Կարծում եք ամեն ինչ գիտե՞ք կյանքի մասին: Եթե այդպես է` սխալվում եք չարաչար: Ձեր իմացածը սոսկ չնչին, տեսանելի մասն է մեկ այլ` անընդգրկուն բանի, որոնք կարծես նույնն են, բայց և անհամեմատելի, ինչպես հորիզոնն ու երկինքը:
Կար ժամանակ սակայն, երբ ես էլ սխալվողների բազմության մեջ էի: Եվ ամեն ինչ պարզ էր ու հասարակ. ես երկնքի տիրակալն էի, արծիվ լեռնային:
Բույնս դրել էի բարձր լեռան գագաթին, անմատչելի ժայռի վրա և հպարտ զննում էի ոտքերիս տակ փռված հողագունդը: Այն իմ շտեմարանն էր և ինձ սնունդ էր մատակարարում, որպեսզի ուտեմ, բազմանամ և իշխեմ. ահա կյանքի ողջ իմաստը` երեք հիմնական բնազդ. գոյություն պահպանել, սերունդ տալ, իշխել: Երկրի վրա շարժվող ամեն բան ստեղծված էր ինձ համար և ծառայում էր այդ նպատակին:
Թերևս` միայն մի խոչընդոտ կար` մարդիկ, որոնց թվում էր, թե իրենք են երկրի ու երկնքի տերը, և ամեն բան ստեղծված է իրենց համար: Բայց դա խաբկանք էր: Սնափառություն: Երկնային բարձունքներից նրանք երևում էին մրջյունի չափ, և նրանց կյանքն էլ մրջնային էր: Կացարանները նման էին միմյանց գլխի կուտակված անհաջող բների, արտերն ու այգիները` գույնզգույն կարկատանների: Նրանց գոյությունն արժանի էր արհամարհանքի, բայց հանդուրժելի էր, որովհետև նրանք աշխատում և ստեղծում էին ինձ համար, շենացնում իմ թագավորությունը: Նրանց ճուտիկները, գառներն ու հորթերը իմ ամենօրյա որսն էին և սիրելի կերակուրը: Կարող էի, իհարկե, նրանց էլ օգտագործել որպես կերակուր, բայց երկու հանգամանք զսպում էր ինձ. նրանց միսը համեղ չէր, և անմտություն է կերակուրի վերածել այն, ինչը կերակուր է ստեղծում քեզ համար: Բավարարվում էի նրանց օգտագործելով և ահ ու սարսափի մեջ պահելով: Իսկ նրանք իմ պատկերը դաջում էին իրենց զինանշանների ու դրոշների վրա և պաշտում ինձ: Ողորմելի արարածներ էին:
Երբ հայտնվում էի նրանց գլխավերևում և հզոր թևերս ծածանելով` խոյընթաց վայր սլանում` նրանք փախչում էին ցանուցիր` սփռվում քամուց հալածված չոր խոտի նման: Զավեշտ էր, երբ փորձում էին դիմադրել: Ժայռաբեկորների ու թփերի ու տակ թաքնվելով` քարեր ու սլաքներ էին նետում ինձ վրա, միամտաբար կարծում, թե կարող են վախեցնել կամ խոցել ինձ: Ընդվզում էին և դիմադրում, պատերազմ մղում Իմ դեմ: Բայց դա ինձ համար սոսկ խաղ էր: Երբեմն ես ցավագին ճիչ էի արձակում, ձևացնում, թե պարսատիկից արձակած քարը կոտրել է թևս կամ սլաքը խոցել է կուրծքս: Այդ ժամանակ նրանք ելնում էին թաքստոցներից և հրճվագին աղաղակ բարձրացնելով` փորձում որսալ ինձ: Հավանաբար ձգտում էին կուռքի արձանի վերածել ինձ ու պաշտել: Բայց ես չէի ուզում լինել կուռք: Ես ուզում էի ապրել, և իշխել հարատև: Բավական էր մի ահազդու կռինչ, մի ահարկու հայացք, որպեսզի նրանք գիտակցեն իրենց տեղը, դառնան այն, ինչ են, և փրկվեն փախուստով:
Սակայն պետք է ասեմ նաև, որ իրենց ողջ թուլությամբ հանդերձ, մարդիկ նաև հավակնոտ էին` անլիարժեքության անսահաման հավակնոտությամբ ներծծված երևակայում էին, որ իրենք ոչ միայն երկրի, այլև երկնքի տիրակալն են, նույնիսկ, ով զավեշտ, թռչելու անհաջող ջանքեր էին գործադրում: Բնականաբար, զուրկ էին այդ շնորհից, բայց ինչ-ինչ սարքեր էին հորինում, թևեր հագնում, ժայռերից ու բարձունքներից ցատկելով` փորձում թռչել: Ճգնում էին բնությունից անարժան համարվածը լրացնել բանականության օգնությամբ: Բայց բնությունը գիտի ում ինչ է տալիս և ինչի համար: Վերուստ սահմանված կարգի խախտումը անհանդուրժելի է և պատժելի: Թռչելու փորձը վերածվում էր գահավեժ անկման, և նրանք ջախջախվում էին իրենց հարազատ հողին զարնվելով: Քայլելու համար ծնվածը թռչել չի կարող: Նրանց ջանքերը անարգանք էին թռիչքի հանդեպ, ես ծիծաղում էի նրանց վրա, բայց այդ ծիծաղի մեջ ինձ վստահություն և վճռականություն ներարկելու պահանջ կար նաև. նրանց համառությունը ակամա կասկածներ ու վախ էր ծնում:
Իմ աչքերի առջև նրանք շատ բաների են հասել, քայլում էին չորեքթաթ` ոտքի են կանգնել, գործիք ու զենք են ստեղծել, միմյանց միս էին ուտում, հիմա հասել են ընդամենը սպանելու գիտակցության, ինչը, անշուշտ մեծ նվաճում է նման ստորակարգ արարածների համար: Կարելի է, իհարկե, շարունակել այս շարքը, սակայն դադար տանք: Որովհետև հասկանալի է արդեն, որ նրանց ամենամեծ արժանիքը ինքնաստեղծման շնորհն է, որով առանձնանում էին մյուս կենդանի արարածներից և աստիճանաբար իշխանություն ձեռք բերում բոլորի վրա: Բոլորս նույնն էինք, նրանք` փոփոխունակ, ասես սաղմնային վիճակում տեղի ունեցող ձևավորումը նրանց մեջ շարունակվում էր նաև մարմնավորվելուց հետո, ասես փոխվում էին ոչ միայն մարմնով, այլև ներքուստ, և ստեղծում ինչ-որ բան, որն անտեսանելի էր մեր աչքերի համար, անհասկանալի մեր գիտակցության համար, անընկալելի մեր ընկալունակության համար: Եվ ես, ինքս ինձ չխոստովանելով անգամ, հոգուս խորքում վախենում էի, որ օրերից մի օր նրանք ձեռք կբերեն նաև թռչելու ընդունակություն և արշավանք կսկեն իմ թագավորության դեմ:
Ճիշտն ասած, դա հպանցիկ վախ էր, բայց ես, այնուամենայնիվ, քայլեր էի ձեռնարկում դրա հնարավորությունն անգամ կանխելու համար և ձագերիս ուսուցանում իշխելու արվեստը, հաղորդում իմ գիտելիքն ու կենսափորձը, երկնային բարձունքների իշխանությունը երկոտանիներին չզիջելու վճռականությունը: Խոստովանեմ նաև, որ նրանց գոյությունն ու մրցակցությունը նույնիսկ ինչ-որ չափով հետաքրքիր էին դարձնում կյանքը: Եվ օգտակար. անհրաժեշտ և պարտադիր է այնպիսի թշնամու գոյությունը, որից իհարկե ուժեղ ես, բայց որին հաղթելը ճիգ ու ջանք է պահանջում: Եթե այդպիսի թշնամի չունես` նույնիսկ կարելի է մտածել հորինելու մասին. հույժ առողջարար է:
Ինչևէ: Այդպես ապրում էինք, ու, թվում էր, այդպես շարունակվելու է հավերժ: սակայն անձրևը փոխեց ամեն բան:
Անձրևը սկսվեց անսպասելիորեն, մանր կաթիլներով, տարվա այն ժամանակ, երբ սովորաբար երաշտ է: Առաջին կաթիլները ուրախություն պարգևեցին: Ձագուկներս, որ նոր պիտի սովորեին թռչել, հրճվանքից բացել էին կտուցներն ու անձրևի կաթիլները որսալով` ցնծագին ճիչեր էին արձակում: Թույլ տվեցի, որ խաղան սրտներն ուզածի չափ ու լավ թրջվեն: Հետո լայն թևերս ամպհովանու նման տարածեցի նրանց գլխավերևում և իմ մարմնով ձագուկներիս պաշտպանելով` սկսեցի սպասել անձրևի ավարտին:
Սակայն անձրևը ավարտվելու նշան անգամ ցույց չէր տալիս: Երկինքն ամբողջությամբ թաղվել էր թանձր ամպերի տակ, մանր կաթիլներին աստիճանաբար փոխարինեցին խոշոր, ջրալի կաթիլները, և հորդառատ տեղատարափը ջրերի անթափանց պատնեշով ծածկեց չորս դին:
Այդպես անցավ մի ողջ հավերժություն: Ամենազարհուրելին այն էր, որ անձրևը գալիս էր այնպիսի միալար հետևողականությամբ, ասես ինչ-որ նպատակ էր իրագործում և չի դադարելու` մինչև նպատակին չհասնի:
Այն եզակի պահերին, երբ սնունդ հայթայթելու անհրաժեշտությունից դրդված լքում էի բույնս և ձագուկներիս թողնելով բախտի քմահաճույքին` դժվարությամբ ճեղքում անձրևի պատնեշը, տեսնում էի, թե դաշտերն ու հարթավայրերը ինչպես են ծածկվել համատարած ջրերով, որոնց տակ անհետանում էին նաև մարդկային բնակավայրերը` ինձ վերջնականապես ազատելով անհեթեթ մրցակցությունից:
Բայց եկավ այնպիսի ժամանակ, երբ ջրերը ծածկեցին ամենայն բան, մնաց միայն իմ ժայռը, ձագերս սովի մատնվեցին և նրանց փրկելու համար ստիպված էի դիմել ծայրահեղ քայլի. սպանեցի թույլին և նրա մսով կերակրեցի ուժեղին: Ձագիս զոհեցի հանուն տեսակիս փրկության: Այդ ճակատագրական պահին էր, որ մոլեգին կատաղությամբ լցվեցի երկնքի նկատմամբ ու խոյացա վեր` անձրևի ակը գտնելու և հզոր կտուցիս հարվածներով հիմնահատակ ավիրելու մտադրությամբ: Սակայն իմ հզոր թևերն անզոր էին հաղթահարել ամպերի պատնեշը, ասես ինչ-որ բան արգելում, թույլ չէր տալիս իրականացնել իմ նպատակը, իսկ երբ թվում էր, թե մի գերագույն, վերջին ճիգով վերջապես դուրս եմ պրծել ամպերի գերությունից, հայտնվեցի կայծակների մահացու օղակում, որոնք կրակե պատնեշ դրեցին իմ դեմ և հալածեցին որպես մի ելուզակ երկոտանի: Թվում էր, ինքնապաշտպանական իմ բնական ըմբոստացումը ոտնձգություն է մի գերագույն կամքի դեմ, և ես ձեռնարկել եմ անիրականալին: Թևերս վառվեցին և ես գահավեժ տապալվեցի իմ սպանված ձագի փետուների վրա:
Եվ եկավ նաև այնպիսի ժամանակ, երբ ջրերը ծածկեցին նաև իմ լեռն ու իմ ժայռը, և երկիրն ամբողջ անհետացավ ջրերի տակ: Այլ ելք չկար. ես ձագիս դրեցի ուսերիս և թռա ջրերի վրայով:
Երկար, անհուսորեն երկար տևեց իմ դեգերումը ջրերի վրա: Այնքան, որ սկսեցին սպառվել նույնիսկ իմ անսպառ թվացող ուժերը: Եվ զգում էի, որ կատարվելու է ահավոր բան. ձագիս չնչին ծանրությունը դառնում էր անտանելի: Օրհասը գալիս էր զարհուրելի անխուսափելիությամբ: Հասունանում էր ձագիցս ազատվելու անհրաժեշտություն: Այլապես զոհվելու էինք երկուսս էլ:
Ես ամեն ինչ արեցի դրա դեմ պայքարելու համար: Վկա` այն կապույտ երկինքը, որն հավանաբար այլևս չեմ տեսնի երբեք: Բայց, պարզվեց, սահաման ունի ոչ միայն իմ մարմնի ուժն ու կորովը, այլև մայրական սերն ու անձնազոհությունը: Սահման ունի նաև տեսակը շարունակելու բնազդը: Սահման չունեին միայն ջրերը և գոյությունը պահպանելու անսահման, անդիմադրելի, անհաղթահարելի մղումը: Սակայն չափազանց տարօրինակ, արտառոց զգացողություն էր դա: Եթե այն լիներ խելագար, մոլեգին ցանկություն` բնազդ, ես կհասկանայի, թե ինչ է կատարվում ինձ հետ , ինչքան էլ ստորացուցիչ ու մորթապաշտ լիներ այն: Բայց ինձ առաջնորդում էր ոչ թե գոյության բնազդը, այլ դարձյալ գերագույն կամք հիշեցնող մի զորություն, որը զգում, բայց չէի գիտակցում: Չէր բացառվում, որ հանուն ձագիս փրկության զոհեի ինձ, բայց այդ կամքը ինձնից զորեղ էր: Գիտեի, որ կա մի բան, որն իրագործելու համար Ես պետք է լինեմ, բայց ի՞նչ էր դա` չգիտեի:
Ի վերջո եկավ օրհասական պահը: Թևերս քսվեցին ջրերին: Թաց փետուրներս ծանրացրին մարմինս: Անխուսափելին ծանրացրեց հոգիս: Ժամ էր ճակատագրական վճիռի: Ես խորտակվում էի ձագիս հետ, միասին: Եվ ինքս էլ չհասկացա, թե ինչպես թոթվեցի ուսերս: Իմ վերջին, միակ ձագուկը, իմ գենի, իմ տեսակի, իմ իշխանության շարունակողը անհետացավ ջրերի մեջ:
Ձագիս կորստյան անտանելի ցավին հաջորդեց իմ փրկության սփոփանքը: Թռիչքիս մեջ հուսադրող երանգ հայտնվեց և ես, մի պտույտ գործելով այն հորձանուտի վրա, որ առաջացրել էր ձագիս խորասուզվող մարմինը, սավառնեցի հեռու` ձգտելով վայրկյան առաջ ազատվել երերուն գերեզմանի հալածանքից և գտնել ապահով հանգրվան, ջրերից ազատ ցամաքի բեկոր:
Բայց այդպիսին չկար դարձյալ երկար ժամանակ, և անհուսությունը պատեց ինձ կրկին: Վերջապես, երբ թվում էր, թե չկա այլևս ոչ մի փրկություն, ջրերի հեռուներում ցամաքի նշույլ երևաց: Այն նման էր երկնային կղզյակի, որն անհավատալիորեն դուրս էր մնացել ջրերի ամենակուլ գրկախառնումից, և, ըստ այդմ, անհնար էր պատկերացնել, թե ինչ բարձրություն է ունեցել ի սկզբանե: Ասես նախատեսված էր այդ օրվա և իմ փրկության համար: Մի վերջին, գերագույն ճիգով հասա լեռան գագաթ և ուժասպառ տարածվեցի մայր հողին: Բոլորս նրան ենք պարտական մեր գոյությամբ: Նույնիսկ ես` երկնքի տիրակալը:
Լեռան գագաթը սոսկ ապաստան չէր, փրկություն էր: Երբ շատ թե քիչ ուշքի եկա, սկսեցի երկար պտույտներ գործել լեռան շուրջ, փնտրել այլ ցամաք, որս, կենդանի շունչ: Բայց ջրերը ծածկել էին ողջ երկրագունդը, միակ փրկվածը մենք էինք` ես և լեռը: Ակնհայտ էր, որ լեռը երբևէ չի ծածկվել ջրերի տակ և եղել է միշտ` ջրհեղեղից առաջ, ջրհեղեղի ժամանակ, լինելու է դրանից հետո: Բայց նրա գագաթին չկար ոչ մի կենդանի շունչ: Անհավատալի է, բայց չէր փրկվել նույնիսկ ոչ մի սողուն, ոչ մի կրծող, ոչ մի թռչուն: Նույնիսկ մրջյուն չէր փրկվել: Պարզ տրամաբանությունն անգամ հուշում էր, որ ջրերի վարարելուն զուգընթաց գոնե որոշ կենդանիներ պիտի բարձրանային լեռն ի վեր, հանգրվան գտնեին նրա գագաթին, փրկվեին: Բայց կարծես գործում էր այլ տրամաբանություն. համընդհանուր բնաջնջման տրամաբանություն, որն անբացատրելի պատճառներով խնայել էր ինձ ու լեռանը:
Այդպես անցան անթիվ օրեր: Սովն ու մենակությունը ջլատում էին ինձ:
Վերջապես ջրերն իջնելու նշաններ ցուցանեցին, և ես թողեցի լեռան գագաթն ու սնունդ որոնելով, սկսեցի խուզարկել աստիճանաբար ի հայտ եկող լեռնագագաթներն ու ցամաքալեզվակները: Սակայն ոչինչ չկար: Ապշեցուցիչ էր, բայց նույնիսկ ձուկ ու այլ ջրային կենդանիներ չկային: Ասես ոչնչացել էր ոչ միայն երկնային ու երկրային, այլ նաև ջրային կենդանական աշխարհը, բոլոր շնչավոր արարածները, և ավելի ու ավելի հաճախ էր մտքումս տարօրինակ հարց ծագում. եթե այդպես է, ապա ես ինչու՞ եմ փրկվել:
Եվ ահա մի անգամ, երբ աչքերս փակ ընկել էի անպատասխան մտքերի հորձանուտը, հանկարծ ինչ-որ ձայն լսեցի: Ձևացնելով, թե քնած եմ, կիսափակ կոպերիս տակից հայացք նետեցի շուրջս: Անմիջապես նկատեցի մի կապտասև թռչուն. ագռավ էր: Անհավատալի էր, թե նա ինչպես էր փրկվել: Ագռավը նկատել էր ինձ, բայց ով զարմանք` չէր փախչում, սարսափահար աչքերն ինձ հառած` ինչ-որ բան էր որոնում նորածիլ խոտերի մեջ: Վերջապես կտուցով ինչ-որ շյուղ վերցրեց և պատրաստվում էր թռչել: Սակայն որսորդի բնազդը դեռ արթուն էր իմ մեջ: Հզոր թևիս մի հարվածով տապալեցի նրան և մագիլներս խրեցի կոկորդը: Թռչունը սուր ճիչ արձակեց և տարօրինակ, չափազանց տարօրինակ հայացքով նայեց ինձ: Ասես արել էի մի բան, որը չպիտի անեի: Այնինչ ես արել էի այն, ինչ արել եմ միշտ և պետք է անեմ միշտ. սնունդ էի հայթայթել: Բայց մտածելու ժամանակը չէր: Ես բզկտեցի նրա մարմինն ու խժռեցի: Երբեք նման համեղ բան չէի կերել: Այդպիսի համ ունի երևի միայն արգելված պտուղը: Կերա մինչև վերջին ոսկորը: Մաքրազարդեցի նույնիսկ կաշին կտուցի շուրջ: Բայց չկարողացա հանել անկենդան կտուցում սեղմած շյուղը:
Ապա օրերը կրկնվեցին նույն միալար հերթականությամբ: Անձրև դադարել էր, բայց ջրերը դեռ չէին քաշվում: Թվում էր, նրանց տեղատվությունը տևելու է նույնքան, որքան անձրևը: Այս սպասումը ավելի ահավոր էր: Նույնքան ահավոր էր ջրերից հետո բացվող երկիրը. ամայի, անկենդան ու անբնակ, մեռյալ երկիր: Բայց մի օր էլ, երբ դարձյալ ընկել էի մտքերի տակ, կրկին շրշյուն լսեցի: Նայեցի` ինչպես ագռավին, ու տեսա, որ մի սպիտակ աղավնի նույն կերպ ինչ-որ բան է որոնում: Իմ ահից նա դողում էր ողջ մարմնով, բայց որոնելու պահանջը մահվան վտանգից զորավոր էր: Վերջապես գտավ որոնածն ու առավ կտուցը. փոքրիկ, լեռնային մանուշակ էր, սակայն չգիտես ինչու ինձ թվաց, որ նա կարծում է, թե գտածը ձիթենու շյուղ է:
Շյուղը կտուցն առնելուն պես աղավնին թռավ: Բայց նրան սոսկ թվում էր, որ թռնում է, որ փրկվում է: Խաբկանք էր ինչպես ամենայն բան: Չկար թիչք և չկար փրկություն: Իմ հզոր թևը: Իմ խորտակիչ կտուցը: Իմ մահացու ճիրանները: Մի ակնթարթ, մի հարված, և աղավնին արժանանալու էր ագռավի ճակատագրին: Սկզբում կարծես այդպես էր և բնական: Թևս բարձրացավ և իջավ` իր ճանապարհին ոչնչացնելով ամենայն բան: Բայց` ով անհավատալի. թեևս կանգ առավ աղավնու գլխավերևում: Ասես նրա և իմ հարվածի միջև օդի անտեսանելի պատնեշ էր, անհաղթահարելի արգելք: Եվ ես արեցի ևս մի անհավատալի բան. ոչ միայն թույլ տվեցի, որ իմ համեղ կերակուրը, կենարար ուժի աղբյուրը` աղավնին, օդ բարձրանա, այլև պահապան հրեշտակի նման հետևեցի նրան: Վեր բարձրացա և ինչպես ձագերիս վրա էի ամպհովանու նման տարածում թևերս, սկսեցի բարձրից հսկել նրան:
Չնայած այդ զգացողությանը, ես գիտեի, որ դա խաղ է ընդամենը, որսորդի խաղ անխուսափելի զոհի հետ: Գիտեի, որ հարմար առիթի եմ սպասում, և ինչի սպասում էի, չուշացավ: Փոքրիկ, ճերմակ թռչնակը, որն իրեն չգիտեմ ինչ էր երևակայում, իսկ իրականում սպիտակ ու համեղ մսի մի պատառ էր ընդամենը, վերջապես ուժասպառ եղավ ու գահավիժեց դեպի ջրերը: Ես միայն հպանցիկ ուշադրություն դարձրեցի այն բանին, որ նա ագռավից ամուր է սեղմել շյուղը իր թույլ կտուցի մեջ: Վայրկենապես վայր խոյացա` որսս ջրերին կուլ գնալուց խլելու վճռականությամբ լի: Բայց արեցի բնավ ոչ այն ինչ, ինչ մտադիր էի, ինչ սպասվում էր և բնական էր: Ես սուզվեցի աղավնու տակ, և այն պահին, երբ նա անհետանալու էր ջրերի մեջ, ուսս դեմ տվեցի ու ինչպես միակ ձագիս, վերցրեցի նրա ծանրությունն ինձ վրա, բարձրացրեցի վեր, դեպի կյանք:
Այսպես նույնպես անցավ մի ողջ հավիտենություն: Ես տանում էի աղավնուն: Ընդ որում, իմ կամքից անկախ, ինչ-որ ներքին ձայնի հնազանդ, ես թռչում էի դեպի այն լեռը, ուր ապաստան էի գտել առաջին անգամ ու փրկվել: Հավանաբար դա էլ ինչ-որ խորհուրդ ուներ: Ուշագրավ է, որ ահից ու շնորհապարտությունից իմ մեջքին դողդողացող աղավնին նույնպես կարծես հուշում էր այդ ուղղությունը:
Բայց իմ ուժերը դարձյալ սպառվեցին: Կյանքը, այնուամենայնիվ, հոգնեցուցիչ է, և գալիս է մի ժամանակ, երբ հրաժեշտի անհրաժեշտությանը միախառնվում է նաև ցանկությունը: Կարծես ամեն բան արված է արդեն, և քեզ մնում է անել ընդամենը մի բան` հեռանալ: Եվ կամ առանց ծեքծեքումների. պարզապես ելնել ու գնալ:
Զգացի, որ եկել է այդ ժամանակը: Բայց աղավնին իմ մեջքին էր, ես ոչ թե ինձ էի պատկանում այլ նրան: Ես պարտավոր էի դիմանալ: Դա իմ կյանքի գերագույն ջանքն էր, ճարահատ ճիգը, վերջին հաղթական գոտեմարտն ու վերջին սխրանքը. ես հաղթեցի ինքս ինձ: Աղավնուն պահեցի այնքան, մինչև նա սթափվեց, ուժ հավաքեց և իմ մարմինը որպես հենարան օգտագործելով` վեր բարձրացավ:
Այլևս անիմաստ էր ամեն բան: Ասենք, ինձնից այլևս ոչինչ կախված չէր: Աղավնու չնչին շարժումը կործանարար էր ինձ համար: Մեկի փրկությունը գալիս է մյուսի զոհողության ճանապարհով: Աղավնին թռավ, իսկ ես անհետացա ջրերի խորքում: Եվ այն պահին, երբ անհետանում էի, թվաց, թե տեսնում եմ լեռան գագաթին իջած մի նավ, տախտակամածին` ձեռքն աչքերին հովանի արած մեկին, որը երկնքում ինչ-որ բան է որոնում: Հասկացա, որ ինձ` երկնքի տիրակալին չէր որոնում. աղավնուն էր որոնում: Ինձ պարզապես չտեսավ, չիմացավ իմ մասին: Չիմացավ, որ երկնքի տիրակալը իրեն զոհեց հանուն երկոտանու փրկության:
Բայց դա բնավ կարևոր չէր այլևս, որովհետև այն պահին, երբ ջրերն իրենց գիրկն առան ինձ, հասկացա, որ մենք բոլորս դերակատարներն ենք մի վիթխարի Մտահղացման, որը գուցե վերջ չունի, բայց կարող է ընդհատվել ամեն վայրկյան, եթե յուրաքանչյուրը անձնազոհաբար չիրագործի իր դերը: Եվ գլխավորն այստեղ բուն այդ Մտահղացումն է` մնացյալը` ջրհեղեղը, լեռը, նավը, մարդը, ագռավը, աղավնին ես` հավասարազոր գործող անձինք: Իմ և ձագերիս զոհաբերությունը դրանից էր բխում, և ես, իմ տեսակը շարունակվելու էր այլ կերպ: Որովհետև հասկանալի էր արդեն, որ այն, ինչ տեղի ունեցավ, ոչ թե ոչնչացում էր ու բնաջնջում, այլ նորոգում և մի նոր արարում, ուր ինձ` երկնքի տիրակալիս, վերապահված էր Մտահղացման իրագործումն հսկելու և պատահականությունից, ոտնձգությունից կամ այլ միջամտությունից զերծ պահելու առաքելությունը: Ես պիտի ոչնչացնեի ագռավին, որպեսզի նշանը ոչ թե նրան բաժին հասներ, այլ աղավնուն: Պատկերացնու՞մ եք` □ավետաբեր ագռավ□: Ես չեմ պատկերացնում: Ագռավը կյանքի տառապագին և չարագույժ հարատևության գույժն էր տեղ հասցնելու: Աղավնին` փրկագնված ցնծագին կյանքի ավետիսը: Մի՞թե թռչուններին արձակողը ոչ միայն ցամաք էր փնտրում, այլ ևս մեկ հավաստիացում: Փոխվում էր ամենայն բան: Եվ եթե կյանքը մինչ այդ գոյության պայքար էր, այսուհետ ներծծվելու էր գեղեցիկ ապրելու շնչով: Հրաշք չէր լինելու իհարկե, և երկոտանին մնալու էր երկոտանի: Բայց կյանքը շարունակվելու էր այդ ճանապարհով: Եվ դա ինքը արդեն հրաշք էր: Ես` մեկը հրաշագործներից: Ես աղավնու պահապան հրեշտակն էի: Ես Մտահղացման պահապան գունդն էի: Բայց ոչ ոք չգիտեր այդ մասին: Նույնիսկ ես: Եվ ոչ ոք չի կարող ասել, թե հիմա ում վրա է դրված իմ առաքելությունը: Նույնիսկ ինքը չգիտի: Կիմանա, երբ հասնի ժամանակը: Նայեցեք ձեր շուրջ, գուցե տեսնեք, թե ով է պահապանը: Բայց եթե առաջին իսկ հայացքից չգտնեք նրան, ձեզ մի չարչարեք: Ուրեմն դեռ չի հասունացել գաղտնիքը բացահայտելու ժամանակը: Որովհետև դա մեկն այն գերագույն գաղտնիքներից, որին տեղյակ են միայն եզակիները և որը նույնչապ կարևոր է, որքան բուն իրագործողի անունը: Նրան որոնեք: Եվ եթե գտնեք նրան և կամ անհրաժեշտության բերումով հայտնի դառնա` նրա մերձակայքում փնտրեցեք և իմ հետևորդներին: Որովհետև եթե կա Մտահղացում, ուրեմն կա նաև խոչընդոտ: Եթե կա Արարող` կա նաև հակառակորդ: Հենց վերջինս է ներարկում կյանքի այն` պարզունակ պատկերացումը, որպեսզի մեզ ծառայեցնի իր նպատակներին և հաղթանակ կորզի: Քանի դեռ Մտահղացումը իրագործման ճանապարհին է, չի բացառվում ոչ դիպվածը պատահական, ոչ խոչընդոտը նենգադավ: Իսկ հայտնի է վաղուց, որ զոհին վերացնելու նախապայմաններից մեկը պահապանից նրան զրկելն է: Ինչպես, ահա, կատարվում էր իմ դեպքում, երբ համոզում էին ինձ, թե խնդիրը նույնն է միշտ, բոլորի համար, և շատ հասարակ. իրագործել մի քանի պարզունակ բնազդ. ուտել, բազմանալ, իշխել: Ահա և կյանքը, յուր իմաստը: Մոռանում էին սակայն, որ ես երկնքի արքան եմ, արծիվ լեռնային:

Ես այն սուրն եմ, որից ընկնելու է սուր բարձրացնողը:
Ես այն սուրն եմ, որից ընկնելու է սուր բարձրացնողը, որովհետև ես այն ծնոտն էի, որը ապտակ ստացավ, երբ մյուս ծնոտին ապտակ ստանալուց հետո պարզվեց ապտակողին:
Ես այն ծնոտն եմ, որը ապտակ ստացավ` մյուս ծնոտին ապտակ ստանալուց հետո ապտակողին պարզվելով, որովհետև ես նա էի, ով իր թշնամուն սիրեց ինչպես իր անձը:
Ես նա եմ, ով իր թշնամուն սիրեց ինչպես իր անձը, որովհետև ես այն պատվիրանն էի, որի անունը Մի Սպանիր է:
Ես այն պատվիրանն եմ, որի անունը Մի Սպանիր է, որովհետև ես այն էությունն էի, որը ձգտում էր կանխել այն պահի գալուստը, երբ ստիպված կլինեմ ընդունել, որ ես այն սուրն եմ, որից ընկնելու է սուր բարձրացնողը:
Երևի այս ու այսքանը բավարար է պատկերացում կազմելու համար, թե ինչպես եղավ, որ Գրիգոր անունով մի մարդ հայտնվեց Հատուցման Վրիժառու Հրեշտակի վերածվելու ճանապարհին: Սակայն, կարծում եմ, որ անհրաժեշտ է այս անհավատալի թվացող կերպափոխությանը անդրադառնալ առարկայորեն` կենսագրությամբ, որովհետև ներաշխարհի ընդհանրական խմորման դրսևորումը հազվադեպ է իրականության պատկերն հաղորդում այնպիսի հստակ գծագրությամբ, ինչպես այդ ամենը վերապրած մարդու կյանքի պատմությունը, որը, դրանից զատ, մեկ անձի կյանքի պատմություն լինելուց զատ, կրկնվում է անթիվ, անհամար ճակատագրերում, ժամանակի և տարածության գրեթե բոլոր պարունակներում, հավակնում վերածվել դժոխային ընդհանրացման: Զարմանալի է և տխուր (գուցե ավելի զգացական բառերով պետք է արտահայտել այս միտքը), բայց ակնհայտ է. որպեսզի ողբերգությունը հասնի մարդկային գիտակցությանը, պահանջվում է կոնկրետ դեպք, կոնկրետ անձի ողբերգություն: Կարելի է այն համեմատել մարդկային զոհաբերության ծիսակարգի հետ: Այն էլ` գեղեցիկի կործանման նախապայմանով: Ասես մարդկային կյանքը քիչ է, պետք է անպայման լինի գեղեցիկի կործանում: Օրինակ, այն ժամանակներում, երբ աստվածները մարդկանց հանդեպ բարեհաճ էին դառնում արյուն ճաշակելուց հետո միայն, զոհաբերվում էր ամենագեղեցիկ կինը կամ ամենազորեղ ու ազնվատոհմիկ տղամարդը: Կամ. տգեղ կնոջ սիրո ողբերգությունը երբեք այն պատկերացումը չի տալիս ողբերգական սիրո մասին, որքան գեղեցիկ մեկի տառապանքը: Բացառություններ, իհարկե, լինում են, բայց միայն այն դեպքերում, երբ տգեղը տգեղ է այն աստիճան, որ սկսում է վերածվել գեղեցիկի: Գրեթե այնպես, երբ խավարը, հասնելով գերագույն սահմանի, վերածվում է լույսի: եվ կամ սովորական մահկանացուն է վերածվում Հատուցման վրիժառու Հրեշտակի:
Գրիգորը գրիչ էր: Գրիչ նշանակում է գրքեր գրող, արտագրող: Կամ այլ կերպ ասած` մեկը, որը միմյանց է կապում ժամանակները, ապագային փոխանցում անցյալի հիշողությունը, մտքի ընթացքը, ներկայի կենսափորձը: Դա առնչություն էր հավերժության հետ: Տիտանական, աստվածային աշխատանք: Մեկ Գրիչն անում էր այն, ինչ հետագայում անում էին ակադեմիաներ ու ինստիտուտներ ողջ աշխարհով մեկ օգտվելով գիտության, մշակույթի ու տեխնիկայի նվաճումներից: Այն ժամանակներում, երբ ապրում էր Գրիգոր անունով Գրիչը, տպագրության գյուտին դեռ հարյուրավոր տարիներ կային, էլ չենք խոսում համակարգչային կամ տեխնիկայի այլևայլ հրաշքների մասին: Մարդիկ գրքերը բազմացնում էին ձեռամբ` արտագրելով, և սա էլ իր ժամանակի հրաշքներից մեկն էր: Հասկանալի է արդեն, որ ամեն բան գտնվում էր ձեռքով անելու մակարդակի վրա, և, օրինակ, ոչ միայն գրքերն էին արտագրում ձեռքով, կամ եկեղեցու գմբեթի խաչը բաձրացնում ու ցորենը սերմանում ձեռքով, այլև սպանում էին ընդամենը ձեռքով` թրով, նիզակով կամ նետ ու աղեղով` զոհի հետ անմիջական հաղորդակցության մեջ մտնելով, նրա աչքերի մեջ նայելով, հոգեվարքի շունչը ներշնչելով: Իհարկե, սա չի նշանակում, թե նրանք դաժանությամբ զիջում կամ գերազանցում էին տպագրության գյուտից հետո աշխարհ եկած մարդասպաններին, ովքեր փորձում են պատսպարվել` իրենց և զոհի միջև տարածություն ստեղծելով և սպանելով անգամ տիեզերական հեռուներից, կամ նրանց, ովքեր սովորական մահկանացուներին վերածում են մարդասպանների բազմության և գիշատիչ բնազդներին ժայթքելու հնարավորություն ընձեռելով` առաջնորդում իրենց նմանին հոշոտելու: Մարդկության մի շերտ կա, որի համար երբեք ոչինչ չի փոխվում : Փոխվում է միայն գործելակերպը, ձևը, բայց էությունը մնում է նույնը: Նույնն է մնում նաև ժամանակը, անկախ այն բանից, թե դրսում` նրանց մարմնից այն կողմ, ի՞նչ ժամանակ է. քսանմեկերո՞րդ դարն է, քսա՞նը, միջնադա՞րը, թե՞ մարդակերության շրջանն է դեռ:
Գրիգորը արտագրում էր ոչ միայն գրքեր: Նրա գործունեության շրջանակը չափազանց լայն էր և, ասենք, Աստվածաշնչին կամ տարեգրություններին զուգահեռ արտագրում ու տարածում էր նաև տաղեր, հմայություններ, բժշկական դեղատոմսեր, օծանելիքի կամ կերակուրների բաղադրատոմսեր, տրակտատներ և այլն: Այն ամենը, ինչ մարդուն անհրաժեշտ է կյանքի հոգևոր և մարմնավոր, նյութեղեն և աննյութեղեն կողմերը միավորելու, ներդաշնակելու և ճանաչողության, իմացության ու գեղեցկության հասնելու համար:
Դժվար է ասել , որ նա իր ժամանակի ամենանշանավոր Գրիչն էր: Բայց հաստատ է, որ նա որոշակի տարածքում շատ հայտնի անձնավորություն էր և ուներ մեծ վարպետի համարում: Նրա ծառայություններից օգտվում էին հայ, ինչպես նաև այլազգի քրիստոնյա ու մահմեդական իշխանավորներ, ազնվականներ, հոգևորականներ, շինականներ, պչրուհիներ, սիրահարներ, ճանապարհորդներ, հիվանդներ, տանտիկիններ և այլն:
Իհարկե, ճանաչումն ու հեղինակությունը միանգամից չտրվեցին նրան: Սկզբում նույնիսկ ինքը չէր հավատում իր շնորհին, անգամ զարմանում էր, որ տառապագին ուսումնառության տարիներին ուսուցիչը չի հրաժարվում իրենից և ոչ միայն հավատում, այլև հավատ է ներշնչում, որ Գրիգորի գործն այս աշխարհում հենց դա է, դա է նրա կոչումը և առաքելությունը: Մարդը նման է ավազով խեղդված աղբյուրի. անհամար երակներ ունի իր մեջ, որոնք շատ հաճախ մնում են անհայտ ու անտես և միայն երբեմն ինքնաբուխ հորդում: Սովորաբար զգացվում է կարիքն ինչ-որ մեկի կամ ինչ-որ բանի, որի աջակցությամբ միայն հնարավոր է դառնում մի կողմ վանել այդ ավազներն ու կյանքի երակներից սնվելով` լցնել ներաշխարհը, հորդալ, տարածվել, ոռոգել, հագեցնել, բերրիացնել ու ծաղկեցնել: Տալ այն, ինչ տրված է իրեն: Այստեղ երբեմն գործում է ամենազոր նախախնամությունը կամ դիպվածը անկանխատեսելի: Երբեմն, սակայն, այդ ամենը գիտակցաբար ու հետևողականորեն ղեկավարվում է մեկի կողմից: Ուսուցիչը տեսել էր Գրիգորի մեջ բացվող երակները և ճգնում էր, որ նա հավատա իր շնորհին, ի հայտ բերի և դնի ի սպաս:
Ճանաչողությունը Գրիգորին այցելեց, և նա գեղագրության արվեստին տիրապետեց այն ժամանակ, երբ հայտնաբերեց, որ չի կարելի արտագրել, արտանկարել կամ արտապատճենել: Դա սխալ ճանապարհ է: Անհրաժեշտ է ստեղծել տառը, բառը, խոսքը: Գործը վերածել աղոթքի, որի առջև բացվում են երկնային դարպասները: Դա արարչագործություն էր, որի շնորհիվ նրա մագաղաթները ձեռք էին բերում մոգական զորություն: Գիրը հաղորդակցության միջոց էր տեսանելիի և անտեսանելիի, ընկալելիի և անանունի, այլևայլ ոլորտների միջև: Գիտակցաբար թե անգիտակցաբար` պատվիրատուները զգում էին դա և պատվեր տալիս առաջնորդվում ոչ միայն նրա գեղագրական վարպետությամբ, գեղեցիկ ու զարդանախշ, մարգարտաշար ձեռագրով գրված այս կամ այն գիրքն ու ուղեցույցը ունենալու, այնտեղ ամփոփված իմացությանն առնչվելու ցանկությամբ, այլև նրա մագաղաթներից բխող գերբնական զորությունն զգալու և հաղորդակցվելու մղումով:
Գիրգորն իր հանձնառությունը իրականացնում էր բնակավայրերից հեռու գտնվող հնամենի մատուռին կից քարանձավում, որի պատերին դեռ պահպանվել էին առաջին Գրիչների ժայռապատկերների մնացորները:
Ամեն անգամ, երբ պատվեր էր ստանում կամ իր ցանկությամբ էր բազմացնում որևէ բան, նա մագաղաթը դնում էր թևի տակ և բարձրանում ճգնավորի իր խուցը, ուր փակվում էր մինչև աշխատանքի ավարտը: Այդ ընթացքում նա սնվում էր օդով ու ջրով, աշխատում էր զօր ու գիշեր, արեգակի, լուսնի ու ճրագի լույսի տակ, ինքն էլ դառնում թանկարժեք մագաղաթի նման փայլատ, թափանցիկ այնպես, որ երակները գունատ մաշկի տակ ուրվագծվում էին միմյանց շաղկապված կապույտ տողերի նման: Աշխատանքը ավարտելով` նա դուրս էր գալիս խցից, երկար, մտասույզ նայում երկինք: Ճիշտ այնպես, ինչպես վարվում էր աշխատանքի սկզբում` երկնքի կապույտ մագաղաթի վրա մտովի գրելով այն, ինչ հետո գրի էր առնելու իրականության մեջ:
Հավանաբար ժամանակն է ասելու, որ այս ամենը նախապատմությունն է այն օրվա, երբ Գրիգորը ստիպված եղավ գրել խոսքեր, որոնք չէր կամենում գրել:
Դրան նախորդեցին այլ դեպքեր` անհավատալի և զարհուրելի:
Ամեն ինչ սկսվեց նրանից, որ հերթական անգամ քարանձավ բարձրանալով` Գրիգորը չկարողացավ կատարել պատվերը. գրիչը չէր ենթարկվում նրան: Մինչ այդ` այն օրից ի վեր, երբ ընկալեց, որ գիրը աղոթք է, ամեն անգամ, երբ գիչը ձեռքն էր վերցնում և զգում, թե այն ինչպես է միաձուլվում իրեն, դառնում մատների շարունակությունը և այլ մի տեղից շարժում ստանալով` այն հաղորդում ձեռքին, մտքին, էությանը, ընկնում էր երանավետ ինքնամոռացության մեջ, աշխատում ներշնչված, հաճույքով, արդյունավետ: Բայց այս անգամ, ով զարհուրանք, ասես առաջին անգամ էր ձեռքը գրիչ վերցնում: Գործիքը դիմադրում էր ինչպես օտար մի մարմին, չէր ենթարկվում նրա կամքին, ինչպես, օրինակ, չէր ենթարկվելու դահիճի կացինը, եթե պարտադրանքով դրվեր նրա ձեռքը: Խնամքով կտրած, հոգածությամբ հղկված, գուրգուրանքով սրված հնազանդ եղեգնը նիզակի մետաղե ծայրապանակի նման քերծում, ճղճղում, պատառոտում ու փչացնում էր նրբագույն մագաղաթի գալարները, հետքից թողնում արյան կարմիր բծեր հիշեցնող ահասարսուռ նշաններ, թեև թանաքը, ինչպես միշտ, կապույտ էր մաշկի տակից ուրվագծվող երակների նման, իսկ այն, ինչ արտահայտում էին այդ նշանները, ոչ միայն կապ չուներ Գրիգորի ձեռագրի հետ ընդհանրապես, այլև բնույթով կատարելապես հակառակ էր այն մոգական զորությանը, որ սովորաբար տարածում էր Գրիգորի գիրը:
Գրիչի և Գրիգորի գոտեմարտը ավարտվեց Գրիգորի պարտությամբ: Չօգնեց ոչ տքնաջան գիշերների համառ աշխատանքը, ոչ մեխանիկորեն արտապատկերելու փորձերը և ոչ էլ ամենազոր աղոթքը: Աղոթքը դարձել էր մեռյալ, անշունչ, անհոգի խոսք սոսկ և այլևս չէր ներգործում գրչի վրա: Իշխանի պատվերը` գաղտնի ուղերձը, որը պետք է խաղաղության դաշինք ապահովեր հեռավոր երկրի տիրակալի հետ և դադարեցներ այն հսկայական պատի շինարարությունը, որը նրանք կառուցում էին` մնաց անկատար: Դա այն պատն էր, որին բախվելիս վաչկատուն հորդաներին թվաց, թե պատը կառուցվում է իրենց ճանապարհը փակելու համար, և թույլ դիմադրության ուղղությամբ շարժվելու բնազդով առաջնորդվելով` նրանք իրենց երիվարների գլուխները շրջեցին դեպի այն կողմ, ուր չկար պատ` դեպի Լեռնաշխարհ և նրանից անդին. Լեռնաշխարհը բաց էր աշխարհի առջև: Իսկ հեռավոր երկրի տիրակալը պատնեշ էր կառուցում իր և աշխարհի միջև: Դա այն պատն էր, որ հետագայուն համարվեց հրաշալիք: Ոչ միայն այն պատճառով, որ մեծ էր, հսակայական, աննախադեպ ու եզակի, այլև այն պատճառով, որ պատնեշ հանդիսացավ ամենակործան հորդաների դեմ ու հեռավոր երկիրը փրկեց ավերածությունից ու սպանդից, և խորհրդանշում էր ոչ միայն մեծագործություն, այլև հեռատեսություն և իմաստնություն: Սակայն տիրակալը հրաշալիք համարում էր ոչ թե դա կամ ոչ միայն դա, այլև այն, որ այդ պատով պատնեշում էր իր աշխարհակալ, նվաճողական բնազդները, արգելք դնում ինքն իր դեմ: Իսկ իշխանը նրան առաջարկում էր ոչ թե պատնեշվել աշխարհից, այլ բացվել նրա դեմ: Տիրակալը իրատես էր, իշխանը` անիրատես. հետևանքները մեր աչքի առջև են. ուղերձը անիրագործելի էր, և Գրիգորը չկարողացավ գրի առնել այն:
Այլ ելք չկար: Գրիգորն ստիպված էր ի վերջո ընդունել իր պարտությունն ու պատառոտված, կարմիր բծերով ծածկված մագաղաթների մնացորդները խուրջինի մեջ տեղավորելով` վերադառնալ բնակավայր, իշխանին խոստովանել իր պարտությունն ու խնդրել պատվերը վստահել մեկ ուրիշի: Դա տեղի ունեցավ քարանձավ բարձրանալու հարյուրերորդ օրը: Նա քարանձավում փակվել էր գարնան վերջին, իսկ երբ դուրս եկավ, արդեն աշուն էր: Լեռներում գարունը ուշ է գալիս, աշունը` շուտ: Երբ Գրիգորը գալիս էր, գալիս էր գարնան միջով, նոր ծաղկող ալպիական մարգագետինների, հույսերի միջով: Իսկ վերադարձավ աշնան միջով, ուր գարնան զմրուխտ կանաչի և երփներանգ ծաղիկների փոխարեն իշխում էր համատարած դեղինը: Երբ հոգումդ աղոթք կա, և աջդ արարում է, աշունը գեղեցիկ է նույնքան, որքան տարվա ցանկացած եղանակ: Իսկ երբ հոգումդ աղոթք չկա, և աջդ անկյալ է, աշունը մռայլ, մառախլապատ օրերի կացարան է, որի առաստաղից կաթում է ունայնության և տրտմությն տեղատարափը:
Սակայն Գրիգորի տրտմությունը փոխվեց զարհուրանքի, երբ հասավ այն ոլորանին, որից անդին երևում էր բնակավայրը, պատվիրատու իշխանի դղյակը` կիրճի եզրին վեր խոյացող բարձունքի վրա թառած, ու մնացյալ ողջ աշխարհը: Դղյակը երեք կողմից շրջապատված էր անմատչելի խորխորատով, չորրորդ կողմից, որը դղյակը մնացյալ աշխարհի հետ կապող միակ ճանապարհն էր, պաշտպանված էր անմատչելի, հաստաբեստ ու բարձրանիստ պարիսպով ու խորախոր խանդակով, և նույնքան անմատչելի էր թվում, որքան կիրճը, պարիսպն ու խանդակը: Բայց դղյակից բարձրացող ծուխը, պարիսպների ավերակներն ու կյանքի անտեսանելի թրթիռի տեսանելի բացակայությունը վկայում էին, որ աշխարհում չկա որևէ պաշտպանված վայր և ապահով, անվտանգ կացարան. դղյակն ավերակ էր, ավերակ էր բնակավայրը:
Ծխում էր ամեն բան: Հրոսակները հավանաբար նոր էին հեռացել: Ավերածության հետքերը թարմ էին, ինչպես արնածոր վերք: Գրիգորը կուզեկուզ ելավ թաքստոցից ու վազքով նետվեց դեպի դղյակ: Վախն ինչ-որ իմաստով անտեղի էր: Շուրջը կենդանության նշույլ անգամ չկար: Սակայն չկար նաև դիակ ու արյուն: Ուրեմն չէր եղել դիմադրություն, չէր եղել ճակատամարտ: Ըստ երևույթին, հարձակումը տեղի էր ունեցել գիշերը, չափազանց անսպասելի: Չէր բացառվում նաև, որ թշնամին դղյակ էր ներխուժել նենգ հնարքով, դավադիր խաբեությամբ: Դղյակը թալանված էր մինչև վերջին թելը: Սրահներում և միջանցքներում դեգերում էր ամայության քամին: Կործանումի շունչն էր թևածում քանդակազարդ կամարների ներքո: Հրեշտակները վերից նայում էին անիրական տրտմությամբ: Խաղողներից ու նռներից կարմիր արյուն էր ծորում: Աղավնիների գեղգեղոցը վերածվել էր անվերջանալի ողբասացության: Գրիգորը սահմռկեց: Ամայությունն ավելի զարհուրելի էր, քան նախճիրը, եթե ականատես լիներ: Մահվան պատկերը երբեմն ավելի տանելի է, քան անհայտությունը:
Գրիգորը խելագարության եզրին էր: Նա շարժվեց դեպի ելք, սակայն այդ պահին թվաց, թե մոտակա դռներից մեկի ետևում մարդկային շունչ կա: Շունչը կենդանություն չէր հաղորդում, անկենդան էր զարդաքանդակ հրեշտակներից առավել, բայց ձգում էր այնպիսի անդիմադրելի զորությամբ, ինչպիսին կարող է ունենալ միայն մահը: Գրիգորը դանդաղ ենթարկվեց ձգողության ուժին և հիպնոսացած կանգ առավ կրնկահան դռան շեմին: Բացարձակապես դատարկ ննջարանի մարմարե հատակին ընկած էր բռնաբարված իշխանուհին: Նա ամբողջովին մերկ էր, մարմինը տարածված անբնական դիրքով: Բայց ամենաահավորը հայացքն էր. սառած, անկենդան, վշտով, ցավով ու նողկանքով լի հայացքը` հառված անորոշ մի կետի, ըստ երևույթին` Աստծուն: Գրիգորը ակամա հետևեց նրա հայացքի ուղղությանն ու թեև զարհուրանք էր ամբողջությամբ, սակայն զարհուրեց առավել. իշխանուհու հայացքը ուղղված էր պատին գամված իշանին` իր ամուսնուն: Նրան խաչել էին, և նրա հայացքը նույնպես ուղղված էր իր ամուսնուն` իշխանուհուն: Գրիգրորի ապրումները անմարդկային էին նույնքան, որքան աչքերի առջև բացված տեսարանը: Այնուամենայնիվ, նա իր մեջ ուժ գտավ և քայլ արեց դեպի սպանդանոց: Հանեց պարեգոտն ու ծածկեց իշխանուհու բզկտված մարմինը: Այն վերածվեց սև կոկոնի: Ապա մոտեցավ պատին ու փորձեց իջեցնել խաչյալի մարմինը: Սակայն դա վեր էր նրա ուժերից: Թեև կարողացավ հանել գամերն ու սպանվածի սիրտը ճեղքած, պատի մեջ թափանց մխրճված նիզակը, բայց մարմինը անտեսանելի մի զորությամբ կպել, պոկ չէր գալիս պատից: Ասես անկենդան դիակն ինքը չէր ուզում վայրէջք կատարել իր դժնի բարձրությունից:
Անելիք չկար այլևս: Գրիգորը ետ-ետ գնալով դուրս նետվեց ննջարանից, դուրս նետվեց դղյակից և շարժվեց դեպի բնակավայր: Նա անցնում էր ավերակների կույտերի միջով: Տեղ-տեղ դեռ ծուխ էր բարձրանում, բայց կրակն աստիճանաբար հանգչում էր: Խժռել էր ամեն բան, սնունդ չուներ այլևս և հիմա հանգչում էր: Շուրջը ամայություն էր: Օդը հագեցած էր այրված մսի հոտով: Շնչելն անհնար էր, անցանկալի: Հարկավոր էր փախչել, հեռանալ այդտեղից, վերադառնալ քարանձավ, ներսից շարել դուռը, ծեփել կավով, ու ժայռերի հնամենի պատկերների կողքին արձանագրել կատարվածը, որպեսզի չմոռացվի այն, ինչ կատարել է մարդը մարդու հանդեպ, բայց նաև պահել անտեսանելի, անհասանելի, որպեսզի ոչ ոք երբեք չիմանա այդ մասին: Որովհետև բաներ կան, որոնք մոռացության մատնելը չարիք է նույնքան, որքան հիշողության խորքերում սերմանելն ու ամբարելը:
Սակայն ոտքերը Գրիգորի կամքից անկախ տարան դեպի բնակավայրի կենտրոն, ուր գտնվում էր եկեղեցին: Նա ամեն ինչ անում էր բնազդաբար, չգիտակցելով, թե ինչ նպատակ են հետապնդում իր գործողությունները: Թեև թվացյալ անգիտակցականի մեջ կար նաև հստակ նպատակ. գտնել նրան, ում պետք է հարց ուղղվեր կատարվածի վերաբերյալ, և պատասխան պահանջվեր:
Բայց որքան մոտենում էր եկեղեցուն, այնքան ուժգնանում էր այրված մսահոտն ու դառը գիտակցումը, որ եկեղեցին այն վայրը չէ, ուր պետք է գնար, ուր պետք է պատասխան որոներ և պաշտպանություն:
Բնակավայրի կենտրոնում` բլրակի վրա բարձրացող եկեղեցին կանգնած էր մռայլ, աշխարհից խռով: Նրա տուֆակերտ պատերը մթագնել էին մրից: Ասես երկնքից կուպր էր իջել եկեղեցու վրա: Գմբեթը սևակնած բիբ էր հիշեցնում: Խաչը թեքվել և խուլ հառաչանք արձակելով` ճոճվում էր թևակոտոր թռչունի նման:
Վարդագույն, լուսավոր, օրհներգությամբ և խնկաբույրով լի եկեղեցին վերածվել էր մութ ու ցավատանջ դամբանաքարի: Դուռը, որ նախկինում նման էր դեպի երկինք տանող դարպասի, հիշեցնում էր ընդերքի ճանապարհ առաջնորդող խավար խոռոչ: Գրիգորն անցավ այդ շեմն ու հայտնվեց դժոխքում:
Եկեղեցին սպանդանոց էր` լի այրված, ածխացած մարմիններով: Հրոսակները բնակիչներին լցրել էին եկեղեցի և ողջ-ողջ վառել: Նախամուտքն ամբողջությամբ ծածկված էր մարդկային մարմնի մնացորդներով: Իրար էին խառնվել աչք ու փորոտիք, արյուն, պտղաջուր ու կղկղանք: Իսկ եկեղեցու խորքում արձանախմբեր էին: Կրակը եկեղեցու խորքերը չէր հասել: Այնտեղ նախճիր էր գործել ծուխը: Մարդիկ խեղդամահ էին եղել:
Դիակներն այնքան շատ էին, խիտ, կիպ կպած, որ քարացել ու դարձել էին համր, տանջահար արձանախմբեր: Այնպիսին, ինչպիսին սպանության դարեր անց Արմին Վեգներն էր դագերոտիպ պատճենահանմամբ կրկնօրինակելու իր լուսանկարներում: Կամ Պիկասոն էր տեսնելու Գերնիկայում: Կամ արձանագրելու էին սև-սպիտակ կինոժապավենները Օսվենցիմում: Կամ պատկերվելու էին Հիրոսիմայի զոհերի հիշատակին նվիրված հրաձույլ քանդակներում: Կամ բազմագույն արհավիրքի տեսքով սփռելու էին տիեզերական հեռահաղորդակցության միջոցները Հարավսլավիայի տարածքից:
Եկեղեցում իրար գլխի կիտված դիակներից շատերը նման էին ընտանեկան արձանախմբերի: Ահա. մայրը գիրկն է առել նորածին մանկանն ու փորձել կրծքին սեղմելով փրկել, փակել օդի հետ բոլոր կողմերից ներխուժող մահվան ճանապարհը: Մեկ այլ արձանախմբի կենտրոնում գերդաստանի հայրն է, ընտանիքի մայրը` նրան փաթաթված, գլուխը` ուսին դրած: Զավակները` երեք տղա և երկու աղջիկ, ոտքերին կառչած, աղաչական հայացքները ծնողներին գամած, կարծես ասում էին. եթե չէիք պաշտպանելու, ինչու՞ ծնեցիք: Տղամարդու աչքերը բաց են, հայացքը` եկեղեցու գմբեթին ու նրանից անդին հառած: Այլ մի տեղ մի ծերունի կռթնել է ձեռնափայտին, ծնոտը հենել ձեռքին և ունայն նայում է հեռուն: Մեկ ուրիշն ածխացել էր բռունցքն առաջ պարզած, դեմքին` ցասում, աչքերի մեջ` կարծրացած վրեժխնդրություն:
Գրիգորն իրեն մի կերպ դուրս նետեց եկեղեցուց և փոշիների մեջ սայթաքելով` գետին տապալվեց: Աչքերի առջև կիսայրված մագաղաթի ծվեն հայտնվեց. իր ձեռքի գիրն էր: Մոխիրները` իր մագաղաթներից մնացած փոշին: Այն ամենը, ինչ արտագրել էր սիրով, երկյուղածությամբ, աղոթքով` վերածվել էր մոխրի. Ավետարանների պատվիրանները, հեռավոր ժամանակների տարեգրությունները, հավերժական սիրո հմայությունները, ջերմանց մխիթարություն պարգևող դեղատոմսերը, հուղարկավորության ծիսակարգը ավանդող ողբասացությունները, հարսանեկան խրախճանքի աղմուկի խորքերում թաքնված ամուսնական առաջին կենակցություն գլխապտույտ վայելքի մասին շշնջացող հիշատակումները, մկրտության կարգը սահմանող օրինագրերը, աստղագուշակության և աստղագիտության գաղտնիքները փոխանցող տրակտատները, ալքիմիկոսների մագաղաթների գալարները, եկեղեցաշինությանը` վեհասլացություն և ոգեղենություն, բերդապարիսպներին` անառիկություն և ամրություն հաղորդող շաղախի բաղադրատոմսերը, խաչքարերի անկրկնելիության պատգամները, եղանակի կանխատեսման և անապատը բարեբեր հովտի վերածելու ուղեցույցները, այբուբենի պատկերազարդ դասագրքերը, տիեզերական բարոյագիտության հիմունքները, որոնք պատգամում էին, որ մարդու տիեզերական խնդիրը միշտ և բոլոր դեպքերում մարդ մնալն է, տաղերը, խաղիկները, շարականները, սգերգերը, օրհներգերը, աղոթքները` ամենայն բան վերածվել էր մոխիրների, և Գրիգորն ընկած էր իր ստեղծածի մոխրակույտի մեջ:
Ուժերի, կամքի ու կենսունակության մնացորդները ճիգի վերածելով` Գրիգորը ծունկի եկավ, բարձրացրեց ձեռքն ու աչքերի խավարը փարատելով` ջղաձիգ սրբեց դեմքը: Ափի մեջ կուչ եկած մոխիրը քսվեց դեմքին ու ծորաց արտասուքի նման: Միակ ցանկությունը մեռնելն էր. չլինել, չզգալ, չգործել. չլինել` չտեսնել, չզգալ` չտանջվել, չգործել` չկրել հետևանքը:
Լեռնաշխարհը գտնվում էր պատմական քառուղում, Գրիգորը կենսափորձով, հիշողությամբ, մասնագիտական գիտելիքով քաջատեղյակ էր նրա պատմությանը, գիտեր, որ այն ունեցել է մրցակիցներ, հակառակորդներ, թշնամիներ, անկման և վերելքի պահեր, եղել երկիր մոլորակի գողտրիկ անկյուններից մեկը, ուր տեղադրված է եղել դրախտը և ուր հանգրվանել է Նոյը ջրհեղեղից հետո, հայրենիք եղել մի ժողովրդի համար, որը մարդկության մի մասնիկն է ինչպես այլք, և ձգտել է իր ավանդը ներդնել մարդկության մարդեղացման տառապագին ճանապարհին, ենթարկվել է հարձակումների, ավերի, ասպատակության, հաճախ կորցրել ինքնուրույնությունը, բայց ոչ երբեք` ինքնությունը, ստեղծել անկրկնելի մշակույթ, ունեցել անամոք կորուստներ և այլ, և այլն, բայց չէր տեսել նման անմարդկային վերաբերմունք, դաժան, անողոք սպանդ: Չէր տեսել, չէր լսել, չէր իմացել, չէր հիշում: Չէր կարդացել, չէր փոխանցել նման բան: Նույնիսկ ամեն ինչ տեսած Լեռնաշխարհի համար դա նոր երևույթ էր. դժոխքի պատկերը երկրի վրա: Այնքան ահարկու, այնքան զարհուրելի, որ ճզմում, նվաստացնում, ոչնչացնում էր ամենայն բան, կամազրկում, ընդարմացնում, ջլատում, ջախջախում դիմադրության ոգին, սպանում ապրելու բնազդը, դարձնում անհավատ և թողնում կենտ մի ցանկություն` մեռնել` չլինել:
Բայց Գրիգորը բարձրացավ տեղից: Այդպես բարձրանում է լեռը, որի ընդերքում հրաբուխն է բորբոքվում: Կամ ծնրադիր ճգնավորը, որն հայտնաբերել է առաջին Քայլը: Կամ սիրուհուց լուր առած սիրեկանը: Կամ միայնակ ռազմիկը, որը նվիրյալի անկասելի ընթացով մխրճվում է թշնամու սպառազեն զորաշարի մեջ: Կամ անհավատների բազմության մեջ աղոթքի իջած հավատավորը: Կամ ստինքների կենարար պարունակությունը մանկան առջև բացող մայրը: Կամ անապատի համատարած անկենդանությունը ճեղքող նորածիլ բողբոջը: Կամ իր անձը, արժանապատվությունը, ապրելու իրավունքը պաշտպանող այր մարդը: Կամ մարդկությունը, որ մի օր համախմբվելու է Երկիր մոլորակը նվաճելու ելած այլմոլորակայինների դեմ: Կամ Հատուցման Վրիժառու Հրեշտակը: Եվ կամ Գրիչը, որի ձեռքին գրչի փոխարեն դրվում է այն սուրը, որից ընկնելու է սուր բարձրացնողը:
Գրիգորը զինվեց և բարձրացավ հաղթահասակ, սպառազեն, սպառնագին: Փաղաքուշ գորովով գրիչին հանգչելու սովոր ձեռքը զորեղ իջավ գոտուց ի կախ կայծակե սրի երախակալին: Ձախը հուժկու պարուրել էր մագաղաթի գալարին փոխարինած հրափայլ վահանի ափատեղը: Սաղավարտն ամուր պատել էր լայն ճակատը: Ուսերին իջած զրահը պիրկ գրկել էր զորեղ կուրծքը: Աչքերից ցասման հուր էր ցայտում: Աներեր սրտում մոլեգնում էր վրիժառու ռազմիկի անողոք ոգին:
Կերպարանափոխությունը վայրկենական էր, անկասելի, անդառնալի: Սպառազեն, հաղթամարմին, առասպելական հերոսի նման հողը ոտքի տակ դղրդացնելով` ահեղագոչ շարժվեց նա դեպի այն ճանապարհը, որով անցնելու էր հրոսակների զորախումբը:
Լեռնաշխարհը մնացյալ աշխարհի հետ կապող կիրճերից մեկն էր դա, նեղլիկ մի ճանապարհ, որով միաժամանակ կարող էին անցնել ընդամենը երկու-երեք հոգի, և մի զորեղ ռազմիկ կարող էր մի ողջ զորաբանակի ընթացք կասեցնել: Նախախնամությունը Գրիգորի կողմն էր: Հաղթանակի բանալին նրա ձեռքում էր: Սակայն խնդիրը նույնիսկ դա չէր: Վրիժառուն հաղթանակ չի ակնկալում, պատիժ է իրականացնում: Հրոսախմբի արարքն այնքան զարհուրելի էր, ոճիրն այնքան քստմնելի, սպանդն այնքան անմարդկային, որ միակ բանը, որին նրանք արժանի էին, անհատույց, համարժեք պատիժն էր: Աստծո ահեղ դատաստանն էր սուր դրել Գրիգորի ձեռքը: Եվ նա վերցրեց այդ սուրն ու ելավ չարը մարմնավորող թշնամու դեմ:
Նա կիրճի բերան հասավ այն ժամանակ, երբ հրոսախումբը նոր էր պատրաստվում ելնել այնտեղից: Կիրճի երկու կողմերում ուղղաձիգ, բարձր ժայռեր էին, նրանցից մեկը պատվար էր լեռնային սառնորակ լճակի համար, և Գրիգորը կանգնած էր այդ ժայռի գագաթին: Նրա հայտնությունը տարակուսանք և խուճապ առաջացրեց թշնամու շարքերում, ապա ընկալվեց որպես զավեշտ. միայնակ մի անձնասպան` իրենց հաղթ զորքի դիմաց: Բայց երբ նա սրարձակ մխրճվեց քրքջացող հրոսակների մեջ, ծիծաղն արագորեն վերածվեց վայնասունի: Գրիգորը սուրը շարժում էր այնպես, ինչպես գրիչը, թրատում և խողխողում էր այնպիսի վարպետությամբ, ասես գեղագրության գլուխգործոց էր ստեղծում, խոցում էր այնպիսի անվրեպությամբ, ասես պատվիրան էր արձանագրում ուխտադրուժ մարմինների վրա: Սուրը միաձուլվել էր նրա ձեռքին այնպես, ինչպես գրիչն էր միաձուլվում, երբ գրագրությունը վերածվում էր աղոթքի, շարժվում էր այնպես, ինչպես գրիչը, երբ ենթարկվում էր վերերկրային, աստվածային ներշնչանքի զորությանը` պատկերելով այն, ինչ Աստծո կամոք հաղորդվում է մարդ արարածին: Մարտը երկար չտևեց: Գրիգորն անխոցելի էր, անպարտելի: Ով ելավ նրա դեմ, ընկավ սրախողխող: Ով փախուստի դիմեց, ընկավ նետահար: Ով գթություն աղերսեց ծնկաչոք, գլխատվեց տեղում: Ահեղ դատաստանի սուրն էր գործում Գրիգորի ձեռքում, և Գրիգորն ինքը նրա գործիքն էր:
Իհարկե, հասկանալի է, որ այս ամենը` գրչի` սրի վերածվելը, Գրիգորի սպառազեն ռազմիկ դառնալը, անարգ մարդասպաններին արժանի պատիժ հատուցելն ու նրանց գետնատարած դիակների վրա հաղթական շեփոր հնչեցնելը սոսկ բորբոքված երևակայության արդյունք էր, անմարդկային սպանդի պատկերից խելագարված հիվանդ հոգին պատած խաբկանք, տեսիլք, ցնորք: Գրիգորը խելագարվել էր: Երբ մարդասպանները ընկան դիտապաստ և վրեժխնդրության ծարավը հագեցավ, փարատվեց նաև տեսիլքը: Եվ Գրիգորը հայտնաբերեց, որ անզեն, գունատ ու դողդոջուն կանգնած է թշնամու սպառազեն հորդաների առջև, որոնք օղակել և հռհռալով պատրաստվում են հոշոտել իրեն: Նրա ուսերին զրահ չկար, և գլխին սաղավարտ չկար, և ձեռքին սուր չկար. ձեռքին ընդամենը գրիչ էր. սովորական, եղեգնյա գրիչ` նրա միակ զենքը: Եվ այդժամ նա բարձրացրեց զենքն ու երկնքի կապույտ պաստառին արձանագրեց այն, ինչ կյանքի էր կոչելու երկրի վրա:
Հետագա բոլոր տարեգիրները վկայություններ են թողել ահեղ երկրաշարժի մասին, որը տեղի ունեցավ Լեռնաշխարհում այն թվականին, երբ այնտեղ առաջին անգամ հայտնվեցին թուրքերը: Երկուսն էլ զարհուրելի ավերածություններ գործեցին, և ոչ ոք չէր կարող ասել, թե որի պատճառած կորուստն է առավել: Բնականաբար, մարդ արարածի հասցրած վերքն ավելի անբուժելի է թվում, և տարերային աղետի ու թուրքական հորդաների արշավանքի համեմատությունն ավարտվում էր վերջինիս հաղթանակով: Շատերն այս զուգադիպության մեջ տեսնում էին չարագույժ նախանշան: Թեև կային նաև այնպիսիք, ովքեր թույլ ակնարկում էին, թե դա հողի խուլ ընդվզումն է քոչվոր եկվորների դեմ, որոնց բնակավայրը չի ուզում դառնալ այդ հողը: Երրորդները սրան հավելում էին Աստծո պատժող աջի գործունեությունը: Կար նաև ողջախոհ արձանագրողների մի ստվար բազմություն, որը որևէ կապ չէր տեսնում այդ ամենի մեջ և նման զուգահեռն անգամ համարում անհեթեթություն: Սակայն բոլորը միաբերան վկայում էին, որ երկրարշարժի ցնցումներից մեկի ժամանակ ճեղքվել է բարձրլեռնային լճի քարեղեն ափն, ու գահավեժ հեղեղը սրբել, տարել է մոտակա կիրճով անցնող թուրքական այն զորաջոկատը, որն առաջինն էր ներխուժել Լեռնաշխարհ: Վկայվում էր նաև, որ զորաջոկատի հետ հեղեղը տարել է նաև ժամանակի ամենանշանավոր Գրիչներից մեկին` Գրիգորին, որին թուրքերը գերեվարել և կամեցել են տանել իրենց հետ, որպեսզի նրան դարձնեն իրենց տարեգիրն ու նրա կախարդական գրի զորությամբ ժամանակների հիշողությանն հանձնեն իրենց հաղթական ցեղի պատմությունը:
Մեզ հասած գրավոր վկայություններում հիշատակության նշույլ անգամ չկա այն մասին, որ Գրիգորը վերջին պահին ինչ-որ բան է գրել երկնքի պաստառի վրա: Բայց բանավոր ավանդազրույցներում այդ մասին, այնուամենայնիվ, հիշատակվում է:
Սակայն պետք է ասել, որ այստեղ նույնպես չկա միասնական տեսակետ: Տարբեր վայրերի զրույցները միահամուռ ավանդում են, որ լեռնային լիճը կիրճից բաժանող ժայռապատնեշը ճեղքվել, և թուրքերին անագորույն մահվան մատնած հեղեղի ճանապարհը բացվել է ոչ թե երկրաշարժի ցնցումներից, այլ երկնքի պաստառի վրա Գրիգոր Գրիչի գրած տողերի գերբնական զորությամբ: Այս հարցում ավանդազրույցները համակարծիք են: Տարբեր և նույնիսկ իրարամերժ են վկայություններն այն մասին, թե ինչ է գրել Գրիգորը: Որոշ ավանդազրույցներ պնդում են, որ դրանք եղել են հանրահայտ ինչ-որ աղոթքի խոսքեր: Մյուսները ոչ պակաս վստահությամբ հավաստիացնում են, որ, ընդհակառակը, նման զորություն կարող է ունենալ միայն անեծքը: Երրորդնեը կարծում են, թե Գրիգորը դիմել է վաղուց մոռացված ինչ-որ գաղտնագիտության մոգական բանաձևի օգնության: Կան նաև այնպիսիք, ովքեր համաձայն չեն ոչ մեկի, ոչ մյուսի հետ և հայտնում են, թե Գրիչը կարողացել է գրավոր նշանների վերածել իր ցեղի ճիչը. այդ ճիչն է պատռել երկնքի ականջը խուլ խոռոչի վերածող խցանը, և երկրաշարժը հետևանք է ոչ թե թուրքերի դեմ հողի ընդվզման, որի համար իբր միևնունն է, թե ում հոտն է իր մոլախոտերը արածում, այլ այդ ճիչից երկնքում հնչած արձագանքի, և լիճը կիրճից բաժանող պատնեշն էլ ճեղքվել ու ջրերին ճանապարհ է տվել հենց այդ զորությամբ:
Այս պատմության սկզբում ինձ թվում էր, թե չնայած այս կամ այն վկայության, ժխտման կամ հավաստիացման, իրական կամ անիրական վարկածների` Գրիգորը երկնքի պաստառի վրա գրել է այն խոսքերը, որոնք հիշատակված են սկզբում: Եթե հիշում եք, այնտեղ ասված է. ՙԵս այն սուրն եմ, որից ընկնելու է սուր բարձրացնողը…՚ և այլն: Մնացյալը կարող եք հիշել` մի կարճ պահ սկիզբ վերադառնալով, եթե, իհարկե, չեք կորցրել այդ ունակությունը: Ոմանց թվում է, թե սա խանգարում է առաջ շարժվելուն` առաջընթացին: Թյուր պատկերացում և վտանգավոր մոլորություն: Ընդհակառակը, կորցնես սկիզբ վերադառնալու ունակությունը, սկիզբն ինքը կսկսի ընթանալ առջևից: Եվ կկրկնվի այն, ինչ արդեն եղել է: Անցյալի բեռից ազատվելու մի ճանապարհ կա միայն. հասցնել մինչև վերջ: Առաջարկում եմ ասվածը համեմատել հուղարկավորության և ծննդաբերության հետ: Դիակը հողին հանձնելու և երեխա լույս աշխարհ բերելու հետ: Վերջին հաշվով` երկուսն էլ նույնն են: Նույնն է և մահը, և ծնունդը: Երկու դեպքում էլ խոսքը մի բանի մասին է, որը մնացել է անցյալից և պետք է տեղ հասցնել: Այսինքն` ապագա: Որն ամեն վայրկյան դառնում է ներկա: Եվ անցյալ: Եվ այդ ամենի միջով երեխային պետք է հասցնել այս աշխարհ, դիակին` այն: Մեզ թյուրիմացության մեջ է գցում այն, որ կարծում ենք, թե գիտենք մեկն ուր է գալիս և չգիտենք, թե մյուսն ուր է գնում:
Ինչևէ: Ինչքան մոտենում էի պատմության ավարտին, այնքան ուժգնանում էր կասկածը: Թվում էր, թե ինչ-որ բան սխալ եմ կռահել կամ հորինել անհիմն: ի տարբերություն այն ամենի, ինչը, տեսաք, չափազանց հիմնավոր է: Սակայն ամեն ինչից զատ` կա սկզբնական մտահղացման պարտադրանք: Բայց երբ փորձեցի այդպես վարվել, ինձ հետ պատահեց այն, ինչ եղավ Գրիգորի հետ, երբ գրիչը չենթարկվեց նրան և թույլ չտվեց մագաղաթին հանձնել իշխանի ուղերձը: Իմ գրիչը նույնպես չենթարկվեց ինձ և սկսեց ճանկռել ու պատառոտել թուղթը, որի վրա ի հայտ չեկավ ոչ մի հոդաբաշխ նախադասություն: Բայց ես քսանմեկերորդ դարի մարդ եմ: Դիմեցի համակարգչի օգնությանը: Մոնիտորը հլու-հնազանդ պատկերեց ստեղների թելադրանքը: Բայց երևի ինչ-որ բան խաթարվել էր նաև այստեղ: Համակարգչի հիշողությունը հրաժարվեց ամրագրել մոնիտորին պատկերվածը: Բոլոր փորձերը ավարտվեցին անհաջողությամբ: Ասես ոչինչ չէր փոխվել իշխանի ժամանակներից ի վեր: Ավելի ճիշտ, փոխվել էր իրավիճակը, բայց նախպայմանը նույնն է մնացել. բացվել և ոչ փակվել: Տարօրինակ է, Գրիչը հրաժարվել է աշխարհիկ տիրակալին ուղերձ հղել, բայց երնքից պահանջել է անիրական մի բան, և այն իրականացել է:
Ամենայն հավանականությամբ, Գրիգորին այլ խոսքեր էին օգնության հասել:
Ես անեծքը բացառում եմ: Պատճառները մի քանիսն են: Նախ, ինքս եմ ստեղծել Գրիգորին և նրա շուրթերին անեծք չեմ դնի: Ինչպես համոզվեցիք, ինքն էլ նման վերաբերմունք թույլ չէր տա իր հանդեպ: Չէր դիմի այդ միջոցին: Կա մի նուրբ հանգամանք, որին անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել. Գրիգորը, որքան հեղինակի ստեղծածն է, նույնքան էլ ինքնաստեղծ է: Յուրաքանչյուր մարդ ինքն է ստեղծում իրեն, և սա է արարչագործության գաղտնիքը: Աստված յուրաքանչյուրի և ամեն բանի մեջ է: Ընկալում ես` կա: Չես ընկալում` չկա: Բայց լոկ քո մեջ չկա և քեզ համար չկա: Իսկ ինչպես տեսանք, Գրիգորը Աստծո մի մասնիկն էր. ամենայն բանով:
Ուրեմն, Գրիգորը դիմել է աղոթքի օգնությանը և երկնքի պաստառի վրա արձանագրել աշխարհասասան խոսքեր:
Պետք է խոստովանել, որ հավանաբար բոլորս էլ ի սկզբանե գիտեինք, թե խոսքը ինչի մասին է, և ի վերջո ինչի մասին ենք խոսելու:
Բայց ի՞նչ խոսքեր է գրել Գրիգորը:
Կարելի է, իհարկե, համաձայնել այն մտքի հետ, որ բնավ կարևոր չէ, թե ինչ խոսքեր են դրանք: Որովհետև աղոթքը գործում է ոչ թե խոսքի կամ բովանդակության շնորհիվ, այլ հավատի չափով և հավատի զորությամբ: Հավատն է բարձրացրել Գրիգորի ձեռքն ու շարժել երկնքի վրա:
Բայց, իհարկե, համաձայն եք նաև, որ դրանք եղել են ամենակարևոր խոսքերը, որ երբևէ արտաբերել է որևէ մարդ Աստծուն դիմելիս: Այնպիսի խոսքեր, որոնք ամեն բան հանձնել են նրա ձեռքը, ում ուղղված են: Մնացյալը քաոսի ճանապարհ է:
Հասկանալի է արդեն, որ այս պատմության հիմնական խնդիրը այդ խոսքերը հայտնաբերելն է: Ընդ որում, դա Գրիգորի կերպարը ամբողջացնելու անհրաժեշտությունը կամ ճշմարտությունն իմանալու ցանկությունը չէ սոսկ: Դրանում շահագրգռված ենք բոլորս: Վերջին հաշվով, Գրիգորը ապրում է յուրաքանչյուրիս մեջ: Մեզնից յուրաքանչյուրը ինքն իրեն տվել կամ տալու է այն հարցը, թե ինչ կգրեր ինքը երկնքի պաստառի վրա: Մենք որոնում ենք ինքներս մեզ ուղղած հարցի պատասխանը:
Ի՞նչ կգրեր մեզնից յուրաքանչյուրը երկնքի պաստառի վրա:
Այն խոսքե՞րը, որոնց դիմել է Գրիգորը, թե՞ այլ բան:
Կարելի էր, իհարկե, պատմությունն ավարտել այս խորհրդավոր, անորոշ, ազատություն ու պատասխանատվությում շնորհող նախադասությամբ և ձեռքերը լվանալով` հեռվից անխռով հետևել իրադարձությունների հետագա ընթացքին: Բայց Գրիգորը թույլ չտվեց այդպես վարվել: Այն ժամանակ, երբ կարծեցի, թե գլուխս ազատելու հնարավորություն եմ ստացել և որոշեցի ավարտել ու սկիզբ վերադառնալ, տեսա Գրիգորին:
Նա կանգնած էր` թշնամիներով շրջապատված, անզեն, գրիչը ձեռքին: Եվ այն ժամանակ, երբ թշնամին պատրաստվում էր հարձակվել նրա վրա և հոշոտել, դարձնել այնպիսի չգոյություն, ինչպիսին սփռում և սփռելու էին իրենց շուրջ, Գրիգորը բարձրացրեց ձեռքն ու երկնքի պաստառի վրա արձանագրեց այն աշխարհասասան խոսքերը, որոնք ճեղքեցին ժայռերը, երկրաշարժ ու հեղեղ առաջացրեցին և սկիզբ դրեցին վերջի գալուստին:
Ահա դրանք. ՙԵս այն սուրն եմ, որից ընկնելու է սուր բարձրացնողը…՚: Մնացյալը ձեզ հայտնի է:
Բայց անհավատալի բան. Գրիգորը ձեռքը շարժում էր այդ խոսքերի հանգույն, սակայն երկնքի պաստառի վրա արձանագրվեցին բոլորովին այլ խոսքեր: Ես նույնությամբ արտագրեցի դրանք. ՙԵղիցին կամք քո որպես հերկինս և հերկրի…՚:
Որպեսզի պատկերացնենք, թե ինչ տեղի ունեցավ այդ պահին երկնքի պաստառի վրա, անհրաժեշտ է դիմել երևակայության օգնությանը և մտովի միավորել երկու խոսքերը: Կստացվի այս նախադասությունը. ՙԵս այն սուրն եմ, որից ընկնելու է սուր բարձրացնողը, որովհետև եղիցին կամք քո որպես հերկինս և հերկրի՚:
Բայց Նա, ում ուղղված էին Գրիգորի խոսքերը, թուլ չտվեց, որ դրա առաջին մասը ամրագրվի երկնքի հիշողության մեջ: Որովհետև անհրաժեշտ իմաստն արդեն գրված էր երկնքում: Գրված էր ի սկզբանե: Պարզապես հարկավոր էր հայտնաբերել և կյանքի կոչել այն:
Գրիգորի ձեռքը շարժվում էր այնպես, ինչպես այն երանելի ժամանակներում, երբ գործում էր աստվածային ներշնչանքով: Ընդամենը մեկ կիսատ տող գրեց նա, բայց գրեց այն, ինչ ուզում էր ինքը, և այն, ինչ թելադրում էր նրա ձեռքը շարժող զորությունը: Դրանք նույն խոսքերն էին: Պարզապես Գրիգորին թույլ չտրվեց սուր վերցնել: Քանզի սուրն այդ Տեր ուներ, և սուրը Նրա ձեռքին էր: Գրիգորի աղոթքը բացեց Նրա կամքի ճանապարհը դեպի երկիր: Ընդամենը: Եվ սասանվեց երկիրն, ու լեռը ճեղքվեց, և բացվեց ջրերի ճանապարհը: Որպեսզի լինի այնպես, ինչպես ասված է: Մեկ կիսատ տողի շնորհիվ, որը լոկ մանանեխի հատիկի չափն ուներ:

Ես ծառ եմ: Իմ բնա­կա­վայ­րը կա­պույտ լեռ­ներն են, որոնք ծո­վը բա­ժա­նում էին անա­պա­տից: Ես հզոր էի, վիթ­խա­րի, հաս­տա­տուն, ամ­րա­պինդ: Իմ ջղուտ ար­մատ­նե­րը մխրճ­ված էին երկ­րի խոր­քը: Ես զգում էի նրա հևքը: Գա­գաթս հաս­նում էր եր­կինք: Ես լսում էի նրա շն­չա­ռու­թյու­նը: Ես կա­պող օղակ էի նրանց միջև: Իսկ երբ իմ հաղթ մարմ­նին բախ­վե­լով փշր­վում էին ծո­վա­յին մր­րիկ­ներն ու անա­պա­տի խոր­շակ­նե­րը, ես ինձ զգում էի սահ­մա­նա­պահ ռազ­միկ, որի գո­յու­թյունն իր տե­րու­թյան ապա­հո­վու­թյան գրա­վա­կանն է: Եվ ես հպարտ ուղ­ղում էի սլա­ցիկ մար­մինս ու ներծծ­վում այն գի­տակ­ցու­թյամբ, որ ես ան­փո­խա­րի­նե­լի եմ ու հա­վեր­ժա­կան:

Սա­կայն իմ շուրջ տա­րած­ված ծա­ռե­րի զրույց­ներն այլ բան էին ասում: Երբ իջ­նում էր երե­կոն, և օրը թաղ­վում էր կա­պույտ մշուշ­ի մեջ, մեղմ զեփ­յու­ռից սո­սա­փող տերևնե­րը մեզ էին փո­խան­ցում գաղտ­նիք­ներ, որոնք ան­բա­ցատ­րե­լի տագ­նա­պով ու ան­համ­բե­րու­թյամբ էին պա­րու­րում ինձ: Ապ­շե­լու բան էր. ըն­դա­մե­նը մի տար­վա կյանք ու­նե­ցող տերևնե­րը, որոնք սն­վում էին իմ երակ­նե­րով, խո­սում էին այն­պի­սի բա­նե­րի մա­սին, որոն­ցից ես պատ­կե­րա­ցում իսկ չու­նե­ի: Ես են­թադ­րում էի, որ այդ ամե­նը նրանց հա­ղորդ­վում է իմ մի­ջով ու քա­մու շուր­թե­րով. ասես նրանք ոչ թե սոսկ իմ մաս­նիկն էին, այլ մաս էին կազ­մում ինչ­-որ ան­հա­մե­մատ մեծ ու հա­վեր­ժա­կան բա­նի, քան ես էի, և տե­ղե­կու­թյուն էին ստա­նում հենց այն­տե­ղից: Ու ես ստիպ­ված էի գուշ­ա­կել, թե ինչ գաղտ­նիք­ներ են թաքն­ված նրանց սո­սափ­յու­նի տակ:

Ծա­ռե­րը խո­սում էին տերևնե­րի լեզ­վով, տերևնե­րը խո­սում էին մեզ դա­րա­նա­կա­լող վտանգ­նե­րի ու ան­խու­սա­փե­լի վախ­ճա­նի մա­սին, որի անու­նը մահ է, որից այն կողմ չկա ոչինչ: Էլ չի լի­նի լու­սա­բաց, և ցո­ղը չի իջ­նի իմ թրթ­ռուն ոս­տե­րին: Իմ ստ­վերն այլևս չի պատս­պա­րի տո­թա­կեզ անա­պա­տի ճամ­փորդ­նե­րին, և սա­ղարթս այլևս չի լսի ինձ օրհ­նող ու փա­ռա­բա­նող ձայն մարդ­կա­յին: Թռ­չուն­ներն այլևս բույն չեն դնի իմ վար­սե­րի մեջ, այլևս չեմ լի­նի տուն ու կա­ցա­րան և չեմ տես­նի եր­բեք ծնունդ ու առա­ջին թռիչք:

Ես չեմ լի­նի: Եվ որ­պես ապա­ցույց այս չա­րա­գույժ կան­խա­տես­ման` մատ­նա­ցույց էին անում մա­հա­ցած ծա­ռե­րի դա­րա­վոր գե­րեզ­ման­նե­րը, եր­բեմ­նի հզոր մեր ազ­գա­կից­նե­րի փտած ու քայ­քայ­ված մնա­ցորդ­նե­րը, որոնց մեջ բույն էին դրել որ­դերն ու զե­ռուն­նե­րը: Այդ մնա­ցորդ­նե­րի ան­հույս, ան­կեն­դան տես­քը զար­հու­րանք էր պատ­ճա­ռում: Առա­վել զար­հու­րե­լի էին սպան­դի են­թարկ­ված ծա­ռե­րից մնա­ցած հիշ­ո­ղու­թյու­նը` կոճ­ղե­րի գե­րեզ­մա­նո­ցը, որ դան­դաղ, բայց ան­կա­սե­լի­ո­րեն կլա­նում էր ան­տառն ու սո­ղոս­կում լե­ռան լանջն ի վեր` դե­պի ինձ:

Բայց ան­դուլ, ջլա­տող, հոգ­նե­ցու­ցիչ, ասես հի­վան­դա­գին մտա­գա­րու­թյամբ տա­ռա­պող այս զրույց­նե­րին զու­գա­հեռ հն­չում էին ձայ­ներ, որոնք պն­դում էին, թե կյան­քը շա­րու­նակ­վում է նաև մա­հից հե­տո, և մա­հը ոչ թե վերջն է, այլ մի նոր ծնունդ, մի նոր գո­յու­թյան սկիզբ: Ի տար­բե­րու­թյուն նա­խորդ­նե­րի` սրանց փաս­տարկ­նե­րը ոչ թե իրա­կան էին ու տե­սա­նե­լի, այլ վե­րա­ցա­կան էին և ինչ­-որ տեղ նույ­նիսկ թվում էին մտա­ցա­ծին, հու­սադ­րե­լու հա­մար երևակա­յու­թյան խոր­քե­րից պեղ­ված պատ­րանք: Նրանք խո­սում էին ինչ­-որ հո­գու մա­սին, որ ապ­րում է մե­զա­նից յու­րա­քանչ­յու­րի ու բո­լո­րիս բնե­րի անի­մա­նա­լի խոր­քե­րում: Ասում էին նաև, թե ըն­կած ծա­ռե­րի ար­մատ­նե­րից ծիլ տվող կա­նաչ շյու­ղե­րը, կոճ­ղե­րի տա­կից ել­նող ծի­լե­րը, սեր­մե­րը, որ բա­րուր հիշ­եց­նող իմ կո­նե­րից ամեն աշ­ուն շաղ էին գա­լիս ճյու­ղե­րիս տակ, այլ բան չեն, քան ան­մա­հու­թյան նշա­նակ­ներ. ըն­կած ծա­ռը, հա­տած կոճ­ղը, ես. մենք շա­րու­նակ­վում ենք նրանց մեջ: Շա­րու­նակ­վում են նույ­նիսկ սպան­դի են­թարկ­ված ծա­ռե­րը` վե­րա­մարմ­նա­վոր­վե­լով իր կոչ­ված գո­յա­կեր­պի մեջ, շա­րու­նա­կե­լով ապ­րել այդ­պես:

Կյան­քը հա­վեր­ժա­կան է:

Ճիշտ է, ինչ­պես ասա­ցի, այդ ամե­նը ինձ թվում էր չա­փա­զանց ան­հա­վա­տա­լի, խաբ­կանք, գե­ղե­ցիկ սուտ, բայց ըն­դու­նե­լի էր զար­մա­նա­լի­ո­րեն: Ոչ մի­այն որ­պես հույս, այլև հե­ռա­վոր, աղոտ հիշ­ո­ղու­թյամբ, որ ան­բա­ցատ­րե­լի­ո­րեն ծվա­րել էր իմ կեղևի տակ ու եր­բեմն արթ­նա­նում էր, հուշ­ե­լով, որ այն ամե­նը, ինչ աս­վում է, ապ­րել ու վե­րապ­րել եմ ինքս. եղել է ժա­մա­նակ, երբ ինքս եմ եղել փտած կոճղ ու նրա կող­քին բող­բո­ջող նո­րա­տի ծիլ, ըն­կած կոն ու իմ մամ­ռա­կա­լած ար­մատ­նե­րի արան­քում տա­քուկ տե­ղա­վոր­վող սերմ­նա­հա­տիկ, ոգի ան­բա­ցատ­րե­լի ու հա­վեր­ժա­բար մարմ­նա­վոր­վող ու վե­րա­մարմ­նա­վոր­վող: Եղել է ժա­մա­նակ նաև, երբ ես եղել եմ բարձր ու ձիգ մի սյուն, որի վրա դրոշ­ներ ու առա­գաստ­ներ են ծա­ծան­վել, դար­պաս, որ ան­մատ­չե­լի փակ­վում էր չա­րա­կամ­նե­րի առջև ու հյու­րըն­կալ բաց­վում բա­րե­կամ­նե­րի առջև, եղել եմ օրո­րոց և իմ եր­գով քուն պարգևել մա­նուկ­նե­րին, տա­նիք, որի տակ ապաս­տան են գտել ու ըն­տա­նիք կազ­մել, լայ­նա­լիճ աղեղ, որի ար­ձա­կած եռաթև նե­տից դի­տա­պաստ ըն­կել է թշ­նա­մին, զար­դա­նախշ գա­վա­զան, որը նե­ցուկ է եղել տոհ­մի նա­հա­պե­տին, մա­հակ պար­զա­պես, որին ապա­վի­նե­լով հո­վիվն իր հո­տը հասց­րել է ապա­հով հանգր­վան:

Այդ հիշ­ո­ղու­թյուն­նե­րը, որոնք, ճիշտն ասած, չեմ կա­րող հս­տակ որոշ­ել` անց­յա­լի՞ց էին գա­լիս, թե՞ ապա­գա­յից, այն­քան զո­րա­վոր էին, որ ես եր­բեմն նույ­նիսկ ան­համ­բե­րու­թյամբ էի սպա­սում մա­հին, որ­պես­զի վա­յե­լեմ հա­ջորդ կյան­քի բերկ­րան­քը կամ իր լի­նե­լու գո­հու­նա­կու­թյու­նը:

Բայց, ինչ­պես երևում է, բերկ­րան­քը ինձ հա­մար չէր: Երբ հայտն­վե­ցին փայ­տա­հատ­ներն ու մյուս ծա­ռերն ան­տե­սե­լով` ընտ­րե­ցին ինձ, վախ չզ­գա­ցի: Նույ­նիսկ ու­րախ էի, որ վեր­ջա­պես կի­մա­նամ, թե ինչ կա մա­հից ան­դին: Գու­ցե դա էր պատ­ճա­ռը, որ նույ­նիսկ ցավ չզ­գա­ցի, երբ կտ­րում էին ինձ: Ցավ չզ­գա­ցի նաև այն ժա­մա­նակ, երբ հա­տե­ցին ոս­տերս ու ճյու­ղերս, կեղևահան արին, դրին սայ­լին, տա­րան ինձ նման գե­րան­նե­րով լի ինչ­-որ տեղ, վե­րից վար ու լայ­նա­կի շեր­տա­տե­ցին սուր­սայր սղոց­նե­րով, տաշ­ե­ցին կա­ցին­նե­րով, վե­րա­ծե­ցին քա­ռա­կողմ չոր­սու­նե­րի ու գա­մե­րով ագու­ցե­ցին իրար:

Ցավ զգա­ցի այն ժա­մա­նակ, երբ ինձ` քա­ռաթև, ան­բա­ցատ­րե­լի մի առար­կա­յի, տվե­ցին մի մար­դու շա­լակ և աղ­մուկ­-ա­ղա­ղա­կով, ծաղր ու ծա­նա­կով, բայց նաև հա­ռա­չանք­նե­րի, հե­ծե­ծանք­նե­րի ու մոր­մո­քի ու­ղեկ­ցու­թյամբ քա­ղա­քի մի­ջով քշե­ցին ծայ­րա­մա­սում խո­յա­ցած բլուրն ի վեր:

Գար­նա­նա­յին մարտ ամիսն էր, օրն ուր­բաթ, առա­վոտ, այն պա­հը, երբ ցողն սկ­սում էր հե­ռա­նալ տերևնե­րի վրա­յից, մոտ ժա­մը ինը: Մար­դը, որ շա­լա­կած տա­նում էր ինձ, մոտ երե­սուն տա­րե­կան էր, գու­նատ ու տան­ջա­հար: Մեր շուրջ ալե­կոծ­վում էր ամ­բո­խը: Ոմանք երկր­պա­գում էին ինձ կրո­ղին, փոր­ձում ճեղ­քել զին­վոր­նե­րի շղ­թան, հպ­վել նրա քղանցք­նե­րին, զգես­տի ծվեն­նե­րին: Նրանք հե­ծե­ծում էին և մղկ­տում ու թևան­ցուկ տա­նում էին մի կնոջ, որի շուր­թերն անընդ­հատ մրմն­ջում էին` «Որդ­յակ իմ, Որդ­յակ իմ»: Մյուս­նե­րը, որ վա­րակ­ված էին մի տե­սակ խե­լա­հեղ հրճ­վան­քով, աղա­ղա­կում էին ու բա­ցա­կան­չում. «Եթե դու ես փր­կի­չը, ին­չու՞ չես փր­կում քեզ, ու՞ր է հայրդ, տո Աստ­ծո որ­դի»: Իսկ զին­վոր­նե­րից մեկն ան­բա­ցատ­րե­լի ու անո­ղոք չա­րու­թյամբ մեր­ժեց նույ­նիսկ մի պահ դա­դար առ­նե­լու նրա խնդ­րան­քը և հա­լա­ծե­լով` ստի­պեց առաջ շարժ­վել:

Իսկ նա, ով կրում էր ինձ, տա­ռա­պում էր ոչ այն­քան ֆի­զի­կա­կան ցա­վից ու իմ ծան­րու­թյու­նից, որ­քան բազ­մու­թյան նկատ­մամբ խղ­ճա­հա­րու­թյու­նից, և կե­ղեք­ված հո­գով շշն­ջում էր խոս­քեր, որ կար­ծես լսում էի մի­այն ես. «Հայր իմ, նե­րիր նրանց, քան­զի չեն գի­տակ­ցում, թե ինչ են անում»,- ասում էր նա, ու ես չէի գի­տակ­ցում, թե ում են ուղղ­ված նրա խոս­քե­րը և ին­չու՞ է նե­րում հայ­ցում նրանց հա­մար, ով­քեր մահ­վան են տա­նում իրեն:

Դրանք իմ գո­յու­թյան ամե­նա­ծանր, բայց և ան­հա­վա­տա­լի­ո­րեն ամե­նա­կեն­սու­նակ պա­հերն էին: Զգում էի, թե ոս­տոտ կո­ղե­րիս շփ­վե­լուց բզկտ­ված նրա մարմ­նից ինչ­պես է իմ մեջ թա­փան­ցում զար­մա­նա­լի, տա­րօ­րի­նակ մի զգա­ցո­ղու­թյուն, որ մինչ այդ ան­ծա­նոթ էր ինձ: Ոչ մի­այն ինձ, այլև շն­չա­վոր ու ան­շունչ աշ­խար­հին առ­հա­սա­րակ: Ես լց­վում էի պա­հին ան­հա­րիր, ինձ ան­ծա­նոթ սի­րով, բա­րու­թյամբ, հե­զու­թյամբ և կար­ծես սկ­սում էի ըն­կա­լել նրա խոս­քե­րի իմաս­տը:

Ես նա­յում էի շուրջս, որ­պես­զի հե­ծե­ծող բազ­մու­թյան ու հրճ­վող ամ­բո­խի մեջ տես­նեմ ար­ձա­գան­քը նրա խոս­քե­րի, ստա­նամ ինձ պա­րու­րած ան­բա­ցատ­րե­լի զգա­ցո­ղու­թյուն­նե­րի բա­ցատ­րու­թյու­նը, բայց տե­սա, որ իրոք ոչ ոք չի լսում նրան. ոմանք զբաղ­ված էին իրենց վշ­տով, մյուս­նե­րը` սպաս­վե­լիք տե­սա­րա­նի կան­խա­վա­յե­լու­մով: Կամ պար­զա­պես բո­լո­րը խուլ էին նրա խոս­քե­րի հան­դեպ: Ու ես հան­կարծ հա­մոզ­վե­ցի, որ լի­նում են պա­հեր, երբ մի­այն ես եմ լսում նրան, մի­այն ես եմ հաս­կա­նում նրան:

Այդ զգա­ցո­ղու­թյունն առա­վել ուժգ­նա­ցավ այն ժա­մա­նակ, երբ տես­նե­լով, որ նա այլևս չի կա­րող տա­նել ինձ, զին­վոր­նե­րը վերց­րին ինձ ու դրե­ցին մեկ ու­րիշ­ի ու­սե­րին: Ես կար­ծես հայտն­վե­ցի ամա­յու­թյան մեջ: Զգա­ցի չգո­յու­թյան շուն­չը: Ինձ սնող կե­նա­րար հոր­ձան­քը նվա­զեց ու ան­հե­տա­ցավ: Մեջ­քը, որ փո­խա­րի­նեց նրան, ոչինչ չէր ար­տա­հայ­տում, ոչինչ չէր հա­ղոր­դում, ոչինչ չէր ասում: Իմ մեջ ներծծ­ված կյանքն աս­տի­ճա­նա­բար մա­րում էր:

Փո­խա­րե­նը` ինչ կա­տար­վեց ինձ հետ, երբ դրե­ցին հո­ղին, նրան պառ­կեց­րին վրաս և ձեռ­քերն ու ոտ­քե­րը գա­մե­ցին մարմ­նիս: Ես խաչ էի: Նրան խա­չում էին: Ինչ ցավ էր, ինչ ցավ: Մինչ այդ` իմ մա­սերն իրար ագու­ցե­լիս, իմ մեջ գա­մեր մխր­ճել էին, սա­կայն ես ցավ չէի զգա­ցել: Այ­նինչ այս ան­գամ դրանք ինձ այն­պի­սի ցավ էին պատ­ճա­ռում, ինչ­պես նրան. ասես ես նրա մի մասն էի:

Իհար­կե, պա­տա­հել է, որ իմ կյան­քի ըն­թաց­քում ես ցավ եմ զգա­ցել: Ասենք, այն ժա­մա­նակ, երբ գետ­նա­մուկն է կր­ծել ար­մատս, կամ փո­թո­րիկն է ցան­կա­ցել կոտ­րել մեջքս ու ար­մա­տա­խիլ անել ինձ: Սա­կայն այդ ժա­մա­նակ ես ցավ զգում էի ինձ հա­մար, հի­մա` խաչ­վա­ծի: Ավե­լին, ցավ էի զգում նրան խա­չող­նե­րի հա­մար. ես սի­րում էի նրանց ու մղկ­տում նրանց հա­մար:

Սուր­սայր գա­մե­րը մխրճ­վե­ցին մարմ­նիս մեջ, նրա ար­յու­նը ցայ­տեց ինձ վրա, լց­վեց գա­մե­րի բա­ցած ճեղ­քե­րը, ներծծ­վեց իմ մեջ:

Եվ ես ապ­շա­հար զգա­ցի, որ վե­րա­կեն­դա­նա­նում եմ: Նրա ար­յու­նը կեն­դա­նու­թյուն պարգևելու շնորհ ու­ներ: Թվաց, թե վերս­տին աճում են ճյու­ղերս, տերևներս սո­սա­փում են, և սա­ղար­թիս մեջ դայ­լայ­լում են թռ­չուն­նե­րը:

Բայց դա թվաց­յալ էր:

Կեն­դա­նու­թյունն իմ մեջ ներ­թա­փան­ցեց այլ կերպ:

Ար­դեն գի­տակ­ցում էի, որ իմ գո­յու­թյա­նը հա­ղորդ­վել է այլ իմաստ, մեկ այլ խոր­հուրդ: Ես Կե­նաց Խաչա­փայտ էի: Ար­տա­քուստ` իր, որ մահ­վան զար­հու­րե­լի գոր­ծիք էր, գծագ­րու­թյամբ պարզ ու հս­տակ, ինչ­պես մա­հը:

Բայց դա նույն­պես թվաց­յալ էր:

Իրա­կա­նում ես իր չէի այլևս, ես գերբ­նա­կան հատ­կու­թյուն­նե­րով օժտ­ված խորհր­դան­շան էի:

Փո­փո­խու­թյուն­նե­րը, որ իմ մեջ սկս­վել էին այն ժա­մա­նակ, երբ նրան դրե­ցին մեջ­քիս, կար­ծես ամ­բող­ջա­ցան ու ավարտ­վե­ցին: Երբ խաչ­վա­ծին ինձ հետ բարձ­րաց­րին ու կանգ­նեց­րին այդ­պես, ես փո­խա­կերպ­վե­ցի ու վե­րա­մարմ­նա­վոր­վե­ցի: Եվ ինչ­պես ասա­ցի, տես­նում ու լսում էի բա­ներ, որոնք հա­սու չէ­ին այլ մե­կին, շն­չա­վոր կամ ան­շունչ մեկ այլ արա­րա­ծի:

Երբ ինձ խրե­ցին հո­ղի մեջ, և ան­ցավ մոտ երեք ժամ, նախ արե­գակն ան­հե­տա­ցավ երկ­նա­կա­մա­րից, և թանձր խա­վար իջավ երկ­րի վրա: Հե­տո որոտ լս­վեց, եր­կի­րը ցնց­վեց, և իմ ոտ­քե­րի տակ խռն­ված մար­դիկ աղա­ղա­կե­ցին սար­սա­փա­հար: Հող­մը պա­րու­րեց մեզ: Ապա կր­կին ցո­լաց արե­գա­կը` առա­վել մեղմ ու կե­նա­րար, քան երբևէ: Ընդ­հան­րա­պես շատ տա­րօ­րի­նակ, հա­կա­սա­կան ու իրա­րա­մերժ, ան­հա­մա­տե­ղե­լի թվա­ցող բա­ներ էին կա­տար­վում այդ պա­հե­րին իմ մեջ ու իմ շուրջ:

Եվ ամե­նա­զար­մա­նա­լին այն էր, որ ես հան­կարծ գի­տակ­ցե­ցի, որ խաչ­յա­լը մե­նակ չէ, չի զգում մարմ­նի ցավ, մահ­վան շունչ ու թեև տա­ռա­պում է, բայց ոչ թե այն ամե­նի հա­մար, ինչ կա­տար­վում է իր հետ, այլ կա­տա­րող­նե­րի հա­մար և զրու­ցում է մե­կի հետ, որի ներ­կա­յու­թյու­նը զգում էինք մի­այն ես և նա, ասես ու­զում էր նրան ինչ­-որ բան բա­ցատ­րել և ինչ­-ինչ բա­ցատ­րու­թյուն­ներ ստա­նալ նրա­նից:

«Հայր,- ասաց նա,- նե­րիր նրանց, քան­զի չեն գի­տակ­ցում, թե ինչ են անում»:

«Ես քեզ նա­խազ­գուշ­աց­նում էի,- ասաց ձայ­նը, որ նման էր ման­կա­նը խրա­տող հոր ձայ­նի,- մար­դիկ դեռ պատ­րաստ չեն քո խոս­քին և կփոր­ձեն մահ­վան մատ­նե­լու մի­ջո­ցով ազատ­վել քեզ­նից»:

«Ես քո մա­սին եմ խո­սել, Հայր,- մեղմ հա­ռա­չե­լով ար­դա­րա­ցավ խաչ­յա­լը,- ասել եմ, որ դու իրա­կա­նում ոչ թե խս­տա­բա­րո ես, անո­ղոք, ան­զի­ջում ու պատ­ժող, այլ մեղմ, բա­րե­գութ ու սի­րա­ռատ: Ասել եմ, որ Աստ­ված սեր է, կյան­քը սեր է, մար­դիկ` արար­ված սի­րո և բա­րու­թյան մեջ ապ­րե­լու»:

«Դու ճիշտ չընտ­րե­ցիր տե­ղը և ժա­մա­նա­կը,- նույն երան­գով շա­րու­նա­կեց ձայ­նը,- ինքդ պատ­մում էիր պա­րարտ հո­ղի առա­կը, բայց քեզ հա­մար ան­բեր­րի հող ընտ­րե­ցիր»:

«Ես կար­ծում էի, որ ճշ­մա­րիտ խոս­քը պի­տի սեր­մա­նել ամե­նա­ա­րա­տա­վոր մի­ջա­վայ­րում, որ­պես­զի ապա­քի­նու­մը սկս­վի ապա­կա­նու­թյան որ­ջից»:

«Դու սխալ ժա­մա­նակ ու սխալ վայր ընտ­րե­ցիր: Մարդ­կանց այն հա­վա­քա­կա­նու­թյու­նը, որոնց դու փոր­ձում էիր դար­ձի բե­րել, իրեն կե­րակ­րում էր այն մտայ­նու­թյամբ, թե ինքն է իմ ընտր­յալ ու սի­րե­լի ազ­գը: Նրանք ինձ չեն ճա­նա­չում ու չեն հաս­կա­նում, ոչ թե հա­վա­տում են, այլ` օգ­տա­գոր­ծում: Այն էլ` խիստ հաշ­վեն­կատ ու օգ­տա­պաշտ նպա­տակ­նե­րով: Տե­սա՞ր ին­չի են վե­րա­ծել տա­ճա­րը` իմ տու­նը: Վե­րա­ծել են առևտրի տան: Վա­ղը, մյուս օրը փոր­ձե­լու են ողջ աշ­խար­հը վե­րա­ծել առևտրի տան: Իսկ դու եկել, ասում ես, թե Աստ­ծո առջև բո­լոր մար­դիկ ու ժո­ղո­վուրդ­նե­րը հա­վա­սար են ու ընտր­յալ: Քո խոս­քե­րը նրանք ըն­կա­լե­ցին որ­պես խոր­տա­կիչ հար­ված իրենց հիմ­նա­կան կռ­վա­նին, գո­յու­թյան հիմ­քին: Այդ իսկ պատ­ճա­ռով` չըն­դու­նե­ցին քեզ: Չըն­դու­նե­ցին քեզ և մյուս­նե­րը, ով­քեր իշ­խում են սրանց վրա ու իրենց հա­մա­րում աշ­խար­հի տե­րը: Քո խոս­քե­րը վտանգ էին պա­րու­նա­կում նաև նրանց հա­մար: Եվ նրանք, ով­քեր ոչ նրան­ցից էին, ոչ մյուս­նե­րից, նույն­պես չըն­դու­նե­ցին քեզ, որով­հետև չեն հա­վա­տում իրենք իրենց: Նույ­նիսկ իրա­րա­մերժ չարն է մի­ա­վոր­վում ընդ­դեմ բա­րու»:

- Նե­րիր նրանց, հայր, քան­զի չեն գի­տակ­ցում, թե ինչ են անում,- բարձ­րա­ձայն, բո­լո­րին լսե­լի ու ցա­վա­տանջ տվայ­տան­քով բա­ցա­կան­չեց խաչ­յա­լը, ապա դարձ­յալ, մի­այն ինձ լսե­լի շա­րու­նա­կեց.

«Դու չես պատ­ժի նրանց, չէ՞»:

«Գի­տե՞ս, որդ­յակ իմ,- մտա­խոհ պա­տաս­խա­նեց ձայ­նը,- քչե­րը գի­տեն, թե ճշ­մա­րիտ, ինչ է պա­տի­ժը, և ինչ է պարգևը, և ես չեմ պատ­ժում բնավ, իսկ փոր­ձու­թյու­նը շա­րու­նակ­վում է մինչև դարձ: Անա­պա­տի քո ու­ղե­կիցն է մո­լո­րեց­րել նրանց: Եվ իմա­ցիր, որ այս ամե­նը նրա կազ­մա­կեր­պած դա­վադ­րու­թյան արդ­յունք է: Իմա­ցիր նաև, որ նրա սպա­սա­վոր­ներն այ­սու­հետև նույն­պես և միշտ խո­չըն­դո­տե­լու են քեզ, շա­րու­նա­կե­լու են դա­վեր նյու­թել, նեն­գա­փո­խե­լու են քո խոս­քը, փոր­ձե­լու են ար­գե­լել քո երկ­րորդ գա­լուս­տը, ներ­կա­յա­նա­լու են քո ան­վամբ, ու քո անու­նից գոր­ծե­լու են քեզ հա­կա­ռակ»:

«Բայց մի՞­թե քո ձեռ­քում չէ ամեն բան, նաև այդ ամե­նը»,- թա­քուն հույ­սով ու փոքր­-ինչ զար­ման­քով հարց­րեց խաչ­վա­ծը:

«Այդ­պես է և այդ­պես չէ,- պա­տաս­խա­նեց ձայ­նը, որոշ­ու­մը թողն­ված է մարդ արա­րա­ծի ազատ կամ­քին. ում և ին­չի առջև բաց­վեց` նա կգա: Ոչինչ կան­խո­րոշ­ված չէ: Ընտ­րու­թյան ազա­տու­թյու­նը տր­ված է մար­դուն: Եթե այս­պես վար­վեն` այս­պես կլի­նի, և եթե այն­պես վար­վեն` այն­պես կլի­նի: Ինչ­պես խաչ­մե­րու­կում. այս կողմ գնաս` այ­սինչ վայր կհաս­նես, այն կողմ գնաս` այ­նինչ վայր կհաս­նես: Ափ­սոս, մար­դիկ չեն գի­տակ­ցում դա շատ հա­ճախ և այն, ինչ կա­տար­վում է իրենց ընտ­րու­թյամբ, իրենց պատ­ճա­ռով, իրենց մտ­քե­րի ու արարք­նե­րի հետևան­քով, վե­րագ­րում են նա­խախ­նա­մու­թյա­նը, մար­գա­րե­ու­թյա­նը, ինձ»:

«Եր­բեմն ինձ էլ էր թվում, թե իմ ճա­կա­տա­գի­րը կան­խո­րոշ­ված է…»:

«Բնավ, բնավ, ոչինչ կան­խո­րոշ­ված չէ: Կան­խո­րոշ­ված չէր, որ քեզ մատ­նե­լու են ու խաչ բարձ­րաց­նե­լու: Այդ­պես եղավ, որով­հետև չհա­վա­տա­ցին քեզ: Եթե հա­վա­տա­յին` ամեն բան այլ ըն­թացք կու­նե­նար: Եվ ինձ մոտ վե­րա­դառ­նա­լու հա­մար դու ստիպ­ված չէ­իր լի­նի խա­չի ճա­նա­պարհն ընտ­րել: Նո­րից եմ ասում, եթե այլ կերպ լի­ներ` այլ կերպ կլի­ներ, բայց քա­նի որ այս կերպ եղավ` այս կերպ եղավ»:

«Գի­տեմ` սա չէր մի­ակ ու­ղին, բայց երբ քո խոս­քե­րով ասում էի, որ եթե ինձ չհա­վա­տան, ու­րեմն այս­պես կլի­նի. իմ աշ­ա­կերտ­նե­րից մե­կը կմատ­նի ինձ, նրանք չէ­ին ըն­կա­լում այդ «եթե»-ն, ու շա­տե­րին թվում էր, թե դա քո կամքն է և նա­խախ­նա­մու­թյան կամ­քը»:

«Ոչ թե քեզ, այլ իրենց չէ­ին հա­վա­տում, և այդ պատ­ճա­ռով այս­պես եղավ: Չեն հա­վա­տում, որով­հետև ոչ իրենց են ճա­նա­չում, ոչ ինձ: Չեն հա­վա­տում, որ իրենք կա­րող են ու լի­նե­լու են բա­րի, ար­դար, գթա­սիրտ ու սի­րե­լու են իրար: Չեն հա­վա­տում, որ ես բա­րի եմ, ար­դար, գթա­սիրտ ու սի­րում եմ իրենց: Այլ օրի­նա­կով են առաջ­նորդ­վում, բայց ինձ են վե­րագ­րում: Վա­խե­նում են, որ եթե այլ ճա­նա­պար­հով գնան, կհան­դի­պեն այ­լոց ան­հա­վա­տու­թյա­նը և կտու­ժեն չա­րա­չար: Վախն է առաջ­նոր­դում նրանց, քան­զի հա­վատ չու­նեն իրենց նկատ­մամբ: Եվ ճշ­մա­րի­տին հաս­նե­լու քո առա­ջար­կած գե­ղե­ցիկ ճա­նա­պար­հի փո­խա­րեն ընտ­րե­ցին զղ­ջու­մի և տա­ռա­պան­քի ու­ղին: Չգի­տեն, որ բա­զում են ճա­նա­պարհ­նե­րը, բայց բո­լո­րը դե­պի ինձ են բե­րում: Եվ թող այդ­պես լի­նի: Թող գան` թե­կուզ տա­ռա­պան­քով ու զղ­ջու­մով»:

«Եվ դու կըն­դու­նե՞ս նրանց»:

«Իհար­կե, չէ՞ որ նրանք, ինչ­պես դու, իմ որ­դի­ներն են»:

«Ինձ էլ շատ հա­ճախ սխալ էին հաս­կա­նում, և ես ստիպ­ված էի լի­նում խո­սել այ­լա­բա­նո­րեն, որ­պես­զի ան­հաս­կա­նա­լին միտք շար­ժի ու ստի­պի ճշ­մա­րի­տի խոր­քե­րը թա­փան­ցե­լու ջանք գոր­ծադ­րել: Իսկ ջան­քը երաշ­խիք է»:

«Գի­տեմ, օրի­նակ, անա­ռակ որ­դու առա­կը: Իմա­ցա՞ն, որ իրենք են անա­ռակ որ­դին, իսկ հայ­րը` ես»:

«Կար­ծեմ, կար­ծեմ, հա­մե­նայն դեպս, ոմանք ինչ­-որ բան կռա­հում էին»:

«Կարևորը` հա­տի­կը սեր­ման­ված է»:

«Հա­տի­կը` քո խոս­քը»:

«Այո, հա­տի­կը` իմ խոս­քը: Եվ դու սեր­մա­նող ես: Ինչ­պես մյուս­նե­րը, որ եղել են քեզ­նից առաջ, լի­նե­լու են քեզ­նից հե­տո: Ասել են, ասում են, ասե­լու են իմ խոս­քը` նույ­նը, բայց ըն­կալ­վել են, ըն­կալ­վում են, ըն­կալ­վե­լու են ունկն­դիր­նե­րի ըն­կալ­ման չա­փով, և իրենք են ըն­դուն­վել, ըն­դուն­վում են, ըն­դուն­վե­լու են ըն­կա­լող­նե­րի ըն­կալ­ման չա­փով, որ­պես այլ, նույ­նիսկ` իրա­րա­մերժ: Եվ ես եմ թվա­ցել, թվում եմ, թվա­լու եմ այլ: Այ­նինչ ես մի եմ, և մի է իմ խոս­քը»:

«Գի­տե՞ս այս ամե­նի մեջ ինչն է ինձ առա­վել դառ­նու­թյուն պատ­ճա­ռում. նրանք մեր­ժե­ցին քո խոս­քը: Ո՞վ եմ ես. ես քո խոսքն եմ. ես անձ չեմ, մար­մին չեմ, անուն չեմ. ես քո խոսքն եմ: Քո մարմ­նաց­յալ խոս­քը: Բայց նրանք մեր­ժե­ցին քո խոս­քը, խա­չե­ցին քո խոս­քը»:

«Հանգս­տա­ցիր, այդ­պես էլ կա­րող էր լի­նել: Նրանք դեռ մա­նուկ են, սխալ­վում են ան­գի­տու­թյու­նից: Ու դեռ սխալ­վե­լու են բազ­միցս: Այն աս­տի­ճան, որ ասե­լու են նույ­նիսկ, թե քո զո­հա­բե­րու­թյամբ դու քա­վում ես իրենց նախ­նա­կան մեղ­քը: Այ­նինչ նախ­նա­կան մեղք գո­յու­թյուն չու­նի: Դա նույն­պես իմ մա­սին թյուր պատ­կե­րա­ցում­նե­րի ծնունդ է: Եվ խոսք ան­գամ չի կա­րող լի­նել զո­հա­բե­րու­թյան մա­սին: Մի՞­թե ես կա­րող էի զո­հա­բե­րել քեզ, երբ առ­հա­սա­րակ չեմ հան­դուր­ժում զո­հա­բե­րու­թյուն: Ինձ չեն ճա­նա­չում: Եվ աղա­վա­ղե­լու են իմ խոս­քը»:

«Իմ մա­սին խո­սե­լով և ինձ վե­րագ­րե­լով` աղա­վա­ղե­լու են»:

«Այո, քեզ, մար­գարե­նե­րին, ինձ: Փո­փո­խու­թյուն­ներ են կա­տա­րե­լու գր­քե­րում, ուր գր­ված է ոչ իմ խոս­քը, բայց ինձ են վե­րագ­րում: Հա­վե­լե­լու են բա­ներ, որ­պես­զի ար­դա­րաց­նեն այն ամե­նը, ինչ կա­տար­վեց իրենց կամ­քով, վե­րագ­րեն ինձ ու նա­խախ­նա­մու­թյա­նը: Նեն­գո­րեն են վար­վե­լու նաև նրանք, ով­քեր իրենց գր­քերն իմին կցե­լու նպա­տակ են հե­տապն­դում»:

«Ծանր ժա­մա­նակ­ներ են սպա­սում մեզ, հայր իմ»…

Ես այդ զրույ­ցը լսում էի ան­հագ հե­տաքրք­րու­թյամբ, ու նոր ճշ­մար­տու­թյուն­ներ էին բաց­վում իմ առջև, որոնց մա­սին պատ­կե­րաց­նել ան­գամ չէի կա­րող նույ­նիսկ իմ ամե­նա­ա­նանձ­նա­կան խո­կում­նե­րի ժա­մա­նակ: Սա­կայն այդ պա­հին հան­կարծ շարժ­վեց իմ ձախ կող­մում խաչ­վա­ծը (իսկ մենք երե­քով էինք լերկ բլ­րի գա­գա­թին, իմ ձախ կող­մում կար ևս մի խաչ­ված, ու ևս մե­կը կար իմ աջ կող­մում):

- Ի՞նչ ես տն­քում, քե­զու­քեզ խո­սում,- չար ասաց ձախ կող­մում խաչ­վա­ծը,- եթե դու ես Քրիս­տո­սը` Աստ­ծո որ­դին, ապա ին­չու՞ չես փր­կում քեզ և մեզ: Ու­րեմն դու չես Քրիս­տո­սը:

- Մահ­վան օրով մի պղ­ծիր շուր­թերդ, անս­պա­սե­լի­ո­րեն կեն­դա­նու­թյան նշան­ներ ի հայտ բե­րե­լով` հան­դի­մա­նեց աջա­կողմ­յան խաչ­վա­ծը,- դու ի՞նչ գի­տես, թե ով ով է: Նա էլ քեզ նման մեկն է, որին պի­տի գթաս այն­պես, ինչ­պես քեզ ես խղ­ճում հի­մա:

- Ճշ­մա­րիտ. ճշ­մա­րիտ,- խոսքն աջա­կողմ­յա­նին ուղ­ղե­լով` անս­պա­սե­լի հրայր­քով ասաց խաչ­յա­լը,- այ­սօր ևեթ ինձ հետ դրախ­տում կլի­նես:

Նրա խոս­քե­րից աջա­կողմ­յան խաչ­վա­ծը տխուր ժպ­տաց, ոչ այն է` երա­նու­թյու­նից, ոչ այն է` թե­րա­հա­վա­տու­թյու­նից: Ապա բո­լո­րը թաղ­վե­ցին մահ­վա­նը նա­խոր­դող ծանր լռու­թյան մեջ:

«Մի վր­դով­վիր,- զուսպ հան­դի­մա­նեց ձայ­նը,- կյան­քը քաղցր է, և քչե­րը գի­տեն, որ այն հա­վի­տե­նա­կան է, իսկ մա­հը ոչ թե վերջ է, այլ սկիզբ»:

Որ­քան էլ տա­րօ­րի­նակ է, ես ար­դեն գի­տե­ի դա: Եվ ու­րա­խու­թյունս այն­քան մեծ էր, որ ես ցնց­վե­ցի ողջ մարմ­նով: Ցնց­վե­ցի ու զգա­ցի, որ ցավ պատ­ճա­ռե­ցի խաչ­յա­լին, ու նա հա­ռա­չեց:

«Կըն­դա­ռա­ջե՞ս ինձ, կըն­դու­նե՞ս նրան»,- հա­ռա­չան­քի մի­ջից ասաց նա:

«Այո»,- պա­տաս­խա­նեց ձայ­նը:

«Նաև ձա­խա­կողմ­յա­նի՞ն»:

«Եթե դու ես ու­զում…»:

«Ու­զում եմ: Նաև նրա՞նց, ով­քեր ներքևում են»:

«Բո­լո­րին, ում ասես: Նաև նրանց, ով­քեր կա­յին նախ­քան քեզ: Նաև նրանց, ով­քեր լի­նե­լու են այ­սու­հետ: Չէ՞ որ նրանք էլ իմ զա­վակ­ներն են: Սա­կայն մի նուրբ հան­գա­մանք կա: Քո խոսքն ինձ հա­մար օրենք է: Բայց ոչ քո խոսքն է որոշ­իչ, ոչ նույ­նիսկ իմ կամ­քը: Ամեն բան կախ­ված է հենց նրան­ցից: Իրենք պի­տի ցան­կա­նան: Եվ գի­տակ­ցեն, որ ես ոչ թե զո­հա­բե­րու­թյուն եմ պա­հան­ջում, այլ սեր ու հա­վատ: Եվ ցան­կա­նան գալ դե­պի ինձ: Եվ գի­տակ­ցեն, որ այդ ճա­նա­պար­հը միմ­յանց սի­րե­լու ճա­նա­պարհն է, այդ­պես ապ­րե­լը: Ես ոչ պայ­ման եմ դնում, ոչ նա­խա­պայ­ման: Ես ուխտ եմ անում: Եթե այդ­պես ապ­րեն` այդ­պես կլի­նի: Քան­զի իրենք են ստեղ­ծում իրենց կյան­քը, որ ապ­րում են և այս աշ­խար­հում, և մա­հից հե­տո: Ես չեմ կարևորը: Թող գլուխ չջար­դեն ինձ ճա­նա­չե­լու հա­մար, թող ուս­մունք­ներ ու վար­դա­պե­տու­թյուն­ներ չհո­րի­նեն իմ մա­սին: Անպ­տուղ աշ­խա­տանք է այդ ամե­նը: Թող սի­րեն իրար ու կճա­նա­չեն ինձ, դա է մի­ակ ճշ­մա­րիտ ուս­մունքն իմ մա­սին: Ես ուխտ եմ անում: Եվ ահա` համ­բույ­րով փո­խան­ցիր իմ խոս­քե­րը, և քո խա­չը թող լի­նի մեր ուխ­տի նշա­նա­կը»:

Այդ պա­հին ներքևում հս­կող զին­վոր­նե­րից մե­կը սպուն­գը թա­թա­խեց քա­ցա­խաջ­րի մեջ և նի­զա­կի ծայ­րին ամ­րաց­նե­լով` մո­տեց­րեց խաչ­յա­լի շուր­թե­րին:

Վեր­ջինս, որ մինչ այդ ան­հաս­կա­նա­լի պատ­ճա­ռով հրա­ժար­վել էր գի­նու և զմուռ­սի խառ­նուրդ ցա­վազր­կո­ղից, ագա­հա­բար ներծ­ծեց հե­ղուկն ու թեթևացած հո­գոց հա­նեց: Նա ոչինչ չա­սաց, սա­կայն զին­վո­րը կար­ծես ինչ­-որ ձայն լսեց կամ ներ­քին ձայ­նին են­թարկ­վե­լով` սպուն­գը մո­տեց­րեց նախ աջա­կողմ­յան, հե­տո` ձա­խա­կողմ­յան խաչ­ված­նե­րի շուր­թե­րին, իսկ երբ նի­զակն իջեց­րեց, ինքն էլ շուր­թերն անս­պա­սե­լի­ո­րեն հպեց սպուն­գին և ասես համ­բույր քա­ղե­լով` ներծ­ծեց ջրի մնա­ցորդ­նե­րը, ապա սպուն­գը նե­տեց բազ­մու­թյա­նը:

Այդ պա­հին ես զգա­ցի, թե ինչ­պես եմ փոխ­վում ամ­բող­ջու­թյամբ, ինքս էլ ներծծ­վում հենց նոր կնք­ված ուխ­տի խորհր­դով:

Այլևս իր կամ առար­կա չէի: Ես խորհր­դա­նիշ էի, ուխ­տի նշա­նակ:

«Պատ­րաստ­վիր,- ասաց ձայ­նը,- և ավար­տիր երկ­րա­յին գոր­ծերդ»:

Խաչ­վա­ծի հա­յաց­քը կանգ առավ բազ­մու­թյան մեջ տո­չոր­վող կնոջ ու նրա կող­քին կանգ­նած պա­տա­նու վրա:

- Մայր,- ասաց նա և կար­ծես ու­զում էր էլի ինչ­-որ բան ասել, սա­կայն միտ­քը փո­խեց և ասաց ըն­դա­մե­նը,- ահա քեզ որ­դի:- Ապա դար­ձավ պա­տա­նուն ու շա­րու­նա­կեց,- և ահա քեզ մայր:

Ներքևում կանգ­նած­նե­րը խուլ հե­ծե­ծա­ցին, նրանց աղա­ղա­կը կար­ծես խո­ցեց խաչ­յա­լին, և նա աղա­ղա­կեց.

- Հայր, հայր, ին­չու՞ լքե­ցիր ինձ:

Հա­վա­նա­բար ինձ­նից բա­ցի ոչ ոք չհաս­կա­ցավ, որ նրա խոս­քերն ուղղ­ված էին ոչ թե իր խաչ­վե­լուն ու մահ­վա­նը, այլ այն ժա­մա­նակ­նե­րին, երբ քա­րո­զում էր ու աղոտ հույս փայ­փա­յում, որ եթե իր խոս­քե­րը տեղ չհաս­նեն, ին­քը չկա­րո­ղա­նա հաս­կաց­նել այն, ինչ խո­սում է, հայ­րը օգ­նու­թյան կհաս­նի իրեն, կօ­ժան­դա­կի ասել ճշմար­տու­թյունն իր մա­սին: Բայց հայ­րը, պայ­մա­նին ու խոստ­մա­նը հա­վա­տա­րիմ, ամեն բան թո­ղել էր մար­դու ազատ ընտ­րու­թյա­նը, չէր մի­ջամ­տել, և «լքել» ասե­լով` խաչ­յա­լը հենց սա նկա­տի ու­ներ:

«Ես քեզ նա­խազ­գուշ­աց­րել էի,- մեղմ հա­կա­ճա­ռեց ձայ­նը,- ես չեմ մի­ջամ­տե­լու: Այ­սու­հետ նույն­պես: Դու քո խոսքն ասա­ցիր: Հեր­թը նրանցն է: Ուս­տի պատ­րաստ­վիր, ժա­մա­նակն է»:

- Քո ձեռքն եմ հանձ­նում իմ հո­գին, հայր,- մրմն­ջաց խաչ­յալն ու ավան­դեց հո­գին:

Հան­կարծ ես զգա­ցի, թե ինչ հե­տաքր­քիր բա­ռա­կա­պակ­ցու­թյուն է ան­ցել իմ մտ­քով` «ավան­դեց հո­գին», սա­կայն ուշ­ադ­րու­թյուն չդարձ­րի դրան, որով­հետև այն պա­հին, երբ նա ավան­դեց հո­գին, ես զգա­ցի, որ նրա մար­մի­նը` մինչ այդ բա­ցար­ձա­կա­պես անն­յու­թե­ղեն կար­ծես, անկ­շիռ, հան­կարծ ծան­րա­ցավ, դար­ձավ իրոք մար­մին: Լույ­սի խուր­ձը ճա­ռա­գեց նրա մի­ջից, ողո­ղեց ինձ և ան­հե­տա­ցավ երկն­քի խոր­քե­րում:

Ետ­մի­ջօ­րե էր, ժա­մը մո­տա­վո­րա­պես երե­քը:

Խաչ­յա­լի շու­տա­փույթ մա­հը խու­ճապ առա­ջաց­րեց բազ­մու­թյան մեջ: Խաչ­ված­նե­րը սո­վո­րա­բար խա­չի վրա օրեր էին անց­կաց­նում ու մա­հա­նում եր­կա­րու­ձիգ չար­չա­րան­քից հե­տո, բայց այս ան­գամ այլ կերպ եղավ: Նրա մա­հը տես­նե­լով, ոմանք սկ­սե­ցին ող­բալ, մյուս­նե­րը հի­աս­թափ­ված հա­ռա­չե­ցին, որ կարճ տևեց նրա մա­հը վա­յե­լե­լու հա­ճույ­քը: Իսկ զին­վոր­նե­րից մե­կը մա­հը ստու­գե­լու նպա­տա­կով գե­ղար­դով խո­ցեց նրա կո­ղը:

Եվ բո­լո­րը տե­սան, որ նա մա­հա­ցել է, իսկ ես տե­սա, որ նա ոչ թե մա­հա­ցավ, այլ ավան­դեց հո­գին: Ես իմ կեն­սա­փոր­ձով ար­դեն գի­տե­ի, որ մահ չկա աշ­խար­հում: Առա­վել ևս մահ չկա նրան` խաչ­յա­լին, ով, ասում եմ ձեզ վս­տա­հա­բար, ինձ­նից հե­ռա­նա­լով` գնում էր ար­դեն դե­պի այլ տա­րա­ծու­թյուն, ինձ թող­նում որ­պես իր մա­սին հիշ­ե­ցում, որ­պես ուխ­տի նշա­նակ, կնիք, որով մար­դիկ կն­քե­լու են իրենց, երբ կա­մե­նան բաց­վել նրա առջև. խա­չը բա­նա­լի է, որով մար­դու հո­գին բաց­վում է Աստ­ծո առջև: Իմ պատ­կե­րը նրա խորհր­դա­նիշն է:

Հա­վաս­տի­ա­նա­լով, որ խաչ­յա­լը մա­հա­ցել է, բազ­մու­թյան մի­ջից մի մարդ առանձ­նա­ցավ, արագ իջավ բլու­րից, ապա քիչ անց վե­րա­դար­ձավ և խաչ­յա­լին հու­ղար­կա­վո­րե­լու իրա­վուն­քը պա­հա­կախմ­բին ցույց տա­լով` արագ գոր­ծի ան­ցավ:

Ժա­մը մո­տա­վո­րա­պես վեցն էր: Գա­մե­րը հա­նե­ցին իմ մարմ­նից և նրան տա­րան ան­հայտ ուղ­ղու­թյամբ:

Ես մնա­ցի գետ­նին ըն­կած, ան­տեր, մո­ռա­ցու­թյան մատն­ված: Եվ դա էր իմ կյան­քի ամե­նատ­խուր պա­հը, և քիչ էր մնում խաչ­յա­լի նման բա­ցա­կան­չե­ի. «Հայր, ին­չու՞ լքե­ցիր ինձ»:

Սա­կայն նա ինձ չէր լքել: Ես ներծծ­ված էի նրա էու­թյամբ և ու­նե­ի մա­սը նրա զո­րու­թյան:

Իսկ հե­տո մյուս եր­կու խա­չա­փայ­տե­րի հետ ինձ դրե­ցին սայ­լին, տա­րան զն­դա­նի գետ­նա­հարկ ու մատ­նե­ցին մո­ռա­ցու­թյան: Սա­կայն ես գի­տե­ի, թե ով եմ ես և համ­բե­րու­թյամբ սպա­սում էի իմ ժա­մին:

Այդ­պես ան­ցավ մոտ երեք հար­յուր տա­րի:

Իմ մեջ բա­բա­խում էր կեն­դա­նու­թյան շնոր­հը, ես կրում էի աստ­վա­ծա­յին ուխ­տի խոր­հուր­դը, իմ նշանն ար­դեն թևածում էր երկ­րի վրա ու լեռ­նա­յին այն երկ­րի դրոշ­նե­րին, ուր եղել է դրախ­տը, բայց ես, մո­ռաց­ված ու ան­տես­ված, ըն­կած էի այն եր­կու խա­չա­փայ­տե­րի կող­քին, որոնք այն ժա­մա­նակ նույն­պես ինձ հետ էին Գող­գո­թա լե­ռան վրա:

Վեր­ջա­պես ական­ջիս ձայ­ներ հն­չե­ցին. իմ ձայ­նը տեղ էր հա­սել. ինձ եր­կու խա­չա­փայ­տե­րի հետ հա­նե­ցին գետ­նա­հար­կից և կողք կող­քի դրե­ցին գետ­նին` բարկ արևի տակ: Ինչ­պես այն ժա­մա­նակ, երբ խա­չում էին նրան: Ապա բե­րե­ցին մի մեռ­յալ պա­տա­նի և նախ պառ­կեց­րին իմ ձա­խա­կող­մում գտն­վող խա­չա­փայ­տի վրա: Ի՞նչ էին ու­զում անել, չհաս­կա­ցա: Ապա պա­տա­նու դին դրե­ցին աջա­կողմ­յան խա­չա­փայ­տին: Եվ վեր­ջա­պես ծի­րա­նազ­գեստ մի տիկ­նոջ կար­գադ­րու­թյամբ նրա դին դրե­ցին ինձ վրա:

Ես ար­դեն նկա­րագ­րել եմ, որ բա­զում փո­խա­կեր­պում­ներ եմ զգա­ցել, եղել եմ և ծառ, և սերմ, և իր, լսել եմ խոս­քեր, որոնք հա­սու են եղել մի­այն իմ ականջ­նե­րին, սա­կայն այս փո­խա­կեր­պումն առա­վել էր, քան նույ­նիսկ վեր­ջի­նը. իմ մեջ խո­սեց խաչ­յա­լի ձայ­նը, ես ան­հուն կա­րեկ­ցան­քով լց­վե­ցի կյան­քից վա­ղա­ժամ հե­ռա­ցած պա­տա­նու հան­դեպ. զգա­ցի նրա հա­րա­զատ­նե­րի ցավն ու սի­րած աղջ­կա լուռ հա­ռա­չան­քը, և հան­կարծ իմ ան­կեն­դան, փայ­տե խոր­քե­րից բխեց այն­պի­սի մի զո­րու­թյուն, որ ինքս էլ չի­մա­ցա, թե ինչ­պես հան­կարծ կրկ­նե­ցի խոս­քեր, որ ինձ­նից առաջ ասել էր խաչ­յա­լը. «Վեր կաց և քայ­լիր»,- ասա­ցի ես, և պա­տա­նին կեն­դա­նա­ցավ:

Հրաշ­քը տես­նե­լով` բազ­մու­թյու­նը ցն­ծա­գին աղա­ղակ բարձ­րաց­րեց, և ես հաս­կա­ցա, որ նրանք որո­նում էին ինձ. որո­նում էին ու գտել էին. ես վե­րա­կեն­դա­նա­ցա կր­կին և շա­րու­նա­կե­ցի ապ­րել որ­պես խաչ­յա­լի, նրա և Աստ­ծո ուխ­տի խորհր­դա­նիշ: Ու թեև գի­տեմ, որ ինձ դեռ բա­զում փոր­ձու­թյուն­ներ են սպա­սում, սա­կայն գի­տեմ նաև, որ այլևս հա­վեր­ժա­կան եմ իրա­պես, քան­զի ես հա­ղոր­դում էի այն, ինչ իմ մեջ էր ներծծ­վել խաչ­յա­լի ար­յան հետ: Ես հա­վեր­ժա­կան եմ, բայց դա այն հա­վեր­ժու­թյու­նը չէր, ինչ պատ­կե­րաց­նում էի նախ­կի­նում: Այս հա­վեր­ժու­թյան մեջ կարևոր էր ոչ թե իմ ան­ձը, այլ այն, ինչ հա­ղոր­դում էի. կարևորը ոչ թե անձն է, անձ­նա­պես լի­նելն է, այլ խոսք լի­նելն է, որ­պես խոսք ապ­րելն ու կյան­քի կոչ­վե­լը:



Ծա­նո­թու­թյուն­ներ

. Հի­սուս Քրիս­տո­սին խաչ են բարձ­րաց­րել Զատ­կին նա­խոր­դող ուր­բաթ, ժա­մը ին­նի մեր­ձա­կայ­քում, Գող­գո­թա լե­ռան վրա:

. Խաչա­փայ­տը տա­նե­լու ըն­թաց­քում Հի­սուս Քրիս­տո­սին կար­ճատև հան­գիստ չի թույ­լատ­րել հռո­մե­ա­ցի մի լե­գի­ո­ներ` Կար­տա­ֆիլ կամ Ահաս­վեր անու­նով, որը դա­տա­պարտ­վել է ան­մա­հու­թյան և հա­վեր­ժա­կան թա­փա­ռու­մի («Թա­փա­ռա­կան հրե­ան»): Նա դար­ձի է եկել և սպա­սում է Քրիս­տո­սի երկ­րորդ գա­լուս­տին, ով նրան պի­տի ազա­տի ան­մա­հու­թյան նզով­քից և մահ պարգևի: Ըստ անգ­լի­ա­ցի վա­նա­կան Ռո­ջեր Ու­են­դո­վեր­ցու (13-րդ դար)` Հա­յա­ս­տա­նից եկած մի վա­նա­կան պատ­մել է, թե ան­ձամբ է ճա­նա­չում Քրիս­տո­սին անար­գած Կար­տա­ֆիլ անու­նով մե­կին, որը զղ­ջա­ցել է, մկրտ­վել, ըն­դու­նել Հով­սեփ անու­նը և վա­րում է ճգ­նա­վո­րի կյանք: Ըստ մեկ այլ ավան­դազ­րույ­ցի` Ահաս­վե­րը Քրիս­տո­սի երկ­րորդ գա­լուս­տին սպա­սում է` հարց­նե­լով բո­լո­րին, թե չի՞ գա­լիս արդ­յոք խա­չա­փայ­տը շա­լա­կին մար­դը:

. Հի­սու­սի խա­չա­փայ­տը տա­րած մար­դը Սի­մոն Կյու­րե­նա­ցին է:

. Հի­սու­սին խա­չե­լու օրը` կե­սօ­րին, տե­ղի է ու­նե­ցել արևի խա­վա­րում, եր­կի­րը ցնց­վել է, և վե­րից վար պատռ­վել է տա­ճա­րի վա­րա­գույ­րը:

. Հի­սու­սի ձախ ու աջ կող­մե­րում խաչ­ված են եղել եր­կու ավա­զակ:

. Խաչ բարձ­րաց­նե­լուց առաջ մա­հա­պար­տին տա­լիս էին գի­նու և զմուռ­սի (լե­ղու) խառ­նուրդ` ցա­վազր­կող թմ­րա­նյութ:

. Խաչի վրա Հի­սուս Քրիս­տո­սի ասած խոս­քերն են. «Հայր, նե­րիր նրանց, որով­հետև չգի­տեն, թե ինչ են անում», «Ճշ­մա­րիտ եմ ասում, այ­սօր իսկ ինձ հետ դրախ­տում կլի­նես», «Ով կին, ահա քո որ­դին», «Ահա քո մայ­րը», «Ծա­րավ եմ», «Աստ­ված իմ, Աստ­ված իմ, ին­չու՞ լքե­ցիր ինձ», «Հայր իմ, քո գիրկն եմ տա­լիս իմ հո­գին», «Ամեն ինչ կա­տար­ված է»:

. Հի­սուս Քրիս­տո­սը մա­հա­ցել է ան­հա­մե­մատ արագ, քան մա­հա­նում են խաչ­ված­նե­րը: Նրա մա­հը վրա է հա­սել ժա­մը 15-ի սահ­ման­նե­րում:

. Հի­սուս Քրիս­տո­սին խա­չից իջեց­րել և մար­մի­նը հո­ղին են հանձ­նել ժա­մը 18-ի մեր­ձա­կայ­քում, Պի­ղա­տո­սից Հով­սեփ Արի­ա­մա­թա­ցու ձեռք բե­րած թույլտ­վու­թյամբ:
. Հի­սուս Քրիս­տո­սի խա­չա­փայ­տը 327 թվա­կա­նին հայտ­նա­բեր­ել է բյու­զան­դա­կան Կոնս­տան­դի­ա­նոս կայ­սեր մայր Հե­ղի­նե կայս­րու­հին և զե­տե­ղել Ս. Հա­րու­թյան տա­ճա­րում, որ Երու­սա­ղե­մում է: Այն վայ­րում, ուր հու­ղար­կա­վոր­վել և հա­րու­թյուն է առել Հի­սուս Քրիս­տո­սը:

es inch a esqan grac??

HT Grish
եթե կարդաս, կիմանաս:

PS: Информация
В этом разделе запрещается писать русскими или латинскими буквами.
Այս բաժնում կարելի է գրել միայն հայերեն տառերով

Hayeren djvarem kardum, haziv mi tox @stexic kardam!