Հայոց ցեղասպանության զոհերի հուշահամալիր, կառուցված է Երևանում՝ Ծիծեռնակաբերդ բլրի վրա։ Հեղինակն է ճարտարապետ Արթուր Թարխանյանը (Ս. Քալաշյանի համահեղինակությամբ)։ Ամեն տարի ապրիլի 24-ին հարյուր հազարավոր հայեր և օտարազգիներ բարձրանում են այստեղ՝ հարգանքի տուրք մատուցելու 1915 թվականին Օսմանյան կայսրության տարածքում թուրքական կառավարության իրագործած Հայոց Ցեղասպանության զոհերին։ 1965-ին՝ Ցեղասպանության 50-րդ տարելիցին, Երևանում կազմակերպվեցին միլիոնանոց ցույցեր։ Դրանց արդյունքում 1966-ին սկսվեց Ցեղասպանության հուշարձանի կառուցումը, որն ավարտվեց 1967-ին։ Բացումը տեղի ունեցավ 1967 թ. նոյեմբերի 29-ին[1]։ Երևանում բազմաթիվ մարդիկ այցելում են Ծիծեռնակաբերդի հուշարձան և ծաղիկներ են դնում հավերժական կրակի մոտ։

44 մետր բարձրությամբ սյունը նշանավորում է հայերի վերածնունդը։ 12 քարե սալերը դասավորված են շրջանագծով։ Շրջանի կենտրոնում զոհերի հիշատակի հավերժական կրակն է։ Հուշարձանի շուրջը տարածվող այգում գտնվում է 100-մետրանոց պատ, որի վրա փորագրված են ջարդերի ենթարկված ամենահայտնի քաղաքների և գյուղերի անունները։ 1995-ին հուշահամալիրի տարածքում բացվեց փոքր ստորգետնյա թանգարան, որտեղ կարելի է գտնել տեղեկություններ 1915 թվականի իրադարձությունների մասին։ Մասնավորապես թանգարանում ներկայացված են գերմանացի լուսանկարիչների (թուրքերի դաշնակիցները «Առաջին համաշխարհային պատերազմում»), այդ թվում՝ Արմին Վեգների մի շարք լուսանկարներ և որոշ հրատարակություններ։ Թանգարանին մոտ գտնվում է մի պուրակ, որտեղ օտարերկրյա պաշտոնյաները Ցեղասպանության զոհերի հիշատակին տնկում են ծառեր։

Ինչպե՞ս կառուցվեցին Լենինի արձանն ու պատվանդանը

Երեւանի գլխավոր հրապարակում Լենինի արձանի ու պատվանդանի կառուցմանն իր «Լենինի հրապարակը Երեւանում. հուշեր նախագծման եւ կառուցման մասին» աշխատությունում բավական մանրամասն անդրադարձել է ճարտարապետ Մարկ Գրիգորյանը, որը 1937-51թթ. մայրաքաղաքի գլխավոր ճարտարապետն էր:

Նա գրում է, որ հրապարակի կառուցապատման բոլոր տարբերակներում Ալեքսանդր Թամանյանը հստակ պահպանում էր Լենինի արձանի դիրքը՝ հրապարակի եւ քաղաքային բուլվարի միացման վայրում, այսինքն` հարավային մասում:

Թամանյանի գծագրերով 1920-ականների վերջում տեղադրվեց մոտ երկու մետր բարձրություն ունեցող օբելիսկ հետեւյալ գրությամբ. «Այստեղ տեղադրվելու է Մեծ Հոկտեմբերյան Սոցիալիստական Հեղափոխության առաջնորդ Վլադիմիր Լենինի արձանը»:

Մարկ Գրիգորյանը վկայում է, որ 1938 թվականին Լենինի արձանի նախագծի համամիութենական բաց մրցույթ հայտարարվեց, որին ներգրավվեցին ԽՍՀՄ-ի ժողովրդական նկարիչ Սերգեյ Մերկուրովը եւ Հայկական ՍՍՀ-ի ժողովրդական նկարիչ Ս. Ստեփանյանը: Մրցույթի անցկանցումը հանձնարարվեց Երեւանի գլխավոր ճարտարապետին` Մարկ Գրիգորյանին:



Մրցույթի պայմանների համաձայն, աշխատանքները պետք է ներկայացվեին Երեւանի քաղխորհրդի ճարտարապետա-նախագծային բաժին 1939թ. մարտի 15-ին: Մինչ այդ Ճարտարապետների միությունում եւ Երեւանի քաղխորհրդում սուր քննարկվում էին ընթանում. որտե՞ղ պետք է տեղադրվի արձանը:

Մարկ Գրիգորյանը գրում է, որ որոշ ընկերներ, ինչպես, օրինակ, ճարտարապետ Հրայր Իսաբեկյանը, գտնում էին, որ արձանը պետք է տեղադրվի հրապարակի հյուսիսային մասում: Սակայն քաղաքաշինության պատմության օրինակների ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ գեղարվեստական տեսանկյունից ավելի շահեկան է, եթե արձանը կանգնած է ոչ թե շենքերի, այլ երկնքի ֆոնի վրա:

Ի վերջո, հանրապետության ղեկավարությունը որոշում կայացրեց արձանի մշակման եւ իրականացման նախագիծը հանձնարարել ԽՍՀՄ-ի ժողովրդական նկարիչ Սերգեյ Մերկուրովին եւ Թիֆլիսում բնակվող երիտասարդ ճարտարապետներ, ամուսիններ Նատալյա Պարեմուզովային եւ Լեւոն Վարդանովին:



Տիգրան Լիլոյան` հուշեր Լենինի արձանի եւ հրապարակի մասին

Շքերթներից առաջ ամբիոնի մոտ տեղադրվում էր սեղան, որի վրա դրվում էին ВЧ-կապի հեռախոսներ (չգիտեմ՝ միգուցե, այսպես կոչված, հատուկ կոմուտատոր՝ կապ ԽՍՀՄ բարձրագույն ղեկավարության համար), տեղի կառավարական հեռախոսներ, քաղաքային հեռախոս, ռազմական գաղտնի կապ, որպեսզի անհրաժեշտության դեպքում կապ հաստատեին ում հետ հարկավոր էր. չէ՞ որ այստեղ էր հանրապետության ողջ ղեկավարությունը: Ասում են, Բրեժնեւը կարող էր զանգահարել հատուկ ВЧ-կապով, որպեսզի Հայաստանի ղեկավարությանն ու աշխատավորներին շնորհավորի տոնի կապակցությամբ, հարցնի տրամադրության, եղանակի մասին: Այստեղ կար նաեւ հեռուստացույց, որպեսզի ղեկավարությունը կարողանար դիտել Մոսկվայում ընթացող ռազմական շքերթը…



Պատվանդանի տակ կար աստիճան, որը տանում էր ներքեւ՝ բուֆետ: Հիշում եմ (մի անգամ հայրս ինձ տարավ այնտեղ), աստիճանին զուգահեռ՝ պատի երկայնքով լուսավորություն էր անցկացված: Ասում էին, որ Կառավարական տնից մինչեւ արձան ստորգետնյա ճանապարհ կար, որը պատվանդանը հանելուց հետո որմնաշարվեց: Չգիտեմ, թե որքանով է դա համապատասխանում իրականությանը…

Շքերթի օրերին ամբիոնը խիստ հսկվում էր Հայաստանի ՊԱԿ-ի (КГБ) սպաների կողմից: Բացի անվտանգության 2 աշխատակիցներից, որոնք կցված էին Կենտկոմի առաջին քարտուղարին, ղեկավարներից ոչ մեկ թիկնապահներ չուներ, եւ այդ ահեղ գերատեսչության աշխատակիցները քաղաքացիական հագուստով կանգնում էին կենտրոնական ամբիոնի կողքերում, շրջում էին արձանի մոտակայքում, որպեսզի ինչ-որ բան չպատահի…

Ժամանակ առ ժամանակ մասնակիցների շարքերից առանձնանում էին ծաղիկներով դպրոցականների խմբեր, ովքեր ուրախ ժպտալով վազում էին դեպի ամբիոն՝ հանրապետության ղեկավարության մոտ: Ի նշան շնորհակալության՝ ղեկավարները նրանց շոկոլադի սալիկներ էին նվիրում:

Ռադիոյի հատուկ ընտրված հաղորդավարները կարդում էին կարգախոսները: Օրինակ, երբ հրապարակում երեւում էր համալսարանի շարասյունը (ի տարբերություն այսօրվա՝ այն ժամանակ մենք ունեինք միայն մեկ համալսարան՝ Երեւանի պետականը, մնացած բուհերը կոչվում էին ինստիտուտներ), հաղորդավարն ընթերցում էր. «Բոցավառ մայիսմեկյան ողջու՜յն Երեւանի պետական համալսարանի պրոֆեսորադասախոսական եւ ուսանողական կազմերին»:

Այստեղ մայիսմեկյան ներկայացման մեջ հերթը հասնում էր աշխատավորների ցուցադրության թերեւս ամենազվարճալի տարրին՝ բարձրախոսներով ավտոբուսին, որը տեղակայված էր «Արմենիա» հյուրանոցի ցայտաղբյուրի մոտ: Այդ ավտոբուսը հատուկ առաքելություն ուներ. դրա մեջ նստած օպերատորը, լսելով հերթական «բոցավառ մայիսմեկյան ողջու՜յն»-ը կամ, համապատասխանաբար, «բոցավառ հոկտեմբերյան ողջու՜յն»-ը, միացնում էր ձայնագրված ծափահարությունները: Սակայն, որպես կանոն, բարձրագոչ «ուռա՜»-ն հնչում էր այն պահին, երբ հրապարակից դուրս էր եկել մի շարասյունը, իսկ մյուսը դեռ չէր մտել: Շփոթված զբոսաշրջիկները, որոնք դիտում էին շքերթը, սկզբում չէին հասկանում, թե ո՞վ եւ ինչպե՞ս կարող է «ուռա՜» գոռալ, եթե հրապարակում ոչ ոք չկա: Հետո, լսելով ավտոբուսի ձայնագրությունը, ծիծաղում էին ու ապշում: Որքան ինձ հայտնի է, հայրս՝ Հենրիկ Լիլոյանը, դառնալով Հայկական ԽՍՀ արտասահմանյան զբոսաշրջության գլխավոր վարչության պետ, երկար եւ, ինչպես պարզվում է, ապարդյուն, փորձում էր համոզել կամ Կոմկուսին կամ Երեւանի քաղկոմին վերացնել այդ ավտոբուսը կամ գոնե տեղափոխել այն հրապարակի հակառակ կողմը… Չի հաջողվել:

Mediamax.am

Ճարտարապետության դոկտոր Լոլա Դոլուխանյան` Թամանյանը նախատեսել էր, որ մաքուր օդը թունելներով պետք է հասնի կենտրոն

Ալեքսանդր Թամանյանը համարում էր, որ Հրազդանի կիրճը պետք է երեւանցիների համար ծառայի որպես հանգստի վայր` մարդկանց գեղեցիկ բնությունը եւ մաքուր օդը վայելելու հնարավորություն տալով:

Նա նախատեսել էր երկու թունելները, որոնք Հրազդանի կիրճ հասնելու կարճ ճանապարհ կհանդիսանային եւ որոնց շնորհիվ կիրճի մաքուր օդը կհասներ քաղաքի կենտրոն:

1935 թվականին Միքայել Մազմանյանի նախագծով սկսվեց կառուցվել Մանկական երկաթուղու այգին, որը դարձավ երեւանցիների ամենասիրելի վայրերից մեկը: Այն հատկապես մարդաշատ էր լինում «մայովկաների» ժամանակ:

Հետագայում այգու մուտքի մոտ տեղադրվեցին աղբյուրներ՝ ԽՍՀՄ-ի հերոսների անուններով, հենց գետի վրա կառուցվեց «Հայրենիք» կայարանի շենքը, որտեղ գտնվում էր տոմսարկղը:



Երբ գնացքը մոտենում էր կայարանին, ուղեւորներին, պատվի առնելով, դիմավորում էին հերթապահող պիոներները: Այգում կային նաեւ խաղահրապարակներ, ծիծաղի սենյակ:

Հորեղբայրս մասնակցում էր երկաթուղու շինարարությանը եւ գտավ մի մետաղադրամ, որի վրա ինչ-որ կենդանի էր պատկերված: Հետագայում մասնագետներն ասացին, որ դա հին պարսկական մետաղադրամ է:

Աղասի Խանջյանի մտահղացումը

Մանկական երկաթուղու կառուցման գաղափարը պատկանում էր Հայաստանի Կենտկոմի առաջին քարտուղար Աղասի Խանջյանին: 1935 թ-ի դեկտեմբերին Երեւանի Մանկական երկաթուղու կառուցումը ԽՍՀՄ-ի Պետպլանով ներառվեց 1936թ. ժողովրդա-տնտեսական պլանի մեջ: Օբյեկտի հանձնման վերջնական ժամկետն էր 1937թ. նոյեմբերի 7, քանի որ այդ օրը պետք է նշվեր Մեծ Հոկտեմբերյան Հեղափոխության քսաներորդ տարեդարձը:

Dzd-ussr.ru կայքի տեղեկատվության համաձայն, 1936թ. ապրիլի 22-ին Աբովյանի անվան քաղաքային այգում, Հրազդան գետի ձախ ափին «Փարոս» կայարանի հիմքում Աղասի Խանջյանի կողմից դրվեց առաջին քարը: Հետագայում այն վերանվանվեց «Հայրենիքի»:

Մեկ տարվա ընթացքում շինարարները իրականացրեցին հողային աշխատանքների հսկայական ծավալ: 2,1 կմ գլխավոր ճանապարհի երկայնքով կառուցվեց երեք կանգառ՝ Հայրենիք, Ուրախություն եւ Պիոներական: Տեղանքի բնական ռելիեֆի պատճառով Հայրենիք կայարանի շենքը գտնվում էր անմիջապես ջրանցքի վերեւում:

Առաջին տարիներին Մանկական երկաթուղու կայարանի շենքը փայտից էր: 1940-ականների վերջին դրա փոխարեն տուֆից կառուցվեց նոր շենք:

Շինարարների եռանդի շնորհիվ աշխատանքներն ավարտվեցին նախատեսված ժամկետից 4 ամիս շուտ: 1937թ-ի հուլիսի 9-ին առաջին անգամ տեղից շարժվեց Վորոշիլովգրադի շոգեքարշային գործարանի կողմից նվիրած 159-434 շոգեքարշի եւ երեք մարդատար վագոնները: Գնացքը վստահեցին վարել երիտասար մեքենավար Ա. Բեգլարյանին:

1959թ. մարտին Մանկական երկաթուղին ստացավ երկու PAFAWAG մետաղական մարդատար վագոն: 1971թ-ին Երեւանի Մանկական երկաթուղուն նվիրեցին ТУ2-116. ջերմաքարշը: Այդ պահից սկսած շոգեքարշը դուրս եկավ օգտագործումից, սակայն մինչ օրս գտնվում է Հայրենիք կայարանի տարածքում:
Այսօր գնացքը անցնում է այլեւս չգործող «Ուրախություն» կայարանի կողքով եւ կանգնում է «Պիոներական» կայարանում: Քանի որ այն նույնպես չի գործում, մարդիկ մնում են իրենց տեղերում եւ գնացքը հետընթաց վերադառնում է «Հայրենիք» կայարան: