Գրողը և ինքնասպանությունը
(Հատվածներ գրքից)
Ոչ ինչպես մարդկանց մոտ
Ստեղծագործական ճգնաժամ
...Սովորական մարդը հոգեբանական և աշխարհայացքային ճգնաժամի պահեր է ապրում սկզբում քսանամյա սահմանագծին հասնելուց առաջ, ապա` հիսնամյա սահմանագծից առաջ (այսպես կոչված midlife crisis1) և մեկ անգամ էլ` ծերության շեմին, որն, ինչպես հայտնի է, բոլորի մոտ տարբեր ժամանակներում է վրա հասնում: Այս եռագագաթ ճգնաժամը համապատասխանաբար անդրադառնում է ինքնասպանության վիճակագրության վրա: Երեք անգամ կյանքի ճանապարհի ընթացքում տեղի է ունենում տարաբնույթ գործոնների վտանգավոր միավորում, գործոններ, որոնք մարդուն ստիպում են իր գոյությանը նայել նոր աչքերով և հաճախ անմխիթարական հետևություններ անել: Ֆիզիոլոգիական սթրեսը (սեռական հասունացում, մարմնական զարգացման բարձրակետի հաղթահարում, հորմոնալ թոշնում) բարդվում է հոգեբանականի (չափահաս տարիքին անցում, սեփական անձի մահկանացու լինելու գիտակցում, վերջնասահմանի մոտիկության գիտակցում) և տնտեսականի վրա (պատանեկության աղքատ ու կախյալ վիճակ, միջին տարիքում՝ բարեկեցիկ կյանքի հույսերի փլուզում, ծերության անօգնականություն ու չքավորություն):
Բոլոր այս համամարդկային փորձանքներին լիովին ենթակա է նաև արվեստագետը, բայց նրա մոտ խոցելի մասերի ցանկին ավելանում է ևս մեկը, գուցե ամենացավոտը՝ ստեղծագործական կարողությունը: Արվեստագետն ամբողջ կյանքում երկյուղ է ապրում, թե մի օր կարթնանա ու հանկարծ կզգա, որ իր կեցության գլխավոր բովանդակությունը կազմող կախարդական ձիրքն անվերադարձ լքել է իրեն: Երբ ստեղծագործող մարդն ընկնում է վերը նշված տարիքային թակարդներից մեկը, երկյուղն այդ բազմապատիկ սաստկանում է արվեստագետը, զգալով, որ իր մեջ փոփոխություններ են տեղի ունենում, վախենում է, թե ֆիզիկական կերպափոխության հետ միաժամանակ կկատարվի նաև ստեղծագործական փոխակերպում` ներշնչանքը կմնա մյուս կողմում՝ անցնող պատանեկության, երիտասարդության հետ, ծաղկուն ժամանակի մեջ և չի կարողանա հաղթահարել այդ արգելապատնեշը: Արվեստի մարդու տարբերությունը սովորական մարդկանցից՝ նաև նրանում է, որ կյանքի միջին տարիքի ճգնաժամը ստեղծագործողի մոտ տեղի է ունենում տասը տարի առաջ՝ մարմնավոր և հոգեմտավոր երիտասարդության ավարտի հետ. այսպես կոչված «37 տարեկանի համախտանիշն» է դա: Հենց այդ սահմանագիծն է գրողների համար դառնում տարիքային գլխավոր փորձություն:
Բայց նախքան պարզելը, թե ինչու հենց քառասնամյակի շեմն է այդպես լիառատ գրողական ինքնասպանություններով, փորձենք պարզել «ստեղծագործական» ինքնասպանության բնույթը: Ինձ թվում է, ողբերգական այդ իրադարձության էությունը գրեթե միշտ` հնազանդության և ճշմարիտ կրոնականության բացակայության մեջ է, այսինքն` Աստծո հետ արվեստագետի գիտակցաբար կամ ոչ գիտակցաբար մրցակցության մեջ:
Գրողի մոտ դա այսպես է տեղի ունենում: Այն ամենն, ինչ նա պատկերում է բառերի օգնությամբ, գոյեղենանում է, փոխարկվում իրի, թղթին բևեռված առարկայի: «Գրականությունը և մահվան իրավունքը» աշխատության մեջ Մորիս Բլանշոն գրում է, որ իր խնդիրը դարձնելով իսկական իրերի բառերով փոխարինումը` գրականությունը չի կարող կանգ առնել, մինչև չարտաքսի կեցությունն ամբողջ աշխարհից, մինչև չհասնի նրա լիակատար կործանմանը: Ես այդ միտքը կձևակերպեի փոքր-ինչ այլ կերպ, սկսելով իրականությունը բառերով փոխարինել՝ գրականությունը կանգ չի առնի, մինչև ամեն բան բառերով չանվանակոչի, այսինքն` մինչև չկերտի իրական աշխարհի լիակատար կրկնօրինակը: Այդպես առաջանում է աշխարհի վրա իշխանություն ունենալու պատրանք: Ֆլոբերը գրում էր, որ հեղինակն ստեղծում է իր սեփական աշխարհը, ինչպես Աստված: Դե ինչ, գրողն իրոք որ տիրակալ է իր կողմից ստեղծված տիեզերքում, նա այնտեղ ամենազոր արարիչ է, և որպես այդպիսին մրցակցության մեջ է մտնում այն Արարչի հետ, որը հորինել է աշխարհը, ուր ապրում է ինքը` գրողը: Ահա թե ինչու գրողներն այդքան սիրում են ստեղծել վեպեր գրողների մասին, հեղինակն ինքն է դառնում Արարիչ, որ քաշում է մյուս արարչի՝ հորինված գրողի թելերից, և, հավանաբար, ընդսմին երևակայում է, թե Աստծուն՝ իր իսկ Արարչին, նույնպես լիովին կարող է թելերից քաշել ոմն առավել գերհզոր Գրող:
Արվեստի մարդու համար ինքնասպանությունը հաճախ Արարչի հետ հավասարվելու, նրանից գլխավոր իշխանությունը սեփական կյանքիդ վրա ունեցած իշխանությունը խլելու փորձ է դառնում: «Եթե մեկը կարողանա տիրապեւոել ինքն իրեն ընդհուպ մինչև մահը, մահվան միջով,– գրում է Բլանշոն,– ապա նա իր տիրապետությունը կհաստատի նաև այն ամենազորության վրա, որը վրա է հասնում մեզ մահվան մեջ, դարձնում այն ոչ ավելին, քան մեռած ամենազորություն: Այս կերպ՝ Կիրիլովի2 ինքնասպանությունը հանդիսանում է Աստծո մահը»: Ես նույնիսկ կասեի Աստծո սպանությունը:
«Եթե ես ինքնասպանություն գործեմ, ապա կգործեմ ո՛չ թե նրա համար, որ ինձ կործանեմ, այլ նրա համար, որ ինձ ամբողջացնեմ: Ինքնասպանությունն ինձ համար դառնում է միակ միջոցը՝ բռնությամբ ետ նվաճելու ինքս ինձ, կոպտորեն ներխուժելու իմ էության մեջ, կանխելու Աստծո անխուսափելի մերձեցումը» (Անտոնեն Արտո):
Ստեղծագործական ճգնաժամի տառապանքների աստվածամարտական բնույթը միշտ չէ, որ գիտակցվում է գրողի կողմից, և այդժամ նա ինքնասպան լինելու իր մտադրության դրդապատճառը բնորոշում է այլ կերպ: Նա գրում և խոսում է «ստեղծագործական տառապանքներից փախչելու» ցանկության մասին, գանգատվում է հոգու ուժասպառ հյուծումից առաջացած մահացու հոգնությունից: Ինչ վերաբերում է հոգուն` դժվար է պարզել, բայց ստեղծագործող մարդու ուղեղը, թվում է, իրոք որ կարող է ժամանակից շուտ ծերանալ: Բայրոնի մարմնի դիահերձման արդյունքում նրա ուղեղում և սրտում հայտնաբերվել են ծերացման բացահայտ նշաններ. և դա` 36 տարեկանում:
Երբ Ձիրքը լքում է արվեստագետին կամ վախեցնում է, թե ուզում է լքել, որտեղից որտեղ հայտնվում է Բրյուսովի երգած «Ինքնասպանության դևը»...
Միայն թե դևն այդ ամենևին նման չէ Բրյուսովի երգած սևաչ «հմայիչ պատանուն»՝ «արտասովոր-տևական ժպիտով»...
Գրողական ինքնասպանության դևը տգեղ է, անժպիտ, կիսախելագար, անքնությունից բորբոքված աչքերով: Դա ստեղծագործության դևի մեկ այլ էական մասն է, իպոստասը, որ եկել է ստանալու հաշվարկով հասանելիքը:
Երբեմն հատուցումը շատ վաղ է վրա հասնում, կյանքի ճանապարհի հենց սկզբին. բուռն ծաղկող տաղանդի շնչառությունը լինում է կրակոտ, բայց կարճատև: «Կարճ տարածության արագավազորդ»՝ «սպրինտեր» գրողները (ամենից հաճախ բանաստեղծները), ովքեր իրենց ձիրքն սպառում են նախքան հասուն տարիք մուտք գործելը, ստեղծագործական ճգնաժամն ընկալում են ոչ այնքան ցավոտ: Տաղանդը նրանք տառապանքով չեն ձեռք բերել, այն կարծես ինքն իրեն է տրվել, դեռ լրիվ չապրած, հազիվ շուրթերին հասած կյանքը, թվում է, այնքա՜ն տարբեր, ստեղծագործությունից ոչ պակաս սուր զգացողություններ է պարունակում: Տասնութամյա ՌԵմբոյին կամ տասնիննամյա Դյուպրեին հավանաբար թվում էր, թե իրենք լիովին կարող են ապրել և առանց պոեզիայի: Բայց դա, ավա՜ղ, պատրանք է: Ծաղկման շրջանը վաղ ապրած շնորհալիները «նորմալ», «բնականոն» կյանքի համար սովորաբար միանգամայն անպետք են լինում, ապրում են ոչ այնպես, ինչպես բոլորը, մեռնում են ոչ այնպես, ինչպես բոլորը:
ՏրիստանՈվ մեկ անգամ նայեց գեղեցկության դեմքին,
Մատնված է մահվան մի խորհրդով գաղտնի,
Կտոչորվի անանց ծարավից իր ներքին,
Կսարսափի սակայն իր մահաշունչ բախտից,
Ով մեկ անգամ նայեց գեղեցկության դեմքին:
Սիրո ցավն իր խորքում կմորմոքի հավերժ,
Քանզի հիմարին է հույսը միայն խաբում,
Թե կարոտն այս տանջող մի օր կունենա վերջ:
Գեղեցկության նետով ով խոցվել է կյանքում,
Սիրո ցավն իր խորքում կմորմոքի հավերժ:
Ինչպես աղբյուր՝ շիթ-շիթ ցամաքում է կամաց,
Ամեն հովի շնչից թույն է խմում կրկին,
Մահ է նա ներշնչում՝ ծաղիկներից քամած.
