թի փո­խա­բե­րու­թյու­նը, հե­քի­ա­թի մուտ­քը՝ ար­տա­քին՝ հե­քի­ա­թալս­ման հան­գա­ման­քով, որն էլ հո­գե­բա­նա­կան հե­քի­ա­թա­գի­տու­թյան ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­նե­րում հա­մար­վում է յու­րա­հա­տուկ տրան­սա­յին վի­ճակ: Հե­քի­ա­թալս­ման ժա­մա­նակ առա­ջա­ցող լսո­ղա­կան տրան­սը ըստ Բրա­յըն Սթուր­մի ու­նի վեց հատ­կա­նիշ՝ պատ­մու­թյան իրա­կան լի­նե­լու զգա­ցո­ղու­թյուն, մի­ջա­վայ­րի նկատ­մամբ ան­տեղ­յա­կու­թյուն, պրո­ցե­սի նկատ­մամբ թույլ հս­կո­ղու­թյուն, տե­ղի և ժա­մա­նա­կի խե­ղա­թյուր­ված ըն­կա­լում: Լրաց­նե­լով Սթուր­մին` հե­քի­ա­թա­գետ Ա. Ջի­վան­յա­նը նշում է, որ «…հե­քի­ա­թալս­ման տրան­սից զատ, հաս­տա­տա­պես գո­յու­թյուն ու­նի նաև հե­քի­ա­թա­սա­ցու­թյան կամ պատ­մո­ղա­կան յու­րօ­րի­նակ տրանս: Վեր­ջի­նիս մաս­նա­կի ապա­ցույցն է հե­քի­ա­թա­սաց ոգի­նե­րի սերտ առն­չու­թյու­նը, իսկ եր­բեմն էլ նաև նույ­նու­թյու­նը քնա­բեր ոգի­նե­րի հետ»4:
Պատ­մե­լու և քնեց­նե­լու գոր­ծա­ռույթ­նե­րը ըստ հե­քի­ա­թա­գե­տի այս դեպ­քում նույ­նա­նում են, ինչն ըստ մեզ ամ­բող­ջու­թյամբ նկա­տե­լի է Տեր­յա­նի այս շար­քում՝ «հան­գիստ ասել, օրոր ասել» ար­տա­հայ­տու­թյուն­նե­րում:
Հե­քի­ա­թի և երա­զի նույ­նա­կա­նու­թյան վե­րա­բեր­յալ ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­նե­րը շատ են: Հատ­կա­պես են­թա­գի­տակ­ցա­կա­նի և կո­լեկ­տիվ են­թա­գի­տակ­ցա­կա­նի տե­սու­թյան հիմ­նա­դիր­նե­րը՝ Զ. Ֆրոյդն ու Կ. Յուն­գը, փաս­տում են նման նույ­նա­ցու­մը: Ե՛վ հե­քի­ա­թը, և՛ երա­զը, և՛ պո­ե­զի­ան կա­ռուց­վում են նախ­նա­կան պատ­կե­րա­ցում­նե­րի, մարդ­կա­յին մտա­ծո­ղու­թյան ար­քե­տի­պե­րի հի­ման վրա, այն տար­բե­րու­թյամբ, որ պո­ե­զի­ա­յում ար­քե­տի­պը վե­րած­վում է փո­խա­բե­րու­թյան կամ, ինչ­պես այս դեպ­քում, սիմ­վո­լի: «Ոս­կի հե­քի­աթ» շար­քում բա­նաս­տեղ­ծը որ­պես հո­մա­նիշ­ներ կի­րա­ռում է երազ, հե­քի­աթ և սուտ բա­ռե­րը:
Երա­զի ու հե­քի­ա­թի նույ­նաց­ման տե­սանկ­յու­նից ուշ­ագ­րավ է «Հատ­ված» բա­նաս­տեղ­ծու­թյան մեկ այլ պատ­կեր.

Ես լալիս էի,
Բայց օտարի պես էի ունկնդրում
Ինքըս իմ հոգուն, ինքըս իմ լացին...
(ՈՀ, N1, Հատված)

Ինքն իրեն կող­քից դի­տե­լու պատ­կե­րը կր­կին ամ­բող­ջա­պես երա­զա­յին բնույթ ու­նի: Ըստ Կ. Յուն­գի, երբ նույ­նա­նում են երազն ու հե­քի­ա­թը, այդ դեպ­քում՝ հե­քի­ա­թա­սացն ու երա­զա­տե­սը նույն մարդն են: Բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն­նե­րում հե­րո­սը սկզ­բում հե­քի­աթ է լսում, ապա սկ­սում հյու­սել իր հե­քի­ա­թը և շար­քի ըն­թաց­քում անընդ­հատ փոխ­վում են ասա­ցող, հե­րոս և ունկն­դիր դե­րե­րը.

Աշխարհում այս աղոտ, ես քնքուշ
Մի հեքիաթ հյուսեցի քո մասին,
Պատկերըդ լուսեղեն ու անուշ
Պարզեցի կյանքի չար երազին...
(ՈՀ N24, Փողոցում)

Հե­քի­ա­թա­սա­ցու­թյան տրան­սի ու երա­զի կա­պի մա­սին է վկա­յում նաև ասա­ցո­ղի կին կեր­պա­րը, ով առնչ­վում է որևէ թռչ­նի հետ, ինչ­պի­սիք են ֆրան­սի­ա­կան ու անգ­լի­ա­կան հե­քի­աթ­նե­րի Սագ մայ­րի­կը, գեր­մա­նա­կան տի­կին Սա­գին և այլք: Բա­նաս­տեղ­ծա­կան շար­քի դեպ­քում մենք գործ ու­նենք սկզ­բում մոր, հե­տո թռչ­նի, ապա անո­րոշ ոգի­նե­րի ու ի վեր­ջո՝ սի­րած, ար­դեն իրա­կա­նու­թյա­նը մոտ աղջ­կա ասա­ցող կեր­պար­նե­րի հետ: Ուշ­ագ­րավ է «Գար­նան երե­կո» բա­նաս­տեղ­ծու­թյան հա­մա­պա­տաս­խան պատ­կե­րը.

Անհուն երկնքի կապույտ աշխարհում
Մի քնքուշ թռչուն իր նուրբ ու բարակ
Թևերն է փռում.
Եվ մեկը անտես, շարժումով արագ,
Ոսկի է մաղում, գոհար է ցրում
Կապույտ դաշտերում...
(ՈՀ, N20,Գարնան երեկո)

Պատ­կե­րում ակն­հայտ է հե­քի­ա­թի պո­ե­տի­կա­յի հետ առնչ­վող «թռչ­նի» սիմ­վո­լը, որն իր թևերն է փռում, ապա հա­ջոր­դում է երկն­քից մաղ­վող «ոս­կու» և «գո­հա­րի» պատ­կե­րը: «Թևեր փռելն» ըստ մեզ կա­րե­լի է դի­տար­կել նաև որ­պես պատ­մե­լու ակտ, իսկ «ոսկ­յա անձրևը», որ­պես բա­ռե­րի շա­րան, ին­չը նաև փաստ­վում է բա­նաս­տեղ­ծու­թյան հա­ջորդ տո­ղե­րի մեջ հիշ­ա­տակ­վող ՝»ան­բար­բառ եր­գեր», «ան­խոս ձեռ­քեր» ար­տա­հայ­տու­թյուն­նե­րով և ի վեր­ջո՝ «Լուռ…­Սի­րո հա­մար էլ չը­կան եր­գեր/ Էլ խոս­քեր չկան» տո­ղե­րով: Բա­ցի այս, հե­քի­ա­թա­յին է նաև ամ­բողջ պատ­կե­րը:
Շար­քում հե­քի­ա­թա­յին հղում­նե­րի հնա­րա­վո­րու­թյուն ըն­ձե­ռող պատ­կեր­նե­րը, փո­խա­բե­րու­թյուն­ներն ու սիմ­վոլ­նե­րը բա­վա­կան շատ են: Ըն­դո­րում, բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն­նե­րում իրաց­վող հե­քի­ա­թի պո­ե­տի­կա­յի տար­րերն ընդգր­կում են հե­քի­աթ­նե­րի թե­մա­տիկ գրե­թե բո­լոր տե­սակ­նե­րը: Հե­ղի­նա­կա­յին հե­քի­ա­թի, այս դեպ­քում` դրա տա­րա­տե­սա­կի՝ ձմե­ռա­յին հե­քի­ա­թի պո­ե­տի­կա­յով են ստեղծ­ված մի շարք բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն­ներ.

Օրորված է հոգիս ձմեռվա
Օրերի օրորով, և անուշ
Թախիծն է ծավալվել իմ վրա,
Եվ նուրբ է իմ կյանքը, որպես հուշ... ձմեռային
հեքիաթ:
(ՈՀ, N30, Հնազանդություն)

Իհար­կե, ձյան սիմ­վոլն ընդ­հան­րա­պես խորհր­դա­պաշտ բա­նաս­տեղծ­նե­րի կող­մից լայ­նո­րեն կի­րառ­վում է՝ մահ, անդ­րաշ­խարհ, հանգս­տու­թյուն և այլն խորհր­դա­բա­նու­թյամբ, սա­կայն այս դեպ­քում, ինչ­պես շար­քում ընդ­հան­րա­պես, բա­նաս­տեղ­ծա­կան զու­գոր­դում­ներն ու դրանց վրա կա­ռուց­վող պատ­կեր­նե­րը ուղ­ղա­կի­ո­րեն ծն­վում են հե­քի­աթ­նե­րի հետ առն­չու­թյամբ:
Բա­ցի առան­ձին պատ­կեր­ներն ու սիմ­վոլ­նե­րը, հե­քի­աթ­նե­րի կա­ռուց­ված­քա­յին գլ­խա­վոր մի­ա­վոր­նե­րից են հե­քի­ա­թի ավարտն ազ­դա­րա­րող բա­նաձևերը, որոնք ունկնդ­րին իրա­կան աշ­խարհ են վե­րա­դարձ­նում: «Ոս­կի հե­քի­աթ» շար­քի վեր­ջում այդ­պի­սի գոր­ծա­ռույթ­ներ ու­նե­ցող մի քա­նի բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն կա: Մաս­նա­վո­րա­պես շար­քի վեր­ջին՝ «Արևածագ» բա­նաս­տեղ­ծու­թյու­նը հե­քի­ա­թը փա­կող բա­նաձևերին հա­մադ­րե­լի է մի քա­նի կող­մից.

Այնտեղ, ցածում, դեռ նիրհում են դաշտ ու ձոր,
Դեռ խավար է այնտեղ` դաժան ու լռին:
Սակայն շուտով կատարներից հեռանիստ
Արևն այնտեղ հուր կըթափե և ոսկի,
Եվ կըցնծան դաշտերը` լուռ ու հանգիստ,
Երկիրն անհուն կարոտ կյանքի և խոսքի:
(ՈՀ, N50, Արևածագ)

«Արևն ար­դեն հուր կթա­փե և ոս­կի» տողն ըստ մեզ կա­րե­լի է դի­տար­կել որ­պես հե­քի­ա­թը փա­կող երեք ընկ­նող խն­ձոր­նե­րի ավան­դա­կան պատ­կե­րի փո­խա­բե­րու­թյուն, որին էլ բա­նաս­տեղ­ծու­թյան վեր­ջում հա­ջոր­դում է արթ­նա­ցումն ու վե­րա­դար­ձը:
Բա­ցի առան­ձին սիմ­վոլ­ներն ու պատ­կեր­նե­րը, շար­քը ընդ­հան­րու­թյուն­ներ է դրսևորում հրաշ­ա­պա­տում հե­քի­ա­թի հիմ­նա­կան ու ընդ­հան­րա­կան մո­տի­վա­յին հա­րա­ցույց-ս­խե­մա­յի հետ: Հե­քի­աթ­նե­րի ու առաս­պել­նե­րի կա­ռուց­ված­քա­յին սխե­ման ներ­կա­յա­նում է որ­պես սո­ցի­ա­լա­կան կամ տի­ե­զե­րա­կան ար­ժեք­նե­րի, ներ­դաշ­նա­կու­թյան կո­րուս­տի, ապա և ձեռք­բե­րում­նե­րի մի շղ­թա: Կորս­տից մինչև ձեռք­բե­րում ըն­թաց­քով, հե­րո­սի գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի արդ­յուն­քում ձևավոր­վում է հե­քի­ա­թի դի­պաշ­ա­րը:
Հե­քի­ա­թի կա­ռույ­ցը բաղ­կա­ցած է երեք հիմ­նա­կան օղակ­նե­րից՝ հե­րո­սի փոր­ձու­թյուն­նե­րից.
Նա­խադ­րու­թյուն- հե­րոսն ինչ-որ մե­կի կող­մից ու­ղարկ­վում է ինչ-որ տեղ:
Հիմ­նա­կան մաս-­հե­րո­սը սխ­րան­ք է գոր­ծում, որ­պես­զի վե­րաց­նի նախ­նա­կան պա­կա­սոր­դը:
Ավարտ-­հե­րո­սը պետք է ապա­ցու­ցի, որ ինքն է սխ­րանք գոր­ծել:
Հե­քի­ա­թի ավար­տը եր­ջա­նիկ է: Փոր­ձու­թյուն­նե­րից ու սխ­րանք­նե­րից հե­տո հե­րոսն ամուս­նա­նում է ար­քա­յադս­տեր հետ: Սրա­նով ոչ մի­այն վե­րա­կանգն­վում է նախ­նա­կան ներ­դաշ­նա­կու­թյու­նը, այլև լի­նում են նաև ձեռք­բե­րում­ներ: Կորս­տից ձեռք­բե­րում ըն­թաց­քում էա­կան են ճա­նա­չո­ղա­կան բնույ­թի ծի­սա­կան ծա­գում ու­նե­ցող իրա­վի­ճակ­նե­րը, մաս­նա­վո­րա­պես նվի­րա­գործ­ման ծե­սե­րը, ծի­սա­կան մա­հերն ու վե­րած­նուն­դը, որոնց մի­ջո­ցով էլ կա­յա­նում է հե­րո­սը:
Նման մո­տի­վա­յին սխե­մա­յի հետ­քեր տե­սա­նե­լի են և Տեր­յա­նի այս շար­քում: Շար­քը սկ­սում է տի­ե­զե­րա­կան կամ սո­ցի­ա­լա­կան ան­ներ­դաշ­նա­կու­թյան պատ­կեր­նե­րով, ապա շա­րու­նակ­վում ծի­սա­կան մահ­վան, ապա նույնն է` նաև քնի պատ­կե­րով(Հատ­ված), զար­գա­նում նվի­րա­գործ­ման ծե­սե­րով, եր­բեմն էլ հե­րո­սի կամ հե­րո­սու­հու ծի­սա­կան մա­հե­րով ու վե­րած­նունդ­նե­րով.

Իմ մեռած հարսնացուն ամեն օր,
Երբ խաղաղ երեկոն է փռվում,
Հայտնվում է անհայտ, հեռավոր
Իր երկրից ու կրծքիս է փարվում:
(ՈՀ, N41, Խորհրդավոր սեր)

Հե­քի­ա­թի դի­պաշ­ա­րա­յին սխե­ման ու մո­տիվ­ներն իրաց­վում են ար­դեն որ­պես խորհր­դան­շա­կան պատ­կեր­ներ ու սիմ­վոլ­ներ, այլ իմաս­տա­բա­նա­կան ծան­րա­բեռն­վա­ծու­թյամբ: Ինչ­պես հե­քի­ա­թում, այն­պես էլ՝ բա­նաս­տեղ­ծա­կան շար­քում ավար­տը նշա­նա­վոր­վում է իրա­կա­նու­թյուն վե­րա­դար­ձով.

Եվ դու կերգես, զարթնած աշխարհ, իմ առաջ,
Կարձագանքես իմ ողջույնին սիրառատ,
Կըլսեմ ես դարձյալ աղմուկ ու շառաչ
Ու կըսիրեմ հեքիաթային առօրյադ:
Լռություն է, մութ է այնտեղ, սակայն իմ
Սրտում արդեն արշալույս է` հարությո՜ւն.—
Ողջո՜ւյն ձեզ մութ ուղիներում երկրային,
Իմ եղբայրնե’ր, հեռուներում և բանտում...
(ՈՀ, N50, Արևածագ)

Առան­ձին անդ­րա­դար­ձի կա­րիք ու­նի նաև «ոս­կի» գույ­նը, որը հան­դի­պում է ինչ­պես շար­քի վեր­նագ­րում, այն­պես էլ բազ­մա­թիվ բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն­նե­րում՝ տար­բեր հա­մա­տեքս­տե­րում: Ոս­կին ռուս սիմ­վո­լիստ­նե­րի սի­րե­լի գույ­նե­րից մե­կը լի­նե­լուց զատ շատ տա­րած­ված է նաև հե­քի­աթ­նե­րում. «Թերևս գրա­կան ոչ մի ժանր ոս­կու և ակ­նե­ղե­նի այն­քան «սեր» չու­նի, որ­քան հե­քի­ա­թը. ոս­կե մա­շիկ­ներ, ոս­կե մա­զեր, ոս­կե մա­տա­նի­ներ, «ոս­կե անուն­ներ»՝ Ոս­կե­ծա­միկ, Ոս­կե­րե­սիկ, իսկ ոս­կե­րի­չը հե­քի­ա­թի սիր­ված հե­րոս է»,- գ­րում է հե­քի­ա­թա­գետ Ա. Ջի­վան­յանն իր հե­քի­ա­թի և նո­րաձևու­թյան վե­րա­բեր­յալ ուշ­ագ­րավ ակ­նար­կում5: Շար­քում նկատ­վում է նաև ան­գույ­նից, այ­սինքն` գույ­նե­րի բա­ցա­կա­յու­թյու­նից ան­ցում գու­նա­վո­րին, առա­վե­լա­պես ոս­կե­գույ­նին: Եր­բեմն բա­նաս­տեղծն օգ­տա­գոր­ծում է նաև սև ու սպի­տակ գույ­նե­րը, որոնք կր­կին մեծ հա­ճա­խա­կա­նու­թյամբ կի­րառ­վում են հե­քի­աթ­նե­րում և առաս­պել­նե­րում՝ խորհր­դան­շե­լով գիշ­երն ու ցե­րե­կը:
Բա­նաս­տեղ­ծա­կան շար­քը հե­քի­աթ­նե­րի պո­ե­տի­կա­յի հետ զու­գա­հեռ­ներ է դրսևորում նաև առան­ձին դարձ­ված­նե­րի, տո­ղե­րի, պատ­կեր­նե­րի ու փո­խա­բե­րու­թյուն­նե­րի տես­քով: Այս տար­րե­րը բա­վա­կան շատ են և ընդ­հա­նուր առա­մամբ իրաց­վում են բա­նաս­տեղ­ծա­կան շար­քում հե­քի­ա­թա­յին մթ­նո­լոր­տի պահ­պան­ման նպա­տա­կով:
Իհար­կե, վերևում թվարկ­ված խորհր­դան­շան­ներն ու պատ­կեր­նե­րը գրա­կա­նա­գի­տու­թյան մեջ եթե նույ­նիսկ վեր­լուծ­վել են, ապա ներ­կա­յաց­վել են հիմ­նա­կա­նում ռուս սիմ­վո­լիստ­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րի պո­ե­տի­կա­յին հղում­նե­րով և մեկ­նա­բան­վել սիմ­վոլ­նե­րի նրանց ստեղ­ծած բա­նա­լի­նե­րով: Ըստ մեզ, սա­կայն դրանք երկ­րոր­դա­կան նշա­նա­կու­թյուն ու­նեն և կոնկ­րետ այս շար­քի ըն­կալ­ման հա­մար առաջ­նա­յին է հե­քի­ա­թի ժան­րի ու հատ­կա­պես դրա գրա­կան տե­սա­կի ու­սում­նա­սի­րու­թյու­նը:
1. Ф. Шеллинг, Философия искусства, М.1966.
2. Մեջ­բե­րում­նե­րը կա­տար­վում են ըստ Վ. Տեր­յան, Եր­կեր, Երևան, 1956 թ.:
3. Ա. Ջի­վան­յան, «Երկն­քից ըն­կավ երեք խն­ձոր» հրաշ­ա­պա­տում հե­քի­ա­թը որ­պես ար­քի­տեքստ, Երևան, 2008, էջ 35:
4. Նույն տեղում, էջ 44:
5. Ա.Ջի­վան­յան, Հե­քի­ա­թը բարձր նո­րաձևու­թյան հա­մա­տեքս­տում, «Ոս­կե Դի­վան» հե­քի­ա­թա­գի­տա­կան հան­դես, պրակ 1, Երևան, 2009 թ., էջ 161:
Изображение
Аватара пользователя
Harutin (Автор темы)
Gisher.Ru Team
Gisher.Ru Team
Информация: Показать детали



Вернуться в Հոդվածներ