Երբ հայրս ծեծում էր մորս, ես միշտ գնում էի Տորոնտո, որտեղ մետաղյա ցանցով հնամաշ մահճակալ կար` դրված մեղուների փեթակների վրա, նրա գլխավերևում համարյա երկնքին հասնող գրադարան` անհաշիվ գրքերով: Տորոնտոյում ես նստում էի տախտակների արանքից աճած ամենամեծ սնկի վրա և նայում էի պապիս ճաղատից իջնող երեք երկար մազերի ալիքներին, որոնք դողդողում էին նրա ձեռքում թեյի բաժակից բարձրացող տաք գոլորշուց: «Հիմա մենք միասին թեյ կխմենք ու լոխում կուտենք», ասում էր պապս` շոյելով գլուխս, «Մի մտածի, ամեն ինչ լավ կլինի», «Չեմ ուզում, պապի. ինձ պատմի քո մեղուների մասին», խնդրում էի ես: «Տորոնտոյում մեղուները մարդկանց նման խոսել գիտեն, նրանք կարողանում են նաև երգեր երգել, բանաստեղծություններ արտասանել, օգնում են, բուժում միմյանց, օտար լեզուներ են սովորում. դու հավատում ես չէ՞ ինձ», թեյի բաժակը սեղանին դնելով` ընթացքում հարցնում էր նա, «Հա, պապի, հավատում եմ, իսկ մեր փեթակների մեղուները, ինչի՞ նրանք չեն խոսում», «Էէհհ, բալես, բալես, մեր մեղուներին լսող չկա, իսկ երբ մեղուներին չեն լսում, նրանք նեղանում են ու էլ երբեք չեն խոսում, ընտրում են լռությունն ու աշխատանքը», «Հիմա մենք որտե՞ղ ենք, պապի», կրկին հարցնում էի ես. «Հիմա մենք անտառում ենք, որի սրտում գտնվում է Տորոնտոն. ես քեզ ցույց կտամ»: Պապս մարմինը հենում էր բոված ճիպոտին, ելնում էր տեղից, գրադարակից դուրս էր քաշում ամենահաստափոր ու մեծ գիրքը, բացում էր մեջտեղից, «Մոտ արի որդի, մոտ»… Ես շունչս պահած մոտենում էի պապիս, գրկում նրա ոտքը, որը գնացքի նման դղրդում էր, նայում էի ձեռքին: Պապս էջերի արանքից հանում էր հսկա մի տերև, լրիվ կանաչ ու փարթամ մի տերև, որից ձայներ էին գալիս, «Տեսնու՞մ ես, ուշադիր նայիր, ահա Տորոնտոն», նրա փառակալած աչքերը լուսավորում էին տերևի ողջ մակերեսը, սպիտակուցների մեջ ջուր էր հավաքվում, «Դեհ, ձեռքդ տուր, տուր ձեռքդ»: Ես դանդաղ, մի քիչ վախվորած ձեռքս երկարում էի տերևի պոչիկին ու բռնում այն, «Ապրես… պինդ բռնի, բալես, չվախենաս, երբ հայրդ ապտակում է մորդ, նրա թշին Տորոնտոն է գծագրվում, մոտեցիր, համբուրիր տերևը, ցավը կանցնի, Տորոնտոն կբուժի ցավը», հետո նա եղևնիների սաղարթներից փչող իր նվազ ձայնով ավելացնում էր. «Երբ տխուր կլինես, հիշիր, որ դու մենակ չես, Տորոնտոն միշտ քեզ հետ է, գիշերը, եթե քունդ չտանի, մտքումդ 50 անգամ կրկնես Տորոնտո, Տորոնտո, Տորոնտո… մինչև որ աչքերդ կփակվեն ու քեզ մոտ կլողան կանոեներով սենեկիները, ձյան փաթիլների նման ուսերիդ կիջնեն անտառների թռչունները, հեծանիվներով հրեշտակները, կառքերով աքաղաղները, տրամվայներում նստած փոքր, ավազահատիկների չափ ավանակները և վերջապես խոսող մեղուները, որ քեզ համար կերգեն ամենաքաղցր երգերը ու կարտասանեն ամենաիմաստուն բանաստեղծությունները, կդառնան քո հարազատ ընկերները»…
Պապս խոսում էր, իսկ սունկը ընթացքում երկարում, ոտքերս կտրվում էին հատակից, և ես տերև ձեռքումս պինդ պահած` բարձրանում էի, հասնում համարյա երկինք, տեսնում էի նրա գրադարանի ամենահեռավոր դարակները, երբ մի պահ ներքև էի նայում, պապս մեղվի չափ էր թվում. նրա ճիպոտը ուրախ ցնծում էր օդում…
Տորոնտո 45
Տորոնտո 46
Տորոնտո 47
Նրա գլխի երեք մազերը սպիտակ դրոշակի նման թրթռում են, թեյը երևի սառել է.
Տորոնտո 48
Ճիպոտի թափահարումները թույլ առկայծումներ են հիշեցնում, մերթընդմերթ երևում են ոստերի կլոր եզրագծերը. ես կորցնում եմ նրան թանաքագույն շերտի մեջ.
Տորոնտո 49
Կոպերս փակվում են վերջին անգամ` ծանր դարպասների պես.
Տորոնտո 50
Քնում եմ.
Մեկ ամսից ավելի է, ինչ սկսել եմ հավաքել իրերս, վերցրել եմ տան ամենամեծ ճամպրուկը, դուրս եմ հանել պատշգամբ, արևին եմ տվել, փոխել պատերի հնացած պաստառները. ձախ հատվածում` անկյունակին մոտ, սոսնձել եմ դպրոցական տարիներին Մեծ հանրագիտարանից պատռած քաղվածքը.
«Տորոնտո (Toronto), քաղաք Արլ. Կանադայում, Օնտարիո նահանգի վարչական կենտրոնը: 3,1 մլն բն. (1984, արվարձաններով): Նավահանգիստ է Օնտարիո լճի ափին: Առևտր-արդ., ֆին., մշակութային կենտրոն է: Ունի երկու Համալսարան: Կան 19 դարի ճարտ. հուշարձաններ: Հիմնադրվել է 18-րդ դարում: 17-րդ դարում ժամանակակից Տ-ի տեղում գտնվում էր հնդկացիների բնակավայրը, 18-րդ դարում ֆրանսիական առևտրաավանն էր, 1793-ից` անգլ. ամրացված բնակավայր (մինչև 1834-ը` Յորք անվամբ): 1793-1841-ին Վերին Կանադա անգլ. գաղութի (նահանգի) վարչական կենտրոնն էր: 1837-38-ի հակաանգլ. ապստամբության կենտրոն»:
Քաղվածքն այնպես եմ սոսնձել, որ երբ բացում եմ, ճամպրուկը միանգամից հայտնվում է աչքիս դիմաց: Ճամպրուկիս մեջ շերտ առ շերտ դարսում եմ` ներքնազգեստներս, գուլպաներս, լվացվելու պարագաներս, վերնաշապիկներիցս` մոխրագույնի փոխարեն ընտրում եմ կանաչը, մտածում, որ Տորոնտոյում կսիրեն հենց կանաչ գույնի վերնաշապիկս ու ինձ աշխատանքի կընդունեն: Մի քանի տաք իրեր էլ եմ դնում, երեկոները ցուրտ կլինեն, վերցնում եմ նաև մի տուփ ծխախոտ, թեյի բաժակ, գդալ, մի մատնաքաշ հաց, մի տոպրակ կարտոֆիլ, ռադիո, որոշ մանրմունր հուշանվերներ, անալգին, վալերյանի, հնարավոր է Տորոնտոյում մոտս հուզմունքից սրտխփոց սկսվի, անհանգստանում եմ ես: Ճամպրուկը գնալով փքվում է: Ես նրա միջի հագուստերն ու իրերը փոխում եմ ու վերադասավորում գրեթե ամեն օր` վաղ լուսաբացին և ուշ գիշերը: Ուզում եմ վերցնել նաև հորս ձմեռային ճտքավոր կոշիկները, որոնց քթամասերն իր ասելով օձի կաշի է քաշած: Տորոնտոյի փողոցներով զբոսնելիս` ես կդանդաղեցնեմ քայլերս և ցուցադրաբար վեր կքաշեմ լայն ջինսե շալվարս, որ բոլորը տեսնեն ճտքավոր կոշիկներիս` օձի կաշի քաշած քթամասերը` ասենք կողքովս քայլող տանձ ուտող չաղլիկ մի կին կնկատի կոշիկներս ու տանձը բերանում պապանձված` կբղավի Oh my God. դիմացիցս եկող պարոնի թափանցիկ շրջանակներով ակնոցներն ինքնաբերաբար կիջնեն մինչև քթի ծայրը` Oh, mon dieu զուսպ կասի նա, և վերջապես հանկարծ խռպոտ կոկորդայինով կլսվի հարազատ` Վախ հորս արևը… բայց ափսոս, կոշիկները շատ մեծ են, նրանց պատճառով ճամպրուկից դուրս կմնան ինձ համար մի քանի թանկ իրեր, ստիպված պիտի բոթասներով գնամ:
Նա ձեռքի ցնցուղով ցողում է սենյակային բույսի ընկճված թփերը և աչքի պոչով տնտղում ինձ. «Դիմում գրողը դու ես հա՞», «Հա, ես եմ», «Դիմում գրելու կոնկրետ պատճառ ունե՞ս, թե՞… «Գնում եմ Տորոնտո», «Տորոնտո՞, ի՞նչ ես կորցրել Կանադայում… Գնում ես ման գալու՞», «Չէ… գնում եմ...ուզում եմ ապրել». նստում է շարժական աթոռին, դարակից թղթեր հանում… «Ապրել՞, ո՞նց, էնտեղ բարեկամներ ունե՞ս…այ, էստեղ ստորագրի», «Չէ, բարեկամներ չունեմ», «Այս պարբերության տակ էլ ստորագրի…բա, ո՞նց ես գնում, ի՞նչ ես անելու», «Ոչինչ, ոչ մի բան», «Այ էստեղ էլ ստորագրի… ո՞նց, ոչ մի բա՞ն, հենց էնպես ոչ ոք չի գնում Տորոնտո, աշխատիր ճիշտ տեղում ստորագրել, թե չէ ստիպված ենք նորից սկսել», «Տորոնտո ինչ-որ բանի համար չեն գնում», «Մի րոպե», դարակից նոր թուղթ է հանում` կտրոնատիպ, «Էստեղ էլ ստորագրի… լսի, սուրճ կխմե՞ս, էսօր ընդամենը մի բաժակ եմ խմել, անտեր գործը չի թողնում», «Չէ, շնորհակալ եմ», «Էստեղ էլ ստորագրի, այ այ, չէ, չէ մի քիչ ներքև այ, ապրես… ձեռքերդ ինչի՞ են դողում», «Չգիտեմ», «Դեհ, վերջ, ազատ ես, կարող ես գնալ, քեզ բարի ճանապարհ, գործերիդ հաջողություն, ճիշտն էլ դու ես անում, ամուսինս համաձայնվեր, հենց էսօր կգնայինք… Գործընկերներիդ հաջող արել ե՞ս, հիմա երնեկ կտան քեզ», «Հա, երեկ հավաքվել էինք, նստեցինք, շամպայն խմեցինք, բոլորին հրաժեշտ տվեցի, դու էլ լավ մնա, աշխատի շուտ դուրս գաս էս դժոխքից, ցտեսություն», «Մերսի, ցտեսություն, քեզ բարի թռիչք», «Շնորհակալ եմ»…
Ծրարը դեղնել է, քրքրվել, այս ծրարը գնել էի երեք տարի առաջ, լավ հիշում եմ 2003 թ. մարտի 2-ն էր, տաքացող եղանակ էր, քայլեցի սպորտդպրոցի կրպակ, 120 դրամով գնեցի ծրարը, սկզբում դրեցի շալվարիս գրպանը, բայց սիրտս տագնապի մեջ ընկավ, վախենում էի, որ եզրերը կճմրթվեն շալվարիս նեղ գրպանի պատճառով, մտա հինգ հարկանի շենքերի արանքը, մի ծածուկ տեղ կանգնեցի, հանեցի ծրարը, հենց այդ պահին մի մարդ անցավ կողքովս` սպիտակ խալաթով, հավանաբար մսավաճառ էր կամ ատամնաբույժ: Ես արագ պահեցի ծրարը, որ չտեսնի: Բավականաչափ հեռանալուց հետո, նա թեքվեց, մտավ երրորդ մուտք, արագ հանեցի ծրարն ու խնամքով տեղավորեցի բաճկոնիս լայն ու խորը ծոցագրպանում: Տանը կարմիր, հաստ մատիտով գրեցի կազմին` Տորոնտո (տոմսի գումարը):
Երեք տարվա մեջ, ծրարը անընդմեջ ուռչում էր ու ցամաքում, հայտնվում էր տան համարյա բոլոր հավանական ու անհավանական տեղերում, դարակներում ու բարձերի մեջ, ձյութից պոկած մանրատախտակի տակ, նույնիսկ շենքի վերելակի բացովի առաստաղի արանքում, Տորոնտո (տոմսի գումար), գրառումիցս հիմա տեսանելի է միայն վերջին փակագիծը, չնայած կարևորը գումարն է` 15.600 դրամ: Ես վերցնում եմ այն նույն ծրարով, տեղավորում ճամպրուկիս մեջ` խցկելով ծխախոտի տուփի և թեյի բաժակի արանքը, այնպես, որ շարժելիս հանկարծ դուրս չթռչի: Վերջին օրն է, վաղը ամեն ինչ կավարտվի, վաղը, ես այստեղ չեմ լինի, մի քանի ժամ ու վերջ: Մտնում եմ անկողին: Գլուխս դնում եմ բարձին.
Տորոնտո 16
Տորոնտո 17
Տորոնտո 18
Սենյակի լույսը վառվում է, «Վեր կաց, հագնվի, հերդ տուն չի եկել»: Մորս մանր պուտիկներով գիշերանոցը դուրս է պրծնում մարմնից: Գունատ կրծքի կեսը, տխուր նայում է ինձ: Նա չի էլ զգացել, որ հագել է գիշերանոցը, չի էլ զգում, որ գիշերանոց կա հագը, որ կրծքի կեսը` քաշված պտուկով, երևում է: Հայրս չկա: Նա երբեք չկա: Նա մեռած մարդու հոգու նման մեկ-մեկ կեսօրին հայտնվում է տանը` մատնելով իր ներկայությունը մեր կյանքում: Նա հայտնվում է` ասելու, որ ինքը դժբախտ է, ես` չեմ հավատում, ես նրան վախեցնում եմ, ասում եմ, որ եթե շարունակի այսպես, ես կգնամ տնից, կհեռանամ Տորոնտո, ու էլ չեմ գա, որ ինքը մենակ կմնա: Նա չի հավատում ինձ ու արդեն չի էլ լսում իմ ձայնը, որովհետև սենյակում չէ, հեռացել է: Նա հայտնվել է անհետանալու համար, հիմա հերթը իմն է, ես պիտի որսամ նրան, պիտի լարեմ թակարդս, պիտի սրեմ աչքերս, լսողությունս, պիտի ձեռքս ձգանին պահեմ առանց դողացնելու, առանց կասկածանքի, առանց վախի: Ես գնում եմ տարբեր հասցեներով` նեղ ու լայն փողոցներով, գնում եմ հիվանդանոց, դուրս եմ գալիս, գնում եմ այն ճանապարհներով, որոնք միակն են իմ կյանքում, գալիս եմ այն ճանապարհներով, որոնք միակն են իմ կյանքում. գնում եմ դիահերձարան, գնում եմ տուն, գնում եմ ամառանոց, գնում եմ հիվանդանոց, գնում եմ դիահերձարան, գնում եմ տուն, գնում եմ ամառանոց, գնում եմ հիվանդանոց… Ես գնում եմ ու գալիս, հովհարային անջատումների պես, տարվա եղանակների պես, աներես կատվի պես: Նա չկա: Ես մտածում եմ` գուցե նա երբեք չի էլ եղել: Ես մտածում եմ` գուցե ես երբեք չեմ եղել, բայց մտածելու ժամանակ չկա: Մտքերը ինձ համար դրանք այն հարազատ ճանապարհներն են, որոնցով ես գնում եմ ու գալիս…
Ժամանակն է…
Ահա և վերջ, մի քանի ակնթարթ ու…
Ճամպրուկը հազիվ է պոկվում հատակից. նոր բաներ եմ ավելացրել, մասնավորապես իմ տետրակները, որոնց մեջ սևագրեր կան արված և վերջապես երկար մտածելուց հետո որոշում եմ վերցնել հորս ճտքավոր կոշիկները, մի տեսակ իրոք շատ լավ կնայվի կողքից: Դրսում` լուռ է ու մութ: Ոչինչ:
Ես երկու անգամ պտտում եմ բանալին: Նկուղի դուռը ճռնչյունով բացվում է: Խառնածին հոտ է խփում երեսիս: Ներս եմ մտնում: Տարածքը նեղ է: Ճամպրուկս հազիվ է խցկվում: Մի կերպ տեղավորում եմ այն պահածոների կողքին, իսկ ես` շրջելով ձմռան թթվի համար նախատեսված դատարկ տակառը` նստում են վրան, փակում դուռը:
Տորոնտոյին հասնելու համար ինքնաթիռը դեռ երկար ճանապարհ ունի անցնելու, կարելի է նույնիսկ ինչ-որ ոգելից խմիչք պատվիրել. հիմա արդեն ամեն ինչ լավ կլինի, շատ լավ: Գլուխդ հենում ես սառը պատին: Ներսում` լուռ է ու մութ: Ոչինչ:
Տորոնտոյում հաստատ հիանալի եղանակ է, զով, անկշիռ քամին իր հետ բերում է Օնտարիոյի դուրեկան ջրափոշին ու նրա մամուռների յուրահատուկ հոտը: Քնել չի ստացվում: Պապիդ խոսքերն են մտքիդ գալիս` «… երբ քունդ չտանի, մտքումդ 50 անգամ կրկնես` Տորոնտո, Տորոնտո, Տորոնտո… մինչև որ աչքերդ կփակվեն ու քեզ մոտ կանոեներով կլողան սենեկիները, ձյան փաթիլների նման ուսերիդ կիջնեն անտառների թռչունները, հեծանիվներով հրեշտակները, կառքերով աքաղաղները, տրամվայներում նստած փոքր, ավազահատիկների չափ ավանակները և վերջապես խոսող մեղուները, որ քեզ համար կերգեն ամենաքաղցր երգերը ու կարտասանեն ամենաիմաստուն բանաստեղծությունները, կդառնան քո հարազատ ընկերները»…
Տորոտո 47
Տորոնտո 48
Տորոնտո 49
Նկուղի դուռը թակում են
Տորոտո 50
Տորոնտո 51
Տորոնտո 52
Տորոնտո 53