Ով մեկ անգամ նայեց գեղեցկության դեմքին,
Աղբյուրի պես շիթ-շիթ ցամաքում է կամաց:
Ավգուստ ֆոն Պլատեն3
Եվ, այնուամենայնիվ, ստեղծագործական ճգնաժամի պատճառով ինքնասպանությունները «սպրինտեր»– գրողների մոտ ծայրահեղ հազվադեպ են լինում: Ինչպես, ի դեպ, նաև «սթայերների»՝ «երկար տարածության վազորդների» մոտ, որոնց ձիրքը բավարարել է մինչև վերջնագծին հասնելը, ներշնչանքը վերջնականապես լքել է միայն ծեր տարիքում, երբ գլխավորն արդեն գրված ու արված է:
«Ստեղծագործության պատճառով ինքնասպանների» ամենաբազմաքանակ խումբը, եթե շարունակենք մարզական փոխաբերությամբ արտահայտվել, միջին հեռավորության վազորդներն են: Նրանք, ում Մուսան գայթակղել է և լքել կյանքի ճանապարհի մեջտեղում: Այդ սահմանագծին ստեղծագործական կարողությունը արվեստի շատ մարդկանց մոտ է ցամաքել, և ամենևին էլ ո՛չ միայն գրական արտադրամասի ներկայացուցիչների: Հասկանալի է, նրանք ոչ բոլորն են պարանը վիզները գցել: Նրանց ճնշող մեծամասնությունը շարունակել է ապրել, և նույնիսկ փորձել են ստեղծագործել, բայց այն ամենը, ինչ ստեղծել են, նախկին կախարդանքի գունատ ստվերն է եղել միայն: Քոլրիջն, օրինակ, դադարեց գրել երեսունում, բայց ապրեց մինչև վաթսունհինգ տարեկանը: Ուորդսվորթի մոտ ստեղծագործական և ֆիզիկական մահվան միջև ընկած ժամանակամիջոցը ձգվեց ավելի քան քառասուն տարի:
Բայց ձիրքի սպառումը՝ ժամանակից շուտ թոշակի անցնել չէ, ինչպես բալետի 35-ամյա պարուհու դեպքում է, այլ` ահավոր ողբերգություն նրա համար, ով ստեղծագործության խաղաթղթի վրա դրել է իր ամբողջ կյանքը: Հիվանդության ախտանիշները հուսահատեցնելու չափ միանման են: «...Ինձ տանջում է ահավոր այն միտքը, որ ամեն օր պետք է գրել ու գրել»,– ասում է ճապոնացի 35-ամյա դրամատուրգ Կատո Սիտիոն՝ մահից առաջ թողած գրության մեջ:
36-ամյա Լեոնիդ Անդրեևը տրտնջում է իր նամակում. «Անքնություն է սկսվել: Ոչ մի կերպ չեմ կարողանում քնել, գլխումս ասես թանձր սոսինձ է: Հանկարծ միանգամից դադարում է աշխատել ամբողջ մեքենան: Ակներև պատճառներ կարծես թե չկան: Աներևույթներն ինչ-որ տեղ հոգուս խորքում են: Ամեն ինչ ցավում է, աշխատել չեմ կարողանում, սկսածը թողնում եմ»: Դրանից հետո նա ապրեց ևս 12 տարի, բայց «մեքենան» այդպես էլ չաշխատեց:
«Ամբողջ մեքենան շարքից դուրս է եկել: Վախենում եմ կորցնել աշխատելու ցանկությունը»,– ասում է վենեսուելացի բանաստեղծ Խոսե Անտոնիո Ոամոս Սուկրեն (1890-1930) իր վերջին գրության մեջ, ով սովորական անիծյալ «մեքենայից» գերադասեց կամավոր մահը:
Դենիս Իվանովիչ Ֆոնվիզինը, կորցնելով գրելու ընդունակությունը, հաշմանդամ դարձավ բառի ամենաուղղակի իմաստով, հիվանդացավ, զրկվեց քայլելու կարողությունից և մի քանի տարի անց մահացավ: «Կաթվածահար Ֆոնվիզինին տանում էին փոքրիկ սայլակով,– պատմում է Սիխայիլ Զոշչենկոն «Վերադարձված երիտասարդություն» գրքում,– ընդ որում, քիչ չի պատահել, որ նա հրամայել է ծառային սայլակը կանգնեցնել գետափին, Գիտությունների ակադեմիայի առաջ, և երբ ուսանողները դուրս էին գալիս ինստիտուտից, Ֆոնվիզինը ձեռքը թափահարում էր նրանց կողմն ու բղավում. «Մի՛ գրեք, երիտասարդներ, մի՛ գրեք: Ահա, տեսնո՞ւմ եք, ինձ ինչ օրը գցեց գրականությունը»«:
Ամենավառ օրինակը, թե ստեղծագործության դևն ինչպես է ամբողջությամբ իրեն ենթարկել գրողին, նրանից քամել բոլոր կենսահյութերը և ապա թողել` դրանով դատապարտելով հուսահատության, խելացնորության ու ինքնաոչնչացման, Ակուտագավա Ռյունոսկեն է (1892-1927): Այս ճապոնացու միջոցով ընդհանրապես կարելի է ուսումնասիրել տիպական գծերը, բնորոշ առանձնահատկություններն ու վարքագիծը հօmօ sapiens4 հօmօ scribens5 անունը կրող հատուկ ենթատեսակի՝ իր ողջ պերճանքով ու թշվառությամբ, մասնագիտական հիվանդության բոլոր ախտանիշներով: ...Ակուտագավան... ստեղծագործական ճգնաժամի դասական զոհ է:
Ակուտագավան մի նովել ունի՝ «Քիթը», որ գրվել է Գոգոլի համանուն վիպակի ներշնչմամբ: Միայն թե ճապոնացին շրջել է սյուժեն` կառուցելով այլ կերպ, ի՞նչ անի մարդը, ում քիթը ոչ թե կորել է, այլ ընդհակառակը` չափից դուրս ակներև է՝ ցցված է ամբողջ հինգ սուն6 երկարությամբ: Վանական Ձենտին՝ անատոմիական այդ ավելորդության տերը, ամբողջ կյանքում երազում է ազատվել այդ այլանդակությունից, քիթը դարձնել սովորական չափի: Վերջիվերջո, երկար տարիների ջանք ու հնարքներից հետո, դա նրան հաջողվում է, բայց, տարօրինակ բան, կյանքը սովորական քթով` հանկարծ դառնում է իմաստազուրկ և նույնիսկ անհնար: Ծիծաղաշարժ այդ նովելի 24-ամյա հեղինակը, ըստ երևույթին, դեռ չէր ենթադրում, որ «հինգ սուն երկարությամբ քթի» ստվերը ծածկելու է իր ամբողջ հետագա ճակատագիրը` դառնալով հենց իր մասին ստեղծած անողոք մի այլաբանություն: Գրողական տաղանդը շատ է նման վանական Ձենտիի վիթխարի քթին, այն ծանր բեռ է, որ խանգարում է վայելել սովորական մարդկային կյանքի հաճույքները: Բազմաթիվ ստեղծագործող մարդիկ, սկսած ընտանեկան խաղաղ, արվեստից հեռու կյանքի մասին երազող Վագներից կամ «վենետիկյան լուսամատով և խաղողի փաթաթվող վազով հավերժական տան» հրապույրները գովերգող Բալգակովից, կարոտել են բնականոն, սովորական կյանքին: Նմանատիպ երազանքները խորթ չէին նաև Ակուտագավային: «Դու Ցզիչուն» նովելի հերոսը ծերունի դաոսից որպես պարգև իր կրած փորձությունների համար ստանում է ոչ թե հարստություն կամ փառք, այլ «փոքրիկ մի տուն Տայշան լեռան հարավային լանջին», ուր ծաղկափթիթ դեղձենիներ են աճում: Այդուհանդերձ, երբ չորրորդ տասնամյակի կեսին Ակուտագավային թվաց, թե «հինգ սուն երկարությամբ քիթը» ուր որ է կարող է ընկնել, գրողին համակեց սարսափը, և առանց այդ այլանդակ գոյացության նա չուզեց ապրել:
Իսկ ի՞նչ էր տեղի ունեցել:
Ավելի ու ավելի դժվար էր դառնում գրիչ վերցնելը: Օր-օրի աճում էր պատճառ չունեցող, անբացատրելի տագնապը: Ակուտագավան հանկարծ սկսեց վախենալ, թե կխելագարվի, ինչպես ժամանակին խելագարվել էր իր մայրը: Սարսափելի, ճնշող մի բան էր թաքնված ենթագիտակցության խորքերում. «Այն մասը, որը ես չեմ գիտակցում, իմ ոգու Աֆրիկան տարածվում է անսահմանափակ: Ես վախենում եմ նրանից: Այնտեղ` խավարում, ապրում են հրեշներ, որպիսիք լույսի տակ չեն լինում»: Նա անչափ շատ է գրում, բայց ավելի ու ավելի հաճախ է առաջանում այն զգացողությունը, թե ձիրքն սպառվել է, թե այլևս գրել չի կարողանա: Դա նույնիսկ արդեն ոչ թե ստեղծագործական ճգնաժամ էր, այլ` խուճապային սարսափ ստեղծագործական ճգնաժամի անխուսափելիության հանդեպ: Կարելի է ասել` Ակուտագավան մեռավ վախից, նրա այն տարատեսակից, որն արվեստի մարդկանց համար շատ ավելի վտանգավոր է բոլոր այլ վախերից: Բնականաբար, անմիջապես հայտնվեց անքնությունը` քայքայված նյարդերի և ստեղծագործական փակուղու հավերժական ուղեկցուհին: Քնաբերի չափաբաժինները մշտապես ավելանում էին. դեղերի թմրեցուցիչ ազդեցությունը չէր ցրվում նույնիսկ ցերեկը:
«Գրիչ բռնած նրա ձեռքը դողում էր,– իր մասին երրորդ դեմքով գրում է Ակուտագավան: - Ավելի վատ բերանից փսլինք էր կաթում: Գլուխը պարզ էր լինում ոչ ավելի, քան օրվա մեջ կես ժամ քնից արթնանալուց հետո: Քուն, որ վրա էր հասնում միայն վերոնալի մեծ չափաքանակից հետո: Հիմա նա ապրում էր հավերժական մթնշաղում»:
Հպարտ, պատկառազդու Ստեղծագործության Դևը, որի հետ Ակուտագավան մինչ այդ սիրում էր հաղորդակցվել, ինչպես հավասարը հավասարի հետ («Դժոխքի տանջանքները» նովելներում կամ «Երկխոսություններ խավարում» գործի մեջ), այլասերվելով` վերածվում է ճղճիմ, մանր չարքի, այն «ախտավոր, դոդոշի արյունով սատանի ճտի» նման, որ, Նաբոկովի խոսքերով, տանջում էր հանգչող Գոգոլին: Ակուտագավայի ինքնակենսագրական «Ատամնավոր անիվներ» նովելի հերոսը բացում է «Կարամազով եղբայրները» և երկնչում. ,...Մեկ էջ էլ չէի կարդացել, երբ զգացի, որ դողում եմ ամբողջ մարմնով: Դա Իվանի մասին գլուխն էր, որին տանջում էր սատանան... Իվանին, Ստրինդբերգին, Մոպասանին կամ հենց ինձ այս սենյակում»:
Ակուտագավայի համար, որ պնդում էր, թե մարդկային կյանքը Բոդլերի մեկ տողը չարժե, այն միտքը, թե ներշնչանքը հեռանում է, իրեն թողնում է կյանքի հետ մեն-մենակ, անտանելի էր: Այնուհետ հարկ կլինի ապրել ինչպես բոլորը, առանց «հինգ սուն երկարությամբ քթի», որպես ընտանիքի սովորական կերակրող, երեք երեխայի հայր: «Վերջիվերջո ես ինքս ավելին չեմ, քան միջին մակարդակի մսյո Բովարի»,– դառնությամբ գրել է Ակուտագավան, և նրա շուրթերին չէր կարոդ լինել առավել վատ ինքնանվաստացում, ոչ թե պարզապես միջակության, այլ` միջակություն քառակուսի, ճղճիմություններից ճղճիմագույնը: Մահից առաջ գրած նամակում գրողն իր երեխաներին տալիս է մի խորհուրդ, որը հազվադեպ կարելի է լսել ծնողից. «Եթե դուք էլ պարտության կկրեք կենաց պայքարում, նույնպես հեռացեք կյանքից ինքներդ, ինչպես դա արեց ձեր հայրը»:
Ընկերոջը գրած նամակում («Նամակ բարեկամիս»), արդեն ընդունելով վերջնական որոշում, Ակուտագավան մանրամասն (և խիստ անըմբռնելի) շարադրում է ինքնասպանության պատճառները: Նրա՝ մինչև ուղնուծուծը գրողի համար կարևոր է, որ ամեն բան իր մասին ինքը գրի, ենթադրությունների ու մեկնաբանությունների համար տեղ չթողնի: Նա նույնիսկ ինչ-որ նպատակով մանրամասնորեն բացատրում է այն պատճառաբանությունները, որոնցով առաջնորդվել է մահվան միջոցն ընտրելիս. «Առաջին բանը, ինչի մասին մտածեցի, այն էր, թե ինչպես անեմ, որ մեռնեմ առանց տանջանքների: Հասկանալի է, դրա համար ամենալավ միջոցը կախվելն է: Բայց հենց որ պատկերացրի ինձ կախված, զգացի, որ լցվում եմ դրա հանդեպ գեղագիտական հակակրանքով: (Հիշում եմ ժամանակին սիրում էի մի կնոջ, բայց հենց որ տեսա, թե ինչքան տգեղ է նա պատկերում հիերոգլիֆները, սերն էլ ակնթարթորեն չքացավ): Ինձ չի հաջողվի ցանկալի արդյունքի հասնել նաև ջրասույզ լինելու դեպքում, քանի որ լողալ գիտեմ: Բայց եթե անգամ հակառակ սպասածի՝ դա ինձ հաջողվի, շատ ավելի տանջանքներ կկրեմ, քան կախվելու դեպքում: Մահը գնացքի անիվների տակ՝ ինձ նույնպիսի հակակրանք է ներշնչում, որի մասին արդեն ասացի: Ինքզինքս գնդակահարել կամ դանակահարել նույնպես չի հաջողվի, քանի որ ձեռքերս դողում են: Տգեղ տեսարան կլինի, եթե ցած նետվեմ բարձրահարկ շենքի տանիքից: Ելնելով սրանից` որոշեցի մեռնել քնաբեր օգտագործելով: Այս կերպ մեռնելն ավելի տանջալից է, քան` կախվելը, բայց փոխարենը չի առաջացնում այն նողկանքը, ինչ կախվելը, և, բացի դրանից, վտանգ չի պարունակում, թե ինձ կարող են կյանքի կոչել, սրա մեջ է այս մեթոդի առավելությունը...»:
Ակուտագավան ինքն իրեն չէր խղճում, ավելի շուտ` իր հանդեպ արհամարհանքի զգացում ուներ, ոչ թե Աստված, ինչպիսին երբևէ երազում էր դառնալ, այլ չնչին ու ողորմելի «մսյո Բովարի», մարդանման կապիկ: Եվ ավանդական եռատող բանաստեղծությունը, որով Ակուտագավան մեկնաբանել է իր գալիք հեռացումը, ընդգծում է այդ իրադարձության խղճուկ ու ծիծաղելի աննշանությունը: Եթե կապիկը չկարողացավ իրեն պահել գարնանային բողբոջներից ծանրացած ստեղծագործության ճյուղին, ուրեմն դա է նրա ճանապարհը: Դե, մի թեթև կճոճվի ճյուղը, ո՛չ ավելին:
Գարնան ճյուղի դող:
Մեկ ակնթարթ առաջ էր`
Կապիկն ընկավ ցած:
Թարգմանեց ԽՈՐԵՆ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆԸