ԱՎԵՏԱՐԱՆ ԸՍՏ ԽԱՉԱՓԱՅՏԻ
Ես ծառ եմ: Իմ բնակավայրը կապույտ լեռներն են, որոնք ծովը բաժանում էին անապատից: Ես հզոր էի, վիթխարի, հաստատուն, ամրապինդ: Իմ ջղուտ արմատները մխրճված էին երկրի խորքը: Ես զգում էի նրա հևքը: Գագաթս հասնում էր երկինք: Ես լսում էի նրա շնչառությունը: Ես կապող օղակ էի նրանց միջև: Իսկ երբ իմ հաղթ մարմնին բախվելով փշրվում էին ծովային մրրիկներն ու անապատի խորշակները, ես ինձ զգում էի սահմանապահ ռազմիկ, որի գոյությունն իր տերության ապահովության գրավականն է: Եվ ես հպարտ ուղղում էի սլացիկ մարմինս ու ներծծվում այն գիտակցությամբ, որ ես անփոխարինելի եմ ու հավերժական:
Սակայն իմ շուրջ տարածված ծառերի զրույցներն այլ բան էին ասում: Երբ իջնում էր երեկոն, և օրը թաղվում էր կապույտ մշուշի մեջ, մեղմ զեփյուռից սոսափող տերևները մեզ էին փոխանցում գաղտնիքներ, որոնք անբացատրելի տագնապով ու անհամբերությամբ էին պարուրում ինձ: Ապշելու բան էր. ընդամենը մի տարվա կյանք ունեցող տերևները, որոնք սնվում էին իմ երակներով, խոսում էին այնպիսի բաների մասին, որոնցից ես պատկերացում իսկ չունեի: Ես ենթադրում էի, որ այդ ամենը նրանց հաղորդվում է իմ միջով ու քամու շուրթերով. ասես նրանք ոչ թե սոսկ իմ մասնիկն էին, այլ մաս էին կազմում ինչ-որ անհամեմատ մեծ ու հավերժական բանի, քան ես էի, և տեղեկություն էին ստանում հենց այնտեղից: Ու ես ստիպված էի գուշակել, թե ինչ գաղտնիքներ են թաքնված նրանց սոսափյունի տակ:
Ծառերը խոսում էին տերևների լեզվով, տերևները խոսում էին մեզ դարանակալող վտանգների ու անխուսափելի վախճանի մասին, որի անունը մահ է, որից այն կողմ չկա ոչինչ: Էլ չի լինի լուսաբաց, և ցողը չի իջնի իմ թրթռուն ոստերին: Իմ ստվերն այլևս չի պատսպարի տոթակեզ անապատի ճամփորդներին, և սաղարթս այլևս չի լսի ինձ օրհնող ու փառաբանող ձայն մարդկային: Թռչուններն այլևս բույն չեն դնի իմ վարսերի մեջ, այլևս չեմ լինի տուն ու կացարան և չեմ տեսնի երբեք ծնունդ ու առաջին թռիչք:
Ես չեմ լինի: Եվ որպես ապացույց այս չարագույժ կանխատեսման` մատնացույց էին անում մահացած ծառերի դարավոր գերեզմանները, երբեմնի հզոր մեր ազգակիցների փտած ու քայքայված մնացորդները, որոնց մեջ բույն էին դրել որդերն ու զեռունները: Այդ մնացորդների անհույս, անկենդան տեսքը զարհուրանք էր պատճառում: Առավել զարհուրելի էին սպանդի ենթարկված ծառերից մնացած հիշողությունը` կոճղերի գերեզմանոցը, որ դանդաղ, բայց անկասելիորեն կլանում էր անտառն ու սողոսկում լեռան լանջն ի վեր` դեպի ինձ:
Բայց անդուլ, ջլատող, հոգնեցուցիչ, ասես հիվանդագին մտագարությամբ տառապող այս զրույցներին զուգահեռ հնչում էին ձայներ, որոնք պնդում էին, թե կյանքը շարունակվում է նաև մահից հետո, և մահը ոչ թե վերջն է, այլ մի նոր ծնունդ, մի նոր գոյության սկիզբ: Ի տարբերություն նախորդների` սրանց փաստարկները ոչ թե իրական էին ու տեսանելի, այլ վերացական էին և ինչ-որ տեղ նույնիսկ թվում էին մտացածին, հուսադրելու համար երևակայության խորքերից պեղված պատրանք: Նրանք խոսում էին ինչ-որ հոգու մասին, որ ապրում է մեզանից յուրաքանչյուրի ու բոլորիս բների անիմանալի խորքերում: Ասում էին նաև, թե ընկած ծառերի արմատներից ծիլ տվող կանաչ շյուղերը, կոճղերի տակից ելնող ծիլերը, սերմերը, որ բարուր հիշեցնող իմ կոներից ամեն աշուն շաղ էին գալիս ճյուղերիս տակ, այլ բան չեն, քան անմահության նշանակներ. ընկած ծառը, հատած կոճղը, ես. մենք շարունակվում ենք նրանց մեջ: Շարունակվում են նույնիսկ սպանդի ենթարկված ծառերը` վերամարմնավորվելով իր կոչված գոյակերպի մեջ, շարունակելով ապրել այդպես:
Կյանքը հավերժական է:
Ճիշտ է, ինչպես ասացի, այդ ամենը ինձ թվում էր չափազանց անհավատալի, խաբկանք, գեղեցիկ սուտ, բայց ընդունելի էր զարմանալիորեն: Ոչ միայն որպես հույս, այլև հեռավոր, աղոտ հիշողությամբ, որ անբացատրելիորեն ծվարել էր իմ կեղևի տակ ու երբեմն արթնանում էր, հուշելով, որ այն ամենը, ինչ ասվում է, ապրել ու վերապրել եմ ինքս. եղել է ժամանակ, երբ ինքս եմ եղել փտած կոճղ ու նրա կողքին բողբոջող նորատի ծիլ, ընկած կոն ու իմ մամռակալած արմատների արանքում տաքուկ տեղավորվող սերմնահատիկ, ոգի անբացատրելի ու հավերժաբար մարմնավորվող ու վերամարմնավորվող: Եղել է ժամանակ նաև, երբ ես եղել եմ բարձր ու ձիգ մի սյուն, որի վրա դրոշներ ու առագաստներ են ծածանվել, դարպաս, որ անմատչելի փակվում էր չարակամների առջև ու հյուրընկալ բացվում բարեկամների առջև, եղել եմ օրորոց և իմ երգով քուն պարգևել մանուկներին, տանիք, որի տակ ապաստան են գտել ու ընտանիք կազմել, լայնալիճ աղեղ, որի արձակած եռաթև նետից դիտապաստ ընկել է թշնամին, զարդանախշ գավազան, որը նեցուկ է եղել տոհմի նահապետին, մահակ պարզապես, որին ապավինելով հովիվն իր հոտը հասցրել է ապահով հանգրվան:
Այդ հիշողությունները, որոնք, ճիշտն ասած, չեմ կարող հստակ որոշել` անցյալի՞ց էին գալիս, թե՞ ապագայից, այնքան զորավոր էին, որ ես երբեմն նույնիսկ անհամբերությամբ էի սպասում մահին, որպեսզի վայելեմ հաջորդ կյանքի բերկրանքը կամ իր լինելու գոհունակությունը:
Բայց, ինչպես երևում է, բերկրանքը ինձ համար չէր: Երբ հայտնվեցին փայտահատներն ու մյուս ծառերն անտեսելով` ընտրեցին ինձ, վախ չզգացի: Նույնիսկ ուրախ էի, որ վերջապես կիմանամ, թե ինչ կա մահից անդին: Գուցե դա էր պատճառը, որ նույնիսկ ցավ չզգացի, երբ կտրում էին ինձ: Ցավ չզգացի նաև այն ժամանակ, երբ հատեցին ոստերս ու ճյուղերս, կեղևահան արին, դրին սայլին, տարան ինձ նման գերաններով լի ինչ-որ տեղ, վերից վար ու լայնակի շերտատեցին սուրսայր սղոցներով, տաշեցին կացիններով, վերածեցին քառակողմ չորսուների ու գամերով ագուցեցին իրար:
Ցավ զգացի այն ժամանակ, երբ ինձ` քառաթև, անբացատրելի մի առարկայի, տվեցին մի մարդու շալակ և աղմուկ-աղաղակով, ծաղր ու ծանակով, բայց նաև հառաչանքների, հեծեծանքների ու մորմոքի ուղեկցությամբ քաղաքի միջով քշեցին ծայրամասում խոյացած բլուրն ի վեր:
Գարնանային մարտ ամիսն էր, օրն ուրբաթ, առավոտ, այն պահը, երբ ցողն սկսում էր հեռանալ տերևների վրայից, մոտ ժամը ինը: Մարդը, որ շալակած տանում էր ինձ, մոտ երեսուն տարեկան էր, գունատ ու տանջահար: Մեր շուրջ ալեկոծվում էր ամբոխը: Ոմանք երկրպագում էին ինձ կրողին, փորձում ճեղքել զինվորների շղթան, հպվել նրա քղանցքներին, զգեստի ծվեններին: Նրանք հեծեծում էին և մղկտում ու թևանցուկ տանում էին մի կնոջ, որի շուրթերն անընդհատ մրմնջում էին` «Որդյակ իմ, Որդյակ իմ»: Մյուսները, որ վարակված էին մի տեսակ խելահեղ հրճվանքով, աղաղակում էին ու բացականչում. «Եթե դու ես փրկիչը, ինչու՞ չես փրկում քեզ, ու՞ր է հայրդ, տո Աստծո որդի»: Իսկ զինվորներից մեկն անբացատրելի ու անողոք չարությամբ մերժեց նույնիսկ մի պահ դադար առնելու նրա խնդրանքը և հալածելով` ստիպեց առաջ շարժվել:
Իսկ նա, ով կրում էր ինձ, տառապում էր ոչ այնքան ֆիզիկական ցավից ու իմ ծանրությունից, որքան բազմության նկատմամբ խղճահարությունից, և կեղեքված հոգով շշնջում էր խոսքեր, որ կարծես լսում էի միայն ես. «Հայր իմ, ներիր նրանց, քանզի չեն գիտակցում, թե ինչ են անում»,- ասում էր նա, ու ես չէի գիտակցում, թե ում են ուղղված նրա խոսքերը և ինչու՞ է ներում հայցում նրանց համար, ովքեր մահվան են տանում իրեն:
Դրանք իմ գոյության ամենածանր, բայց և անհավատալիորեն ամենակենսունակ պահերն էին: Զգում էի, թե ոստոտ կողերիս շփվելուց բզկտված նրա մարմնից ինչպես է իմ մեջ թափանցում զարմանալի, տարօրինակ մի զգացողություն, որ մինչ այդ անծանոթ էր ինձ: Ոչ միայն ինձ, այլև շնչավոր ու անշունչ աշխարհին առհասարակ: Ես լցվում էի պահին անհարիր, ինձ անծանոթ սիրով, բարությամբ, հեզությամբ և կարծես սկսում էի ընկալել նրա խոսքերի իմաստը:
Ես նայում էի շուրջս, որպեսզի հեծեծող բազմության ու հրճվող ամբոխի մեջ տեսնեմ արձագանքը նրա խոսքերի, ստանամ ինձ պարուրած անբացատրելի զգացողությունների բացատրությունը, բայց տեսա, որ իրոք ոչ ոք չի լսում նրան. ոմանք զբաղված էին իրենց վշտով, մյուսները` սպասվելիք տեսարանի կանխավայելումով: Կամ պարզապես բոլորը խուլ էին նրա խոսքերի հանդեպ: Ու ես հանկարծ համոզվեցի, որ լինում են պահեր, երբ միայն ես եմ լսում նրան, միայն ես եմ հասկանում նրան:
Այդ զգացողությունն առավել ուժգնացավ այն ժամանակ, երբ տեսնելով, որ նա այլևս չի կարող տանել ինձ, զինվորները վերցրին ինձ ու դրեցին մեկ ուրիշի ուսերին: Ես կարծես հայտնվեցի ամայության մեջ: Զգացի չգոյության շունչը: Ինձ սնող կենարար հորձանքը նվազեց ու անհետացավ: Մեջքը, որ փոխարինեց նրան, ոչինչ չէր արտահայտում, ոչինչ չէր հաղորդում, ոչինչ չէր ասում: Իմ մեջ ներծծված կյանքն աստիճանաբար մարում էր:
Փոխարենը` ինչ կատարվեց ինձ հետ, երբ դրեցին հողին, նրան պառկեցրին վրաս և ձեռքերն ու ոտքերը գամեցին մարմնիս: Ես խաչ էի: Նրան խաչում էին: Ինչ ցավ էր, ինչ ցավ: Մինչ այդ` իմ մասերն իրար ագուցելիս, իմ մեջ գամեր մխրճել էին, սակայն ես ցավ չէի զգացել: Այնինչ այս անգամ դրանք ինձ այնպիսի ցավ էին պատճառում, ինչպես նրան. ասես ես նրա մի մասն էի:
Իհարկե, պատահել է, որ իմ կյանքի ընթացքում ես ցավ եմ զգացել: Ասենք, այն ժամանակ, երբ գետնամուկն է կրծել արմատս, կամ փոթորիկն է ցանկացել կոտրել մեջքս ու արմատախիլ անել ինձ: Սակայն այդ ժամանակ ես ցավ զգում էի ինձ համար, հիմա` խաչվածի: Ավելին, ցավ էի զգում նրան խաչողների համար. ես սիրում էի նրանց ու մղկտում նրանց համար:
Սուրսայր գամերը մխրճվեցին մարմնիս մեջ, նրա արյունը ցայտեց ինձ վրա, լցվեց գամերի բացած ճեղքերը, ներծծվեց իմ մեջ:
Եվ ես ապշահար զգացի, որ վերակենդանանում եմ: Նրա արյունը կենդանություն պարգևելու շնորհ ուներ: Թվաց, թե վերստին աճում են ճյուղերս, տերևներս սոսափում են, և սաղարթիս մեջ դայլայլում են թռչունները:
Բայց դա թվացյալ էր:
Կենդանությունն իմ մեջ ներթափանցեց այլ կերպ:
Արդեն գիտակցում էի, որ իմ գոյությանը հաղորդվել է այլ իմաստ, մեկ այլ խորհուրդ: Ես Կենաց Խաչափայտ էի: Արտաքուստ` իր, որ մահվան զարհուրելի գործիք էր, գծագրությամբ պարզ ու հստակ, ինչպես մահը:
Բայց դա նույնպես թվացյալ էր:
Իրականում ես իր չէի այլևս, ես գերբնական հատկություններով օժտված խորհրդանշան էի:
Փոփոխությունները, որ իմ մեջ սկսվել էին այն ժամանակ, երբ նրան դրեցին մեջքիս, կարծես ամբողջացան ու ավարտվեցին: Երբ խաչվածին ինձ հետ բարձրացրին ու կանգնեցրին այդպես, ես փոխակերպվեցի ու վերամարմնավորվեցի: Եվ ինչպես ասացի, տեսնում ու լսում էի բաներ, որոնք հասու չէին այլ մեկին, շնչավոր կամ անշունչ մեկ այլ արարածի:
Երբ ինձ խրեցին հողի մեջ, և անցավ մոտ երեք ժամ, նախ արեգակն անհետացավ երկնակամարից, և թանձր խավար իջավ երկրի վրա: Հետո որոտ լսվեց, երկիրը ցնցվեց, և իմ ոտքերի տակ խռնված մարդիկ աղաղակեցին սարսափահար: Հողմը պարուրեց մեզ: Ապա կրկին ցոլաց արեգակը` առավել մեղմ ու կենարար, քան երբևէ: Ընդհանրապես շատ տարօրինակ, հակասական ու իրարամերժ, անհամատեղելի թվացող բաներ էին կատարվում այդ պահերին իմ մեջ ու իմ շուրջ:
Եվ ամենազարմանալին այն էր, որ ես հանկարծ գիտակցեցի, որ խաչյալը մենակ չէ, չի զգում մարմնի ցավ, մահվան շունչ ու թեև տառապում է, բայց ոչ թե այն ամենի համար, ինչ կատարվում է իր հետ, այլ կատարողների համար և զրուցում է մեկի հետ, որի ներկայությունը զգում էինք միայն ես և նա, ասես ուզում էր նրան ինչ-որ բան բացատրել և ինչ-ինչ բացատրություններ ստանալ նրանից:
«Հայր,- ասաց նա,- ներիր նրանց, քանզի չեն գիտակցում, թե ինչ են անում»:
«Ես քեզ նախազգուշացնում էի,- ասաց ձայնը, որ նման էր մանկանը խրատող հոր ձայնի,- մարդիկ դեռ պատրաստ չեն քո խոսքին և կփորձեն մահվան մատնելու միջոցով ազատվել քեզնից»:
«Ես քո մասին եմ խոսել, Հայր,- մեղմ հառաչելով արդարացավ խաչյալը,- ասել եմ, որ դու իրականում ոչ թե խստաբարո ես, անողոք, անզիջում ու պատժող, այլ մեղմ, բարեգութ ու սիրառատ: Ասել եմ, որ Աստված սեր է, կյանքը սեր է, մարդիկ` արարված սիրո և բարության մեջ ապրելու»:
«Դու ճիշտ չընտրեցիր տեղը և ժամանակը,- նույն երանգով շարունակեց ձայնը,- ինքդ պատմում էիր պարարտ հողի առակը, բայց քեզ համար անբերրի հող ընտրեցիր»:
«Ես կարծում էի, որ ճշմարիտ խոսքը պիտի սերմանել ամենաարատավոր միջավայրում, որպեսզի ապաքինումը սկսվի ապականության որջից»:
«Դու սխալ ժամանակ ու սխալ վայր ընտրեցիր: Մարդկանց այն հավաքականությունը, որոնց դու փորձում էիր դարձի բերել, իրեն կերակրում էր այն մտայնությամբ, թե ինքն է իմ ընտրյալ ու սիրելի ազգը: Նրանք ինձ չեն ճանաչում ու չեն հասկանում, ոչ թե հավատում են, այլ` օգտագործում: Այն էլ` խիստ հաշվենկատ ու օգտապաշտ նպատակներով: Տեսա՞ր ինչի են վերածել տաճարը` իմ տունը: Վերածել են առևտրի տան: Վաղը, մյուս օրը փորձելու են ողջ աշխարհը վերածել առևտրի տան: Իսկ դու եկել, ասում ես, թե Աստծո առջև բոլոր մարդիկ ու ժողովուրդները հավասար են ու ընտրյալ: Քո խոսքերը նրանք ընկալեցին որպես խորտակիչ հարված իրենց հիմնական կռվանին, գոյության հիմքին: Այդ իսկ պատճառով` չընդունեցին քեզ: Չընդունեցին քեզ և մյուսները, ովքեր իշխում են սրանց վրա ու իրենց համարում աշխարհի տերը: Քո խոսքերը վտանգ էին պարունակում նաև նրանց համար: Եվ նրանք, ովքեր ոչ նրանցից էին, ոչ մյուսներից, նույնպես չընդունեցին քեզ, որովհետև չեն հավատում իրենք իրենց: Նույնիսկ իրարամերժ չարն է միավորվում ընդդեմ բարու»:
- Ներիր նրանց, հայր, քանզի չեն գիտակցում, թե ինչ են անում,- բարձրաձայն, բոլորին լսելի ու ցավատանջ տվայտանքով բացականչեց խաչյալը, ապա դարձյալ, միայն ինձ լսելի շարունակեց.
«Դու չես պատժի նրանց, չէ՞»:
«Գիտե՞ս, որդյակ իմ,- մտախոհ պատասխանեց ձայնը,- քչերը գիտեն, թե ճշմարիտ, ինչ է պատիժը, և ինչ է պարգևը, և ես չեմ պատժում բնավ, իսկ փորձությունը շարունակվում է մինչև դարձ: Անապատի քո ուղեկիցն է մոլորեցրել նրանց: Եվ իմացիր, որ այս ամենը նրա կազմակերպած դավադրության արդյունք է: Իմացիր նաև, որ նրա սպասավորներն այսուհետև նույնպես և միշտ խոչընդոտելու են քեզ, շարունակելու են դավեր նյութել, նենգափոխելու են քո խոսքը, փորձելու են արգելել քո երկրորդ գալուստը, ներկայանալու են քո անվամբ, ու քո անունից գործելու են քեզ հակառակ»:
«Բայց մի՞թե քո ձեռքում չէ ամեն բան, նաև այդ ամենը»,- թաքուն հույսով ու փոքր-ինչ զարմանքով հարցրեց խաչվածը:
«Այդպես է և այդպես չէ,- պատասխանեց ձայնը, որոշումը թողնված է մարդ արարածի ազատ կամքին. ում և ինչի առջև բացվեց` նա կգա: Ոչինչ կանխորոշված չէ: Ընտրության ազատությունը տրված է մարդուն: Եթե այսպես վարվեն` այսպես կլինի, և եթե այնպես վարվեն` այնպես կլինի: Ինչպես խաչմերուկում. այս կողմ գնաս` այսինչ վայր կհասնես, այն կողմ գնաս` այնինչ վայր կհասնես: Ափսոս, մարդիկ չեն գիտակցում դա շատ հաճախ և այն, ինչ կատարվում է իրենց ընտրությամբ, իրենց պատճառով, իրենց մտքերի ու արարքների հետևանքով, վերագրում են նախախնամությանը, մարգարեությանը, ինձ»:
«Երբեմն ինձ էլ էր թվում, թե իմ ճակատագիրը կանխորոշված է…»:
«Բնավ, բնավ, ոչինչ կանխորոշված չէ: Կանխորոշված չէր, որ քեզ մատնելու են ու խաչ բարձրացնելու: Այդպես եղավ, որովհետև չհավատացին քեզ: Եթե հավատային` ամեն բան այլ ընթացք կունենար: Եվ ինձ մոտ վերադառնալու համար դու ստիպված չէիր լինի խաչի ճանապարհն ընտրել: Նորից եմ ասում, եթե այլ կերպ լիներ` այլ կերպ կլիներ, բայց քանի որ այս կերպ եղավ` այս կերպ եղավ»:
«Գիտեմ` սա չէր միակ ուղին, բայց երբ քո խոսքերով ասում էի, որ եթե ինձ չհավատան, ուրեմն այսպես կլինի. իմ աշակերտներից մեկը կմատնի ինձ, նրանք չէին ընկալում այդ «եթե»-ն, ու շատերին թվում էր, թե դա քո կամքն է և նախախնամության կամքը»:
«Ոչ թե քեզ, այլ իրենց չէին հավատում, և այդ պատճառով այսպես եղավ: Չեն հավատում, որովհետև ոչ իրենց են ճանաչում, ոչ ինձ: Չեն հավատում, որ իրենք կարող են ու լինելու են բարի, արդար, գթասիրտ ու սիրելու են իրար: Չեն հավատում, որ ես բարի եմ, արդար, գթասիրտ ու սիրում եմ իրենց: Այլ օրինակով են առաջնորդվում, բայց ինձ են վերագրում: Վախենում են, որ եթե այլ ճանապարհով գնան, կհանդիպեն այլոց անհավատությանը և կտուժեն չարաչար: Վախն է առաջնորդում նրանց, քանզի հավատ չունեն իրենց նկատմամբ: Եվ ճշմարիտին հասնելու քո առաջարկած գեղեցիկ ճանապարհի փոխարեն ընտրեցին զղջումի և տառապանքի ուղին: Չգիտեն, որ բազում են ճանապարհները, բայց բոլորը դեպի ինձ են բերում: Եվ թող այդպես լինի: Թող գան` թեկուզ տառապանքով ու զղջումով»:
«Եվ դու կընդունե՞ս նրանց»:
«Իհարկե, չէ՞ որ նրանք, ինչպես դու, իմ որդիներն են»:
«Ինձ էլ շատ հաճախ սխալ էին հասկանում, և ես ստիպված էի լինում խոսել այլաբանորեն, որպեսզի անհասկանալին միտք շարժի ու ստիպի ճշմարիտի խորքերը թափանցելու ջանք գործադրել: Իսկ ջանքը երաշխիք է»:
«Գիտեմ, օրինակ, անառակ որդու առակը: Իմացա՞ն, որ իրենք են անառակ որդին, իսկ հայրը` ես»:
«Կարծեմ, կարծեմ, համենայն դեպս, ոմանք ինչ-որ բան կռահում էին»:
«Կարևորը` հատիկը սերմանված է»:
«Հատիկը` քո խոսքը»:
«Այո, հատիկը` իմ խոսքը: Եվ դու սերմանող ես: Ինչպես մյուսները, որ եղել են քեզնից առաջ, լինելու են քեզնից հետո: Ասել են, ասում են, ասելու են իմ խոսքը` նույնը, բայց ընկալվել են, ընկալվում են, ընկալվելու են ունկնդիրների ընկալման չափով, և իրենք են ընդունվել, ընդունվում են, ընդունվելու են ընկալողների ընկալման չափով, որպես այլ, նույնիսկ` իրարամերժ: Եվ ես եմ թվացել, թվում եմ, թվալու եմ այլ: Այնինչ ես մի եմ, և մի է իմ խոսքը»:
«Գիտե՞ս այս ամենի մեջ ինչն է ինձ առավել դառնություն պատճառում. նրանք մերժեցին քո խոսքը: Ո՞վ եմ ես. ես քո խոսքն եմ. ես անձ չեմ, մարմին չեմ, անուն չեմ. ես քո խոսքն եմ: Քո մարմնացյալ խոսքը: Բայց նրանք մերժեցին քո խոսքը, խաչեցին քո խոսքը»:
«Հանգստացիր, այդպես էլ կարող էր լինել: Նրանք դեռ մանուկ են, սխալվում են անգիտությունից: Ու դեռ սխալվելու են բազմիցս: Այն աստիճան, որ ասելու են նույնիսկ, թե քո զոհաբերությամբ դու քավում ես իրենց նախնական մեղքը: Այնինչ նախնական մեղք գոյություն չունի: Դա նույնպես իմ մասին թյուր պատկերացումների ծնունդ է: Եվ խոսք անգամ չի կարող լինել զոհաբերության մասին: Մի՞թե ես կարող էի զոհաբերել քեզ, երբ առհասարակ չեմ հանդուրժում զոհաբերություն: Ինձ չեն ճանաչում: Եվ աղավաղելու են իմ խոսքը»:
«Իմ մասին խոսելով և ինձ վերագրելով` աղավաղելու են»:
«Այո, քեզ, մարգարեներին, ինձ: Փոփոխություններ են կատարելու գրքերում, ուր գրված է ոչ իմ խոսքը, բայց ինձ են վերագրում: Հավելելու են բաներ, որպեսզի արդարացնեն այն ամենը, ինչ կատարվեց իրենց կամքով, վերագրեն ինձ ու նախախնամությանը: Նենգորեն են վարվելու նաև նրանք, ովքեր իրենց գրքերն իմին կցելու նպատակ են հետապնդում»:
«Ծանր ժամանակներ են սպասում մեզ, հայր իմ»…
Ես այդ զրույցը լսում էի անհագ հետաքրքրությամբ, ու նոր ճշմարտություններ էին բացվում իմ առջև, որոնց մասին պատկերացնել անգամ չէի կարող նույնիսկ իմ ամենաանանձնական խոկումների ժամանակ: Սակայն այդ պահին հանկարծ շարժվեց իմ ձախ կողմում խաչվածը (իսկ մենք երեքով էինք լերկ բլրի գագաթին, իմ ձախ կողմում կար ևս մի խաչված, ու ևս մեկը կար իմ աջ կողմում):
- Ի՞նչ ես տնքում, քեզուքեզ խոսում,- չար ասաց ձախ կողմում խաչվածը,- եթե դու ես Քրիստոսը` Աստծո որդին, ապա ինչու՞ չես փրկում քեզ և մեզ: Ուրեմն դու չես Քրիստոսը:
- Մահվան օրով մի պղծիր շուրթերդ, անսպասելիորեն կենդանության նշաններ ի հայտ բերելով` հանդիմանեց աջակողմյան խաչվածը,- դու ի՞նչ գիտես, թե ով ով է: Նա էլ քեզ նման մեկն է, որին պիտի գթաս այնպես, ինչպես քեզ ես խղճում հիմա:
- Ճշմարիտ. ճշմարիտ,- խոսքն աջակողմյանին ուղղելով` անսպասելի հրայրքով ասաց խաչյալը,- այսօր ևեթ ինձ հետ դրախտում կլինես:
Նրա խոսքերից աջակողմյան խաչվածը տխուր ժպտաց, ոչ այն է` երանությունից, ոչ այն է` թերահավատությունից: Ապա բոլորը թաղվեցին մահվանը նախորդող ծանր լռության մեջ:
«Մի վրդովվիր,- զուսպ հանդիմանեց ձայնը,- կյանքը քաղցր է, և քչերը գիտեն, որ այն հավիտենական է, իսկ մահը ոչ թե վերջ է, այլ սկիզբ»:
Որքան էլ տարօրինակ է, ես արդեն գիտեի դա: Եվ ուրախությունս այնքան մեծ էր, որ ես ցնցվեցի ողջ մարմնով: Ցնցվեցի ու զգացի, որ ցավ պատճառեցի խաչյալին, ու նա հառաչեց:
«Կընդառաջե՞ս ինձ, կընդունե՞ս նրան»,- հառաչանքի միջից ասաց նա:
«Այո»,- պատասխանեց ձայնը:
«Նաև ձախակողմյանի՞ն»:
«Եթե դու ես ուզում…»:
«Ուզում եմ: Նաև նրա՞նց, ովքեր ներքևում են»:
«Բոլորին, ում ասես: Նաև նրանց, ովքեր կային նախքան քեզ: Նաև նրանց, ովքեր լինելու են այսուհետ: Չէ՞ որ նրանք էլ իմ զավակներն են: Սակայն մի նուրբ հանգամանք կա: Քո խոսքն ինձ համար օրենք է: Բայց ոչ քո խոսքն է որոշիչ, ոչ նույնիսկ իմ կամքը: Ամեն բան կախված է հենց նրանցից: Իրենք պիտի ցանկանան: Եվ գիտակցեն, որ ես ոչ թե զոհաբերություն եմ պահանջում, այլ սեր ու հավատ: Եվ ցանկանան գալ դեպի ինձ: Եվ գիտակցեն, որ այդ ճանապարհը միմյանց սիրելու ճանապարհն է, այդպես ապրելը: Ես ոչ պայման եմ դնում, ոչ նախապայման: Ես ուխտ եմ անում: Եթե այդպես ապրեն` այդպես կլինի: Քանզի իրենք են ստեղծում իրենց կյանքը, որ ապրում են և այս աշխարհում, և մահից հետո: Ես չեմ կարևորը: Թող գլուխ չջարդեն ինձ ճանաչելու համար, թող ուսմունքներ ու վարդապետություններ չհորինեն իմ մասին: Անպտուղ աշխատանք է այդ ամենը: Թող սիրեն իրար ու կճանաչեն ինձ, դա է միակ ճշմարիտ ուսմունքն իմ մասին: Ես ուխտ եմ անում: Եվ ահա` համբույրով փոխանցիր իմ խոսքերը, և քո խաչը թող լինի մեր ուխտի նշանակը»:
Այդ պահին ներքևում հսկող զինվորներից մեկը սպունգը թաթախեց քացախաջրի մեջ և նիզակի ծայրին ամրացնելով` մոտեցրեց խաչյալի շուրթերին:
Վերջինս, որ մինչ այդ անհասկանալի պատճառով հրաժարվել էր գինու և զմուռսի խառնուրդ ցավազրկողից, ագահաբար ներծծեց հեղուկն ու թեթևացած հոգոց հանեց: Նա ոչինչ չասաց, սակայն զինվորը կարծես ինչ-որ ձայն լսեց կամ ներքին ձայնին ենթարկվելով` սպունգը մոտեցրեց նախ աջակողմյան, հետո` ձախակողմյան խաչվածների շուրթերին, իսկ երբ նիզակն իջեցրեց, ինքն էլ շուրթերն անսպասելիորեն հպեց սպունգին և ասես համբույր քաղելով` ներծծեց ջրի մնացորդները, ապա սպունգը նետեց բազմությանը:
Այդ պահին ես զգացի, թե ինչպես եմ փոխվում ամբողջությամբ, ինքս էլ ներծծվում հենց նոր կնքված ուխտի խորհրդով:
Այլևս իր կամ առարկա չէի: Ես խորհրդանիշ էի, ուխտի նշանակ:
«Պատրաստվիր,- ասաց ձայնը,- և ավարտիր երկրային գործերդ»:
Խաչվածի հայացքը կանգ առավ բազմության մեջ տոչորվող կնոջ ու նրա կողքին կանգնած պատանու վրա:
- Մայր,- ասաց նա և կարծես ուզում էր էլի ինչ-որ բան ասել, սակայն միտքը փոխեց և ասաց ընդամենը,- ահա քեզ որդի:- Ապա դարձավ պատանուն ու շարունակեց,- և ահա քեզ մայր:
Ներքևում կանգնածները խուլ հեծեծացին, նրանց աղաղակը կարծես խոցեց խաչյալին, և նա աղաղակեց.
- Հայր, հայր, ինչու՞ լքեցիր ինձ:
Հավանաբար ինձնից բացի ոչ ոք չհասկացավ, որ նրա խոսքերն ուղղված էին ոչ թե իր խաչվելուն ու մահվանը, այլ այն ժամանակներին, երբ քարոզում էր ու աղոտ հույս փայփայում, որ եթե իր խոսքերը տեղ չհասնեն, ինքը չկարողանա հասկացնել այն, ինչ խոսում է, հայրը օգնության կհասնի իրեն, կօժանդակի ասել ճշմարտությունն իր մասին: Բայց հայրը, պայմանին ու խոստմանը հավատարիմ, ամեն բան թողել էր մարդու ազատ ընտրությանը, չէր միջամտել, և «լքել» ասելով` խաչյալը հենց սա նկատի ուներ:
«Ես քեզ նախազգուշացրել էի,- մեղմ հակաճառեց ձայնը,- ես չեմ միջամտելու: Այսուհետ նույնպես: Դու քո խոսքն ասացիր: Հերթը նրանցն է: Ուստի պատրաստվիր, ժամանակն է»:
- Քո ձեռքն եմ հանձնում իմ հոգին, հայր,- մրմնջաց խաչյալն ու ավանդեց հոգին:
Հանկարծ ես զգացի, թե ինչ հետաքրքիր բառակապակցություն է անցել իմ մտքով` «ավանդեց հոգին», սակայն ուշադրություն չդարձրի դրան, որովհետև այն պահին, երբ նա ավանդեց հոգին, ես զգացի, որ նրա մարմինը` մինչ այդ բացարձակապես աննյութեղեն կարծես, անկշիռ, հանկարծ ծանրացավ, դարձավ իրոք մարմին: Լույսի խուրձը ճառագեց նրա միջից, ողողեց ինձ և անհետացավ երկնքի խորքերում:
Ետմիջօրե էր, ժամը մոտավորապես երեքը:
Խաչյալի շուտափույթ մահը խուճապ առաջացրեց բազմության մեջ: Խաչվածները սովորաբար խաչի վրա օրեր էին անցկացնում ու մահանում երկարուձիգ չարչարանքից հետո, բայց այս անգամ այլ կերպ եղավ: Նրա մահը տեսնելով, ոմանք սկսեցին ողբալ, մյուսները հիասթափված հառաչեցին, որ կարճ տևեց նրա մահը վայելելու հաճույքը: Իսկ զինվորներից մեկը մահը ստուգելու նպատակով գեղարդով խոցեց նրա կողը:
Եվ բոլորը տեսան, որ նա մահացել է, իսկ ես տեսա, որ նա ոչ թե մահացավ, այլ ավանդեց հոգին: Ես իմ կենսափորձով արդեն գիտեի, որ մահ չկա աշխարհում: Առավել ևս մահ չկա նրան` խաչյալին, ով, ասում եմ ձեզ վստահաբար, ինձնից հեռանալով` գնում էր արդեն դեպի այլ տարածություն, ինձ թողնում որպես իր մասին հիշեցում, որպես ուխտի նշանակ, կնիք, որով մարդիկ կնքելու են իրենց, երբ կամենան բացվել նրա առջև. խաչը բանալի է, որով մարդու հոգին բացվում է Աստծո առջև: Իմ պատկերը նրա խորհրդանիշն է:
Հավաստիանալով, որ խաչյալը մահացել է, բազմության միջից մի մարդ առանձնացավ, արագ իջավ բլուրից, ապա քիչ անց վերադարձավ և խաչյալին հուղարկավորելու իրավունքը պահակախմբին ցույց տալով` արագ գործի անցավ:
Ժամը մոտավորապես վեցն էր: Գամերը հանեցին իմ մարմնից և նրան տարան անհայտ ուղղությամբ:
Ես մնացի գետնին ընկած, անտեր, մոռացության մատնված: Եվ դա էր իմ կյանքի ամենատխուր պահը, և քիչ էր մնում խաչյալի նման բացականչեի. «Հայր, ինչու՞ լքեցիր ինձ»:
Սակայն նա ինձ չէր լքել: Ես ներծծված էի նրա էությամբ և ունեի մասը նրա զորության:
Իսկ հետո մյուս երկու խաչափայտերի հետ ինձ դրեցին սայլին, տարան զնդանի գետնահարկ ու մատնեցին մոռացության: Սակայն ես գիտեի, թե ով եմ ես և համբերությամբ սպասում էի իմ ժամին:
Այդպես անցավ մոտ երեք հարյուր տարի:
Իմ մեջ բաբախում էր կենդանության շնորհը, ես կրում էի աստվածային ուխտի խորհուրդը, իմ նշանն արդեն թևածում էր երկրի վրա ու լեռնային այն երկրի դրոշներին, ուր եղել է դրախտը, բայց ես, մոռացված ու անտեսված, ընկած էի այն երկու խաչափայտերի կողքին, որոնք այն ժամանակ նույնպես ինձ հետ էին Գողգոթա լեռան վրա:
Վերջապես ականջիս ձայներ հնչեցին. իմ ձայնը տեղ էր հասել. ինձ երկու խաչափայտերի հետ հանեցին գետնահարկից և կողք կողքի դրեցին գետնին` բարկ արևի տակ: Ինչպես այն ժամանակ, երբ խաչում էին նրան: Ապա բերեցին մի մեռյալ պատանի և նախ պառկեցրին իմ ձախակողմում գտնվող խաչափայտի վրա: Ի՞նչ էին ուզում անել, չհասկացա: Ապա պատանու դին դրեցին աջակողմյան խաչափայտին: Եվ վերջապես ծիրանազգեստ մի տիկնոջ կարգադրությամբ նրա դին դրեցին ինձ վրա:
Ես արդեն նկարագրել եմ, որ բազում փոխակերպումներ եմ զգացել, եղել եմ և ծառ, և սերմ, և իր, լսել եմ խոսքեր, որոնք հասու են եղել միայն իմ ականջներին, սակայն այս փոխակերպումն առավել էր, քան նույնիսկ վերջինը. իմ մեջ խոսեց խաչյալի ձայնը, ես անհուն կարեկցանքով լցվեցի կյանքից վաղաժամ հեռացած պատանու հանդեպ. զգացի նրա հարազատների ցավն ու սիրած աղջկա լուռ հառաչանքը, և հանկարծ իմ անկենդան, փայտե խորքերից բխեց այնպիսի մի զորություն, որ ինքս էլ չիմացա, թե ինչպես հանկարծ կրկնեցի խոսքեր, որ ինձնից առաջ ասել էր խաչյալը. «Վեր կաց և քայլիր»,- ասացի ես, և պատանին կենդանացավ:
Հրաշքը տեսնելով` բազմությունը ցնծագին աղաղակ բարձրացրեց, և ես հասկացա, որ նրանք որոնում էին ինձ. որոնում էին ու գտել էին. ես վերակենդանացա կրկին և շարունակեցի ապրել որպես խաչյալի, նրա և Աստծո ուխտի խորհրդանիշ: Ու թեև գիտեմ, որ ինձ դեռ բազում փորձություններ են սպասում, սակայն գիտեմ նաև, որ այլևս հավերժական եմ իրապես, քանզի ես հաղորդում էի այն, ինչ իմ մեջ էր ներծծվել խաչյալի արյան հետ: Ես հավերժական եմ, բայց դա այն հավերժությունը չէր, ինչ պատկերացնում էի նախկինում: Այս հավերժության մեջ կարևոր էր ոչ թե իմ անձը, այլ այն, ինչ հաղորդում էի. կարևորը ոչ թե անձն է, անձնապես լինելն է, այլ խոսք լինելն է, որպես խոսք ապրելն ու կյանքի կոչվելը:
Ծանոթություններ
. Հիսուս Քրիստոսին խաչ են բարձրացրել Զատկին նախորդող ուրբաթ, ժամը իննի մերձակայքում, Գողգոթա լեռան վրա:
. Խաչափայտը տանելու ընթացքում Հիսուս Քրիստոսին կարճատև հանգիստ չի թույլատրել հռոմեացի մի լեգիոներ` Կարտաֆիլ կամ Ահասվեր անունով, որը դատապարտվել է անմահության և հավերժական թափառումի («Թափառական հրեան»): Նա դարձի է եկել և սպասում է Քրիստոսի երկրորդ գալուստին, ով նրան պիտի ազատի անմահության նզովքից և մահ պարգևի: Ըստ անգլիացի վանական Ռոջեր Ուենդովերցու (13-րդ դար)` Հայաստանից եկած մի վանական պատմել է, թե անձամբ է ճանաչում Քրիստոսին անարգած Կարտաֆիլ անունով մեկին, որը զղջացել է, մկրտվել, ընդունել Հովսեփ անունը և վարում է ճգնավորի կյանք: Ըստ մեկ այլ ավանդազրույցի` Ահասվերը Քրիստոսի երկրորդ գալուստին սպասում է` հարցնելով բոլորին, թե չի՞ գալիս արդյոք խաչափայտը շալակին մարդը:
. Հիսուսի խաչափայտը տարած մարդը Սիմոն Կյուրենացին է:
. Հիսուսին խաչելու օրը` կեսօրին, տեղի է ունեցել արևի խավարում, երկիրը ցնցվել է, և վերից վար պատռվել է տաճարի վարագույրը:
. Հիսուսի ձախ ու աջ կողմերում խաչված են եղել երկու ավազակ:
. Խաչ բարձրացնելուց առաջ մահապարտին տալիս էին գինու և զմուռսի (լեղու) խառնուրդ` ցավազրկող թմրանյութ:
. Խաչի վրա Հիսուս Քրիստոսի ասած խոսքերն են. «Հայր, ներիր նրանց, որովհետև չգիտեն, թե ինչ են անում», «Ճշմարիտ եմ ասում, այսօր իսկ ինձ հետ դրախտում կլինես», «Ով կին, ահա քո որդին», «Ահա քո մայրը», «Ծարավ եմ», «Աստված իմ, Աստված իմ, ինչու՞ լքեցիր ինձ», «Հայր իմ, քո գիրկն եմ տալիս իմ հոգին», «Ամեն ինչ կատարված է»:
. Հիսուս Քրիստոսը մահացել է անհամեմատ արագ, քան մահանում են խաչվածները: Նրա մահը վրա է հասել ժամը 15-ի սահմաններում:
. Հիսուս Քրիստոսին խաչից իջեցրել և մարմինը հողին են հանձնել ժամը 18-ի մերձակայքում, Պիղատոսից Հովսեփ Արիամաթացու ձեռք բերած թույլտվությամբ:
. Հիսուս Քրիստոսի խաչափայտը 327 թվականին հայտնաբերել է բյուզանդական Կոնստանդիանոս կայսեր մայր Հեղինե կայսրուհին և զետեղել Ս. Հարության տաճարում, որ Երուսաղեմում է: Այն վայրում, ուր հուղարկավորվել և հարություն է առել Հիսուս Քրիստոսը: