- Մե­ծար­գո պա­րոն Գաս­պար­յան, ցան­կա­նում եմ Ձեզ շնոր­հա­վո­րել արդ­յու­նա­վետ, ան­խոնջ և հետևողա­կան գրա­կան գոր­ծու­նե­ու­թյան հա­մար, ին­չը գնա­հատ­վեց պե­տու­թյան կող­մից և մեր երկ­րի ան­կա­խու­թյան տո­նի նա­խօր­յա­կին` մա­յի­սի 27-ին ՀՀ նա­խա­գա­հի հրա­մա­նագ­րով Դուք ար­ժա­նա­ցաք Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան Ար­վես­տի վաս­տա­կա­վոր գործ­չի պատ­վա­վոր կոչ­ման: Այդ օրը հե­ռուս­տա­տե­սու­թյամբ հն­չեց Ձեր խոս­քը: Խնդ­րում եմ հի­մա ավե­լի հան­գա­մա­նո­րեն ասեք` ի՞նչ է նշա­նա­կում Հա­յաս­տա­նի ար­վես­տի վաս­տա­կա­վոր գործ­չի կո­չու­մը Ձեզ հա­մար:
- Որ­պես գրա­կա­նա­գետ և քն­նա­դատ ես ու­նեմ իմ որոշ­ա­կի սկզ­բունք­նե­րը: Դրանք ձևավոր­վել ու ամ­րապնդ­վել են իմ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան առա­ջին իսկ քայ­լե­րից սկ­սած և բխել են հայ և հա­մաշ­խար­հա­յին գրա­կա­նու­թյան պատ­մա­կան զար­գաց­ման բարդ ու հա­կա­սա­կան օրի­նա­չա­փու­թյուն­նե­րից: Հա­նուն այդ սկզ­բունք­նե­րի ես մաս­նակ­ցել եմ բազ­մա­թիվ գրա­կան բա­նա­վե­ճե­րի և պաշտ­պա­նել իմ տե­սա­կետ­նե­րը: Այդ բա­նա­վե­ճե­րը եղել են շատ դա­ժան, շատ մի­տում­նա­վոր, եր­բեմն մի ամ­բողջ «աշ­ի­րա­թի» դի­մաց մնա­ցել եմ մի­այ­նակ, ծանր ապ­րում­ներ եմ ու­նե­ցել, մարդ­կա­յին հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի կո­րուստ­ներ եմ ու­նե­ցել, բայց չեմ հու­սա­հատ­վել, որով­հետև իմ գրա­կան-քն­նա­դա­տա­կան ուղղ­վա­ծու­թյու­նը դրսևոր­ման այն­պի­սի հե­նա­կե­տեր է ու­նե­ցել, որոն­ցից մե­կին ասում են տա­ղանդ, մյու­սին` չա­փա­նիշ: Այս բա­ղադ­րիչ­նե­րի առ­կա­յու­թյամբ մի­այն կա­րող է խո­սակ­ցու­թյու­նը շա­րու­նակ­վել ար­վես­տի ազ­գա­յին և հա­մա­մարդ­կա­յին նշա­նա­կու­թյան շուրջ: Եվ հի­մա, երբ պե­տա­կա­նո­րեն ես գնա­հատ­վում եմ որ­պես գրա­կա­նա­գետ և գրա­կան քննա­դատ, նշա­նա­կում է առա­ջին հեր­թին գնա­հատ­վում են իմ սկզ­բունք­նե­րը: Այդ իսկ պատ­ճա­ռով Հա­յաս­տա­նի ար­վես­տի վաս­տա­կա­վոր գործ­չի կո­չումն ինձ հա­մար թանկ է, որով­հետև հաս­տա­տում է իմ ան­ցած գրա­կան ճա­նա­պար­հի ճշ­մար­տա­ցի­ու­թյու­նը:
Եվ հե­տո` ազ­գա­յին և հա­մաշ­խար­հա­յին բարձր ար­վես­տը մար­դուն մարդ դարձ­նող և ժո­ղովր­դին ժո­ղո­վուրդ դարձ­նող մեծ ուժ է` կեն­դա­նի ոգի: Այդ­պի­սի ար­վես­տը պե­տու­թյուն կա­ռու­ցե­լու երաշ­խիք­նե­րից մեկն է: Մեր կյան­քում առ­կա են բազ­մա­թիվ թե­րու­թյուն­ներ, որոնց հիմ­քը ես հա­մա­րում եմ տնտե­սա­կա­նին հա­ջոր­դած բա­րո­յա­կան աղե­տա­լի ան­կու­մը: Ահա, մեր կյան­քի թե­րու­թյուն­նե­րը հաղ­թա­հա­րե­լու նա­խա­պայ­ման­նե­րից մեկն էլ մար­դուն ան­հա­տա­պես և ժո­ղովր­դին հա­վա­քա­կա­նո­րեն ար­վես­տի բարձր ար­ժեք­նե­րով շր­ջա­պա­տե­լու և այդ ար­ժեք­նե­րով դաս­տի­ա­րա­կե­լու գի­տակց­ված ծրա­գի­րը պետք է լի­նի: Գորշ և կրկ­նօ­րի­նակ­ված զանգ­վա­ծա­յին «ար­վեստ» կոչ­ված աղ­բը ապա­կա­նում է հան­րա­յին մի­ջա­վայ­րը:
Դե­պի ժո­ղո­վուր­դը ար­վես­տի բարձր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րով` ահա այս կար­գա­խո­սը պետք է լի­նի գրա­կան գոր­ծիչ­նե­րի և ար­վես­տի մյուս ճյու­ղե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի գոր­ծու­նե­ու­թյան նա­խա­պայ­մա­նը:
Ինչ­պես սահ­մա­նա­պահն է հայ­րե­նի­քի սահ­ման­ներն անա­ռիկ պա­հում, այն­պես էլ մենք` ար­վես­տի, գի­տու­թյան և կր­թու­թյան բնա­գա­վառ­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներս, հա­մաշ­խար­հայ­նաց­ման այս կոր­ծա­նա­րար տա­րի­նե­րին պետք է կա­րո­ղա­նանք պահ­պա­նել ազ­գա­յին բարձր ար­վես­տի սահ­ման­նե­րը և հա­մա­մարդ­կա­յին նվա­ճում­նե­րի հետ մեկ­տեղ դարձ­նել մեր հան­րա­յին-մ­շա­կու­թա­յին կյան­քի ան­բա­ժա­նե­լի մա­սը:
- Դուք բազ­մա­թիվ գր­քե­րի և հար­յու­րա­վոր հոդ­ված­նե­րի հե­ղի­նակ եք: Մի­այն անց­յալ տար­վա Ձեր տք­նա­ջան գրա­կան աշ­խա­տան­քի արդ­յուն­քը չորս գիրք է, ավե­լաց­րած բազ­մա­թիվ հոդ­ված­ներ ու հար­ցազ­րույց­ներ, նույն­քան և ավե­լի հե­ռու­ս­տա­հա­ղոր­դում­ներ ու ռա­դի­ո­հա­ղոր­դում­ներ: Հա­պա մի ասեք չորս գիրք. դա շա­տե­րի հա­մար կա­րող է եր­ջա­նիկ կյան­քի երա­զանք լի­նել: Մինչ­դեռ Ձեզ հա­մար աշ­խա­տան­քա­յին մեկ տար­վա հունձք է: Հի­շեց­նեմ մի­այն գր­քե­րի վեր­նագ­րե­րը` «Հայ գրա­կա­նու­թյուն» (գիրք 4-րդ)՝ հոդ­ված­նե­րի ժո­ղո­վա­ծու, «Հայ գրա­կա­նու­թյուն»՝ հան­րակր­թա­կան ավագ դպ­րո­ցի հու­մա­նի­տար հոս­քի 11-րդ դա­սա­րա­նի դա­սա­գիրք, ԲՈւՀ­-ե­րի բա­նա­սի­րա­կան բա­ժան­մունք­նե­րին, նաև հան­րակր­թա­կան դպ­րո­ցին հաս­ցե­ագ­րած բազ­մա­ռար­կա «Ծրա­գիր»՝ մա­տե­նագ­րու­թյամբ ու մա­տե­նա­գի­տու­թյամբ հան­դերձ և «Ամե­րի­կա­հայ անգ­լի­ա­գիր բա­նաս­տեղծ­ներ»՝ ութ հե­ղի­նա­կի գրա­կան դի­ման­կար­նե­րով և գե­ղար­վես­տա­կան եր­կե­րով: Բո­լորն էլ օգ­տա­կար գր­քեր, որոնք մաս­նա­գի­տա­կան ոլոր­տում լավ ըն­դու­նե­լու­թյան են ար­ժա­նա­ցել: Ան­գամ ձեր հա­կա­ռա­կորդ­-ընդ­դի­մա­խոս­նե­րը ձեր գրքե­րի մա­սին հար­գան­քով են խո­սում: Զար­մանք է հա­րու­ցում Ձեր հետևողա­կան ու նպա­տա­կա­յին աշ­խա­տա­սի­րու­թյու­նը: Գո՞հ եք: Ի՞նչ տվեց Ձեզ այս ամե­նը:
- Այս ամենն ինձ տվեց գր­քե­րի ծննդ­յան պա­հի վաս­տա­կած ու­րա­խու­թյուն և… դրան­ցից եր­կու­սի դրա­մա­կան պարտք հրա­տա­րակ­չու­թյուն­նե­րին: Տար­բեր գր­քեր են և ի սկզ­բա­նե տար­բեր ճա­կա­տագ­րե­րի դա­տա­պարտ­ված: Այդ մա­սին դեռևս կխո­սենք: Հոդ­ված­նե­րը, հե­ռուս­տա­հա­ղոր­դում­նե­րը ինձ հա­մար նույն գրա­կան գործն են` ըն­թաց­քի մեջ: Իսկ աշ­խա­տանքն ու աշ­խա­տա­սի­րու­թյունն իմ ապ­րե­լու կերպն է, իմ կյան­քը այն­պես, ինչ­պես կա, առանց ծայ­րա­հե­ղու­թյուն­նե­րի:
Մե­զա­նից յու­րա­քանչ­յուրն ամ­բող­ջո­վին խր­ված է իր ժա­մա­նա­կի մեջ՝ բնա­կան աղետ­ներ, ցույ­ցեր ու հե­ղաշր­ջում­ներ, տա­պալ­վող իշ­խա­նու­թյուն­ներ ու ահա­բե­կու­թյուն­ներ, օրըս­տօ­րե դժ­վա­րա­ցող կյանք ու թան­կա­ցում­ներ, հու­սա­հատ ու մի­այ­նակ մարդ­կանց ող­բեր­գու­թյուն­ներ, հայ­-ադր­բե­ջա­նա­կան, հայ-­թուր­քա­կան հա­կա­մար­տու­թյուն, անընդ­հատ ավե­լի ու ավե­լի լար­վող կյանք, մաս­նա­գի­տա­կան որակ­նե­րի զար­հու­րե­լի ան­կում, ար­տա­գաղթ, տն­տե­սա­կան պա­րա­պուրդ, վերս­տին մի նոր հեր­թա­կան լա­րում, կյան­քի խե­լա­գար վազ­քի ետևից հաս­նե­լու ցան­կու­թյուն, որով­հետև հա­կա­ռակ դեպ­քում պար­զա­պես դուրս կմ­նաս ժա­մա­նա­կից:
Ցան­կա­ցած նյու­թի մա­սին գրե­լիս այս ամ­բողջ լա­րու­մը իմ մեջ է` լի­նի Խորե­նա­ցի թե Նա­րե­կա­ցի, Տեր­յան թե Չա­րենց, ժա­մա­նա­կա­կից գրո­ղի գիրք թե քն­նա­դա­տա­կան մտո­րում, առա­վել ևս՝ ակ­նարկ կամ խո­հագ­րու­թյուն: Այս լա­րումն ար­տա­հայտ­վում է գրի կշ­ռույ­թի ու ոճի արա­գու­թյան մեջ, գնա­հա­տում­նե­րի ու ար­ժե­հա­մա­կար­գի ճշ­տում­նե­րի մեջ: Հա­վեր­ժա­կա­նի և ան­ցո­ղա­կա­նի պայ­քա­րը խո­րա­նում է: Ի վեր­ջո, կյան­քի վազ­քի մեջ մար­դը իրեն հաշ­իվ պի­տի տա՝ ո՞ր ար­ժեք­նե­րի պա­հա­պանն է ին­քը, և ո՞րն է իր կո­չու­մը:
Ամեն քայ­լա­փո­խի իրեն վե­րաճշ­տել փոր­ձող կյան­քի այս խե­լա­գար արա­գու­թյունն ու դրա­նով պայ­մա­նա­վոր­ված լա­րու­մը այ­սօր­վա մարդն է ստեղ­ծում, մար­դուց ան­կախ՝ ժա­մա­նակն է ստեղ­ծում և պար­տադ­րում աշ­խար­հին՝ քա­ղա­քա­կան գոր­ծի­չին, ռազ­մա­կան գոր­ծի­չին, գոր­ծա­րա­րին, գիտ­նա­կա­նին, մար­զի­կին, առա­վել ևս՝ ստեղ­ծա­գոր­ծող մտա­վո­րա­կա­նին:
Ահա այս հո­գե­վի­ճա­կում և իրա­վի­ճա­կում ցան­կա­նում ես անց­նող ժա­մա­նա­կի մեջ թող­նել քո կյան­քի ու քո գոր­ծի հիշ­ա­տակ­նե­րը, որոն­ցից գլխա­վորն այս դեպ­քում ինձ հա­մար իմ գրա­կան աշ­խա­տանքն է, իմ գր­քերն ու հոդ­ված­ներն են: Առանց դրանց իմ կյան­քը կդառ­նա շատ անի­մաստ, ես ինձ դա­տարկ­ված­-ա­վարտ­ված­-ա­վե­լորդ կզ­գամ կամ ստիպ­ված կլի­նեմ զբաղ­վել մեկ այլ բա­նով, ասենք՝ գյու­ղատն­տե­սու­թյամբ, ին­չով եր­բեք չեմ զբաղ­վել և, հա­վա­նա­բար, ինչ­պես հարկն է չեմ էլ կա­րող զբաղ­վել...
- Դուք գրա­կան աս­պա­րե­զում եք 1960-ա­կան­նե­րի կե­սե­րից: Ձեր գոր­ծու­նե­ու­թյու­նը թևակո­խել է իր հա­րա­ճուն և անընդ­մեջ ըն­թաց­քի հին­գե­րորդ տաս­նամ­յա­կը: Ինձ մեկ հարց է հե­տաքրք­րում: Չե՞ք փոշ­մա­նել արդ­յոք Ձեր գրած որևէ հոդ­վա­ծի հա­մար: Ետա­դարձ հա­յաց­քով ինչ­պե՞ս եք գնա­հա­տում Ձեր ան­ցած ու­ղին:
- Սկզ­բից ևեթ մի­ան­գա­մից ասեմ՝ իմ գրած և տպագ­րած ոչ մի տո­ղի հա­մար չեմ փոշ­մա­նում, իմ գրած ամեն մի հոդ­վա­ծի տակ հի­մա էլ պատ­րաստ եմ ստո­րագ­րել և դրանք վե­րահ­րա­տա­րա­կել իմ գրքե­րի մեջ: Վեր­ջին՝ «Հայ գրա­կա­նու­թյուն» (գիրք 4-րդ) հա­տո­րում այդ­պես էլ վար­վել եմ՝ այն­տեղ զե­տե­ղե­լով իմ վաղ շր­ջա­նի փոքր գրա­խո­սու­թյուն­նե­րից մի քա­նի­սը: Ես ա՛յն եմ, ինչ գրել ու տպագ­րել եմ՝ հաս­նե­լու այս­տեղ և զրու­ցե­լու ձեզ հետ: Պի­տի ավե­լաց­նեմ՝ իմ անձ­նա­կան կյանքն ու գրա­կան կյան­քը նույնն են և շատ մի­աս­նա­կան են. իմ կեն­սագ­րու­թյան շատ փաս­տեր հենց իմ հոդ­ված­նե­րի մեջ են: Այն­պես որ, իմ գրա­կան յու­րա­քանչ­յուր քայլ թանկ է ինձ հա­մար, և ես իմ ան­ցած ճա­նա­պար­հի տերն եմ: Ան­ցած ճա­նա­պարհ ասա­ցի և տես­նում եմ հե­տա­գի­ծը: Երեկ­վա երի­տա­սարդ­ներն էինք, այ­սօր ար­դեն ավագ­նե­րի շար­քե­րում ենք: Հա­յացքս ետ եմ դարձ­նում` թի­կունքս դա­տարկ է… Ով­քե՜ր կա­յին, որ հի­մա չկան: Ան­ցած ճա­նա­պար­հը մարդ­կա­յին հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի պատ­մու­թյուն է: Ինձ հա­մար այդ պատ­մու­թյու­նը ևս գրա­կա­նու­թյան մաս է:

- Մի՞շտ եք բարձր պա­հել քն­նա­դա­տի, գրա­կա­նա­գե­տի պա­տի­վը, չե՞ն եղել զի­ջում­ներ, վրի­պում­ներ, շե­ղում­ներ…
- Գրա­կան քն­նա­դա­տի ու գրա­կա­նու­թյան պատ­մա­բա­նի պա­տի­վը մի՛շտ եմ բարձր պա­հել, որով­հետև ինձ մի­մի­այն առաջ­նոր­դել է գե­ղար­վես­տի բարձր չա­փա­նիշ­ը և ոչ թե մարդ­կա­յին հա­րա­բե­րու­թյու­նը: Ար­վես­տի­նը՝ ար­վես­տին, կեն­ցա­ղի­նը՝ կեն­ցա­ղին: Քն­նա­դա­տի մաս­նա­գի­տա­կան ար­ժա­նա­պատ­վու­թյու­նը ինձ հա­մար նույ­նա­ցել է իմ անձ­նա­կան-­մարդ­կա­յին ար­ժա­նա­պատ­վու­թյան հետ և դա ան­բա­սիր պա­հե­լու հա­մար մեկ ան­գամ չէ, որ ես մաս­նակ­ցել եմ եր­բեմն նույ­նիսկ շատ դա­ժան ըն­թացք ու­նե­ցող բա­նա­վե­ճե­րի:
Այդ պայ­քա­րի մեջ եր­բեք չեմ տատանվել ու չեմ նա­հան­ջել: Քն­նա­դա­տու­թյան պատ­վի գոր­ծը հա­մա­րել եմ իմ անձ­նա­կան պա­տի­վը: Այն­քա՜ն բարձր պաշ­տոն­յա գրող­ներ են իրենց գր­քե­րը նվի­րել ու ակ­նար­կել, որ անդ­րա­դառ­նամ դրանց, այն­քա՜ն գրող­ներ են ակն­կա­լել ին­ձա­նից խոսք լսել իրենց մա­սին: Ես եր­բեք կուլ չեմ գնա­ցել այդ եր­բեմն ան­գամ շատ գայ­թակ­ղիչ առա­ջարկ­նե­րին, ակն­կա­լու­թյուն­նե­րին ու ակ­նարկ­նե­րին: Լա­վին լավ եմ ասել, վա­տին՝ վատ: Պա­տե­րազմ­ներ եմ տվել մի­ջա­կու­թյան դեմ, որի ստ­վար զանգ­ված­ներն այ­սօր մո­րե­խի պես խժ­ռում են գրա­կա­նու­թյան ցո­րե­նի հա­տի­կը, բազ­միցս ար­ծար­ծել եմ մո­տա­կա անց­յա­լի ար­ժեք­նե­րի վե­րագ­նա­հա­տու­թյան, չա­փա­նիշ­նե­րի վե­րա­նայ­ման, գրա­կան մի­ջա­վայ­րի առող­ջաց­ման, գրող­նե­րի մի­ու­թյու­նը պա­տա­հա­կան ան­դամ­նե­րից զտե­լու հար­ցե­րը: Այ­սօր գրող­նե­րի մի­ու­թյան ան­դամ­ներ են ոչ մի­այն ար­ժա­նի­ներն ու ար­ժա­նի դառ­նալ ցան­կա­ցող­նե­րը, այլև շատ ու շատ անար­ժան, ան­գամ գրա­կա­նու­թյան հա­մար պա­տա­հա­կան, շա՜տ պա­տա­հա­կան մար­դիկ: Ո՞վ պի­տի պա­տաս­խան տա Չա­րեն­ցի ասած այս «աղ­բա­նոց­յալ Պառ­նա­սի» հա­մար: Նա՛, ում հա­մար թանկ է գրա­կա­նու­թյան պա­տի­վը: Իսկ այդ­պի­սիք դեռ կան:
Ահա իմ այս­պի­սի դիր­քո­րոշ­ման պատ­ճա­ռով ստիպ­ված եմ եղել վե­րա­նա­յել շատ ու շատ մարդ­կա­յին հա­րա­բե­րու­թյուն­ներ: Իսկ մեր նեղ­միտ մի­ջա­վայ­րում, գի­տեք, որ ճշ­մա­րիտ մի խոս­քը թշ­նա­ման­քով է ըն­դուն­վում, թշ­նա­մանք է ծնում և սահ­մա­նա­փա­կում մար­դու դրսևոր­ման շր­ջա­նակ­նե­րը:
Հա­նուն գրա­կա­նու­թյան ու քն­նա­դա­տու­թյան պատ­վի ես զո­հել եմ իմ անձ­նա­կան հար­մա­րա­վե­տու­թյուն­նե­րը: Ծանր է, հեշտ չէ, բայց եր­բեք չեմ փոշ­մա­նել դրա հա­մար: Զր­կել եմ ինձ` ինձ հաս­նե­լիք շատ հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րից, որով­հետև ես իմ մաս­նա­գի­տա­կան կար­միր քարտն եմ ցույց տվել այդ ոլորտ­նե­րը տնօ­րի­նող­նե­րին: Ան­գամ հրա­ժար­վե­ցի մաս­նակ­ցե­լու ԳԱԱ ան­դամ­նե­րի ընտ­րու­թյա­նը՝ նա­խա­պես իմա­նա­լով այն­տեղ տի­րող հա­կա­գի­տա­կան քստմ­նե­լի բար­քե­րի մա­սին: Չմո­ռա­նանք, որ դա այն ակա­դե­մի­ան է, որ իր դռ­նե­րը փա­կեց Պ. Սևակի և Հ. Շի­րա­զի առջև, իսկ Հ. Մաթևոս­յա­նին թույլ չտ­վե­ցին ան­գամ մոտ գնալ: Առար­կա­յա­կան պա­հանջ­ներն այս ոլոր­տում խր­վել են են­թա­կա­յա­կան հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի գար­շա­հոտ ճա­հի­ճը: Այն­պես որ, չկար­ծեք, թե ու­ղիղ քայ­լե­լը հեշտ է մեր անու­ղիղ իրա­կա­նու­թյան մեջ:
- Գր­քե­րի մա­սին: Ինչ­պե՞ս են ծն­վում դրանք: Այդ ի՞նչ պա­հանջ է, որ մար­դու միտ­քը դարձ­նում է գիր, գի­րը՝ գիրք, գիր­քը՝ ճա­կա­տա­գիր:
- Գր­քե­րից յու­րա­քանչ­յուրն իր ծննդ­յան վկա­յա­կանն ու­նի, տպա­րա­նից, ինչ­պես ծնն­դատ­նից, երե­խա­յի պես տուն տա­նե­լու ու­րա­խու­թյան պա­հը: «Հայ գրա­կա­նու­թյուն» խո­րա­գի­րը, որով լույս են տե­սել իմ գր­քե­րից չոր­սը՝ ամ­փո­փիչ վեր­տա­ռու­թյուն է: Այդ խո­րագ­րով ես ի մի եմ բե­րել իմ հոդ­ված­նե­րի և ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­նե­րի ժո­ղո­վա­ծու­նե­րը: Այդ չորս հրա­տա­րա­կու­թյուն­նե­րը ոչ թե «դի­պաշ­ա­րով» իրար շա­րու­նա­կող հա­տոր­ներ են, այլ իրա­րից ան­կախ, բայց իրար լրաց­նող գր­քեր: Ես մեծ նշա­նա­կու­թյուն եմ տա­լիս հոդ­ված­նե­րի ժո­ղո­վա­ծու­նե­րին, որոնք ավե­լի լայն ու բազ­մա­կող­մա­նի ընդգր­կում ու­նեն, քան ցան­կա­ցած մե­նագ­րու­թյուն:
Այլ է մե­նագ­րու­թյուն­նե­րի ծնուն­դը. իմ վեր­ջին չորս մե­նագ­րու­թյուն­ներն ի մի են բեր­վել «XX դար: Հայ գրող­ներ» մա­տե­նաշ­ա­րով: Մե­նագ­րու­թյու­նը ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան այլ տա­րերք է պա­հան­ջում:
Ժա­մա­նա­կի, ժա­մա­նա­կի գրա­կան մտայ­նու­թյուն­նե­րի ու մա­մու­լի խոր ըն­կալ­մամբ մի­այն պետք է առնչ­վել հե­ղի­նա­կին: Նա­խընտ­րում եմ մե­նագ­րու­թյան դա­սա­կան ձևը, որի մեջ գրո­ղը երևում է ամ­բող­ջա­կան՝ կյան­քով ու գոր­ծու­նե­ու­թյամբ: Մե­նա­գրու­թյու­նը գրա­կա­նա­գե­տի վեպն է գրո­ղի մա­սին, բայց՝ գի­տու­թյան լեզ­վով, գի­տա­կան հա­մա­կար­գու­մով: Շատ կարևորում եմ հե­ղի­նա­կի մարդ­կա­յին նկա­րագ­րի ու խառն­ված­քի բա­ցա­հայ­տու­մը, քա­նի որ հո­գե­բա­նա­կան կեր­պա­րի մեջ են ստեղ­ծա­գոր­ծո­ղի նա­խա­հիմ­քե­րը: Գրա­կա­նու­թյու­նը հո­գու ձայնն է, որ մշակ­վում ու ար­գա­սա­վոր­վում է մտ­քի խոր­քում, այդ իսկ պատ­ճա­ռով նախ պետք է ու­սում­նա­սի­րել ստեղ­ծող հո­գին ու միտ­քը և ապա մի­այն դրա արդ­յուն­քը: Այս­տե՛ղ է գաղտ­նի­քը, այս­տե՛ղ է գրա­կան ան­հա­տա­կա­նու­թյու­նը: Իմ այդ գր­քե­րում՝ նվիր­ված Բա­կուն­ցին, Սահ­յա­նին, Սևակին, Դավ­թյա­նին, փոր­ձել եմ այդ­պես վար­վել: Կի­սով պատ­րաստ են Մա­հա­րուն, Շի­րա­զին, Կա­րա­պեն­ցին, Մաթևոս­յա­նին նվիր­ված գր­քե­րը:
- Դուք հե­ղի­նակ եք նաև գրա­կա­նու­թյան պատ­մու­թյուն­նե­րի՝ «Հայ հին և միջ­նա­դար­յան գրա­կա­նու­թյան պատ­մու­թյուն», «Հայ սո­վե­տա­կան պո­ե­զիա­յի պատ­մու­թյուն»: Հայ­կա­կան ֆու­տու­րիզ­մի պատ­մու­թյունն է Ձեր «Հայ­կա­կան ապա­գա­յա­պաշ­տու­թյուն» գիր­քը: Գրա­պատ­մա­կան բնույթ ու­նեն նաև այլ աշ­խա­տու­թյուն­ներ: Զու­գա­հեռ կազ­մել եք դա­սագր­քեր, գրել ու­սուց­չի ձեռ­նարկ­ներ: Բազ­մա­թիվ են նո­րա­գույն շր­ջա­նի հայ գրա­կա­նու­թյա­նը նվիր­ված ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­նե­րը: Գրա­կա­նու­թյան պատ­մու­թյու­նից հե­ռու չէ նաև աղբ­յու­րա­գի­տու­թյու­նը, բնագ­րա­գի­տու­թյու­նը, ինչ­պես նաև գրա­կա­նու­թյան տե­սու­թյու­նը. այս ամե­նը մտ­նում են Ձեր ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան շր­ջագ­ծի մեջ: Ի՞նչ կա­սեք Ձեր գոր­ծու­նե­ու­թյան այս ոլոր­տի մա­սին:
- Գրա­կա­նա­գի­տու­թյան մեջ ես ձգ­տում եմ առա­վե­լա­գույ­նի: Ինչ­պես ցան­կա­նում եմ ամ­բող­ջու­թյամբ ըն­կա­լել ու բա­ցա­հայ­տել առան­ձին հե­ղի­նակ­նե­րի, այդ­պես էլ կա­մե­նում եմ ամ­բող­ջա­կան ընդգր­կու­մով ու­սում­նա­սի­րել հայ գրա­կա­նու­թյու­նը: Եվ դա՝ սկ­սած Վա­նի սե­պա­գիր ար­ձա­նագ­րու­թյուն­նե­րից մինչև 5-րդ դար, 5-րդ դա­րից մինչև 21-րդ դար. այլ կերպ՝ Տիր աստ­ծու ժա­մա­նակ­նե­րից մինչև Ոս­կե­դար, այն­տե­ղից մինչև հա­մա­ցանց: Շա՞տ է: Եթե ան­գամ շատ է, ու­րեմն ներ­քին ու­ժերն էլ պետք է շա­տաց­նել, աշ­խա­տել ամ­բողջ հնա­րա­վո­րու­թյամբ: Այդ ամ­բող­ջի մեջ է ճիշտ երևում հայ ազ­գա­յին ոգու դի­մա­գի­ծը, փոքր և կարճ տա­րա­ծու­թյան վրա ամ­բող­ջի նշան­նե­րը հս­տակ չեն երևում:
«Հիշ­ո­ղու­թյուն­ներ ապա­գա­յի մա­սին» վեր­նա­գրով մի գի­տա­փաս­տագ­րա­կան շար­ժան­կար կար ար­տա­երկ­րա­յին քա­ղա­քակր­թու­թյան մա­սին: Կար­ծեմ Պե­րու­ի լեռ­նե­րում էր, որ ցույց տվե­ցին մի հնա­գույն տի­ե­զե­րա­դաշտ, որն այն­քան մեծ էր, որ այդ տի­ե­զե­րա­դաշ­տում ապ­րողն ու քայ­լո­ղը այն չէր նկա­տի, դա նկա­տել էին ինք­նա­թի­ռից: Հեռ­վի ճիշտ մի դի­տա­կե­տից երևում էր ամ­բողջ հնա­գույն քա­ղա­քակր­թու­թյան այդ զար­մա­նա­լի առեղծ­վա­ծը:
Այդ­պես այդ հեռ­վի ճիշտ կե­տը՝ կի­զա­կե­տը, պետք է գտ­նենք ամ­բողջ հայ գրա­կա­նու­թյան հա­մա­պատ­կե­րը հս­տակ տես­նե­լու, ուր­վագ­ծերն առանձ­նաց­նե­լու և դի­­մագ­ծե­րը պար­զե­լու հա­մար: Այդ­պես նաև կա­րող ես տես­նել ու ըն­կա­լել ամ­բող­ջը՝ բարձ­րու­թյուն­նե­րով ու խո­րու­թյուն­նե­րով, լայն­քով ու եր­կայն­քով, այն­պես, ինչ­պես հա­յոց բնաշ­խարհն է ու նրա ար­տա­ցոլ­քը հան­դի­սա­ցող հո­գե­աշ­խար­հը:
Գրա­կա­նա­գե­տը, ան­կախ նրա­նից՝ ժա­մա­նա­կա­կից գրա­կա­նու­թյամբ է զբաղ­վում թե անց­յալ, էու­թյամբ գրա­կա­նու­թյան պատ­մա­բան է: Իսկ պատ­մա­բա­նի առա­ջին խն­դի­րը ճշ­մար­տու­թյուն վկա­յելն է, ճշ­մար­տու­թյուն պե­ղել-հայտ­նա­բե­րե­լը, ճշ­մար­տու­թյուն ստեղ­ծելն ու պահ­պա­նե­լը: Մի­մի­այն այդ ճշմա­րիտ հա­յաց­քի ներ­քո կերևան մեր իրա­կան ար­ժեք­նե­րը, և մեր գե­ղար­վես­տի դի­մա­գի­ծը կհա­մա­պա­տաս­խա­նի մեր հոգևոր ար­ժեք­նե­րին:
Դա այ­սօր առաջ­նա­յին պա­հանջ է՝ աշ­խար­հում մեր ինք­նու­րույն ներ­կա­յու­թյունն ու­նե­նա­լու, ինք­նու­թյու­նը պահ­պա­նե­լու հա­մար: Մշա­կու­թա­յին գոր­ծո­նը շա­րու­նա­կում է մնալ ազ­գե­րի, այն էլ իրենց հաս­տա­տած եվ­րո­պա­կան ազ­գե­րի ազ­գա­բա­նա­կան վե­րաձևավոր­ման հիմ­նա­կան նա­խա­պայ­մա­նը: Մենք, որ կանգ­նած ենք մեր մշա­կու­թա­յին ար­ժեք­նե­րի կո­ղո­պու­տի ու ոչն­չաց­ման փաս­տի առջև (պատ­մա­կան Հա­յաս­տան՝ Թուր­քի­ա, Նա­խիջևան՝ Ադր­բե­ջան, Թիֆ­լիս, Ջա­վախք՝ Վրաս­տան) եղա­ծը պետք է շատ լավ պա­հենք, պահ­պա­նենք, նո­րո­գենք, ու­սում­նա­սի­րենք, քա­րո­զենք: Դա վե­րա­բե­րում է նաև գրա­կան ար­ժեք­նե­րին, որոնց մեջ ճշգր­տո­րեն ար­տա­ցոլ­վել է մեր ժո­ղո­վր­դի իրա­կան հո­գե­կերտ­ված­քը: Այս աս­պա­րե­զում հս­կա­յա­կան գործ կա անե­լու…
- Շատ չէ՞ այս­քա­նը մի մար­դու հա­մար: Հնա­րա­վո՞ր է արդ­յոք, այն էլ մեր բազ­մազ­բաղ ժա­մա­նակ­նե­րում, իրա­կա­նաց­նել այդ ծրա­գի­րը:
- Ե՛վ շատ է, և՛ քիչ: Շատ է, եթե դա քո կյան­քը չէ, և քիչ է, եթե գրա­կա­նու­թյու­նից դուրս եղած ամեն ինչ իմաս­տա­վոր­վում է մի­մի­այն գրա­կա­նու­թյամբ: Սկզ­բում նշե­ցի, որ աշ­խար­հի ամե­նօր­յա շար­ժումն անց­նում է իմ յու­րա­քանչ­յուր տո­ղի մի­ջով: Այ­սինքն՝ աշ­խար­հի ամ­բողջ տե­ղե­կատ­վու­թյու­նը խտա­նում է հիմ­նա­կան գոր­ծե­րի մեջ:
Աշ­խար­հում կա­տար­վող աղետ­նե­րի, բա­րո­յա­կան ան­կում­նե­րի, հան­րա­յին տե­ղաշ­ար­ժե­րի դի­մաց ար­վես­տի, մշա­կույ­թի մար­դը շատ ան­պաշտ­պան է, բայց ոչ` ան­զոր:
Նա ան­պաշտ­պան է ինչ­պես Չա­րենցն էր ան­պաշտ­պան, Լոր­կան էր ան­պաշտ­պան, Եսե­նի­նը, Բուլ­գա­կո­վը, Բա­կունցն ու Մա­հա­րին: Նրանց կա­րող են հա­լա­ծել, բռ­նա­դա­տել, գն­դա­կա­հա­րել, աք­սո­րել, ծաղ­րել, մղել ինք­նաս­պա­նու­թյան… Սա­կայն այդ­պի­սի­նե­րը նաև աշ­խար­հի ու­ժեղ­ներն են: Նրանց ու­ժը նրանց տա­ղանդն է, նրանց հան­ճարն է, նրանց ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյունն է, որ դնում են կոր­ծան­վող ար­ժեք­նե­րի դի­մաց, որ դնում են իրենց նմա­նի առջև: Դա է մեծ հաղ­թա­նա­կը և ժա­մա­նա­կի փորձություններին նետ­ված ձեռ­նո­ցը:
Ար­վես­տի մի գե­ղե­ցիկ նմուշ՝ մի գե­ղան­կար, մի երգ, մի շար­ժան­կար, մի բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն, մի գիրք, մի լավ հոդ­ված: Սա՛ է արդ­յուն­քը, առանց որի ամեն ինչ դառ­նում է անի­մաստ: Ար­վես­տը դեռևս ու­նակ է ներ­գոր­ծե­լու մարդ­կանց վրա և փր­կե­լու նրանց հո­գի­նե­րը: Ար­վես­տը դեռևս ու­նակ է մար­դուն պա­հե­լու Մարդ:

- Իսկ գրա­կա­նա­գի­տու­թյու­նը, քն­նա­դա­տու­թյու­նը կապ ու­նե՞ն ար­վես­տի հետ:
- Շա՛տ ուղ­ղա­կի: Չի՛ կա­րե­լի ար­վես­տի պա­հանջ­ներ դնել, գրա­կան եր­կի ար­վես­տը վեր­լու­ծե­լու փոր­ձեր անել՝ առանց ար­վես­տի լեզ­վով խո­սե­լու կա­րո­ղու­թյան: Ար­վեստ հաս­կա­ցու­թյունն այս­տեղ ի՛ր յու­րա­հատ­կու­թյուն­ներն ու­նի՝ նախևառաջ լե­զու, այ­նու­հետև` շա­րադ­րանք, կա­ռուց­վածք և, ի վեր­ջո, ըն­թեր­ցո­ղի վրա ներ­գոր­ծե­լու հոգևոր և մտա­վոր ուժ: Եվ այս ամե­նը՝ գի­տա­կա­նու­թյան սահ­ման­նե­րում:
Ինձ հա­մար առաջ­նա­յին է մայ­րե­նի լեզ­վի խոր­քա­յին ու հա­րա­զատ զգա­ցո­ղա­կա­նու­թյու­նը, խոր­շում եմ օտա­րա­բա­նու­թյուն­նե­րից, օտար եզ­րու­թա­բա­նու­թյու­նից: Հա­յե­ցի ճիշտ մտա­ծո­ղու­թյու­նը հզոր ծփան­քով դուրս է նե­տում լեզ­վի մեջ լց­ված ամեն տե­սա­կի աղ­տե­ղու­թյուն: Այն­պես, ինչ­պես մա­քուր ցո­րե­նի ալ­յու­րից պետք է հաց թխել, այդ­պես էլ պետք է լեզ­վի մա­քուր ու բնա­կան ար­տա­հայ­տու­թյամբ գիր գրել: Մինչ­դեռ մեր «գրա­կա­նա­գետ­նե­րից» ոմանք իրենց խոս­քի հա­ցը թխում են պլաստ­մաս­սա­յից՝ ար­հես­տա­կան բա­ռա­զանգ­վա­ծից: Չի՛ ուտ­վի, չի՛ կար­դաց­վի… Դա՛ է պատ­ճա­ռը, որ այս տե­սա­կի «գրա­կա­նա­գի­տու­թյան» հա­ցը սե­ղա­նին չի դր­վում… ըն­թեր­ցող չու­նի:
Գրա­կա­նա­գի­տու­թյան ար­վես­տը իր գի­տու­թյա՛ն մեջ է, խոս­քի գի­տա­կա՛ն հա­մա­կար­գի՛ մեջ, նյու­թը կեն­դա­նի վեր­լու­ծե­լու հմ­տու­թյա՛ն մեջ: Կեն­դա­նի խոս­քը ներ­գոր­ծող է, մե­ռած խոս­քը նման է իր ան­կեն­դան հե­ղի­նա­կին: Այն­պես որ, գրա­կա­նա­գի­տու­թյան և քն­նա­դա­տու­թյան ար­վես­տը շատ առանձ­նա­հա­տուկ է, երևացող և որոշ­իչ: Այլ բան, որ այդ մա­սին չեն խո­սում: Բարձ­րա­կարգ գրա­կա­նա­գի­տու­թյունն ու քն­նա­դա­տու­թյու­նը հա­սուն գրա­կան մի­ջա­վայ­րի արդ­յունք են և մտա­վոր ու գե­ղար­վես­տա­կան առա­ջըն­թա­ցի հա­մար նույն­քա՛ն կարևոր, որ­քան լավ վե­պը կամ բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն­նե­րի ժո­ղո­վա­ծուն: Այդ­տե­ղից է, որ պի­տի քայլ անել դե­պի գե­ղա­գի­տու­թյուն և ար­վես­տի փի­լի­սո­փա­յու­թյուն, այ­սինքն՝ հան­գել տե­սա­կան ընդ­հան­րա­ցում­նե­րի և օրի­նա­չա­փու­թյուն­նե­րի բա­ցա­հայտ­ման:
- Այս ամե­նով հան­դերձ, ինչ­պե՞ս եք գնա­հա­տում Ձեր վաս­տա­կը: Հայտ­նի է, որ Դուք հե­ռու եք մր­ցա­նակ­նե­րի, գրա­խո­սու­թյուն­նե­րի, շնոր­հան­դես­նե­րի մր­ցա­վազ­քից: Ի տար­բե­րու­թյուն շատ-­շա­տե­րի, Ձեր փառ­քը Դուք չեք կազ­մա­կեր­պում: Բայց ահա` ՀԳՄ Նիկոլ Աղբայլանի անվան գրական մրցանակ, Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան Ար­վես­տի վաս­տա­կա­վոր գոր­ծչի կոչում, գրական-մշակութային մարդու շատ բարձր հեղինակություն և վարկանիշ, գրա­կա­նա­գետ, որի խոսքին հավատում և սպասում են:
- Վաս­տա­կը շատ մեծ բան է: Իմը պարզ մաս­նա­գի­տա­կան աշ­խա­տանք է, որ իմ աչ­քին երևում է ինչ­պես վառ­վող մի մոմ՝ Մես­րոպ Մաշ­տո­ցի սր­բա­պատ­կե­րի առջև…
Ար­վես­տը ևս հա­վատ է: Իսկ գրա­կա­նու­թյու­նը ար­վեստ­նե­րի մայրն է և պա­հան­ջում է խո­նարհ ու նվիր­ված ծա­ռա­յու­թյուն, որի ձևերից մե­կը գրա­կա­նա­գի­տու­թյունն է՝ քն­նա­դա­տու­թյան, գե­ղա­գի­տու­թյան, տե­սու­թյան, աղբ­յու­րա­գի­տու­թյան, բնագ­րա­գի­տու­թյան, ար­վես­տի փի­լի­սո­փա­յու­թյան ընդգր­կու­մով:
Եր­ջա­նիկ է նա, ով այդ ծա­ռա­յու­թյան մեջ է…

Հար­ցազ­րույ­ցը՝ ԷԼԻ­ԶԱ ՄԱ­ՆՈՒԿ­ՅԱ­ՆԻ