Ամեն գարուն, ամառանոց տեղափոխվելով, ես տեղեկանում էի ձմռանը մեր փողոցում կատարված անցուդարձի մասին: Սա տարօրինակ փողոց է: Ոչ սկիզբ ունի, ոչ վերջ. ճահճամիջի արահետից հանկարծ լայնանում, ապա հիմ նավոր ու ծանրումեծ ձգվում է տներով, այգիներով, հարևանների միջով ու մեկեն ընդհատվում լուսավոր, շեշտակի նեղացող փակուղով: Այնտեղ դատարկություն է` ծառերի արանքից երևացող երկնագույն ճեղքը: Իսկ ով այստեղ չի ապրում և առաջին անգամ կհայտնվի, անմիջապես չի կռահի, թե ի՞նչ է այնտեղ, ո՞ւր կորավ փողոցը: Իսկ այնտեղ զառիթափն է, վայրէջքը և... գետակը, մարգագետինը, գետափը: Բայց դրա համար պիտի ընդհուպ մոտենաս` մինչև վերջին քայլդ դիտելով փողոցի վերջի լայնացող դատարկությունը ու նոր միայն կհասկանաս: Գուցե այն պատճառով է խուլ, որ ոչ վերջ ունի, ոչ սկիզբ: Ու այնտեղ, անամոք վ շտից հետո հայտնված երազի այդ կանաչող միջանցահովի մեջ ես տեսնում եմ բառը: Այսինքն բառի հետ իմ ներքին հայացքի առջև ձկնիկի պես կփայլկտա հենց այս անկյունը... Եվ ես նույնիսկ չեմ նկատի...
Այնտեղ մի տնակ կա, որն, ըստ երևույթին, այս կ յանքում արդեն չի կարող լինել: Տնակում ապրում են մարդիկ, որ այդպես էլ չեն կարողացել վատը դառնալ... Այդ նրանք են գրավել փողոցի կեսը` ստեղծելով իրենց փակուղ յակն ու նեղուցը, քանի որ հողամաս, որպես այդպիսին, չունեին, իսկ նրանց անհրաժեշտ էր ապրել տան շուրջը: Տունն էլ, հո տուն չէր, մեկի անտեր բաղնիքն էր, ուր անհիշելի ժամանակներից բնակություն էր հաստատել բոլորին անծանոթ մի մարդ, բոլորից երկար էլ ապրել էր` այդպես էլ անծանոթ ու եկվոր մ նալով: Եվ թեպետ շուրջբոլորն ապրում են նրանից, անգամ ինձնից էլ ուշ, մինչև իսկ երեկ հայտնված մարդիկ, սակայն այս ուշեկներն այնպես համառորեն են կառուցում, հիմ նավորվում, գազարի ու մատների նմանվող հաստ ու բութ արմատներ արձակում, որ, անշուշտ, այդ նրանք են այստեղ ապրում` տղամարդն այսինչ կնոջ, կինը` այնինչ տղամարդու հետ, ո՛չ նա: Տնակը դուրս է մղվել փողոցի ծայրը: Դրա ողջ անհամաչափ հողամասը լաթակտոր վերմակի պես ցած է սահել փողոցից` ճոթը թաթախելով գետակի մեջ... Բաղնիքի շուրջը քողտիկներ ու ցախանոցներ են ծլել, որովհետև ժամանակն առաջ է գնում, ընտանիքն աճում է, և ոչ ոք չի հեռանում` գրավելով փողոցի կեսն ու զառիկող ափակտորը: Նրանք իրենց տնտեսությունը, փոքրիկ մարգագետինը շրջափակել են ալիքաձև, թափանցիկ ձողերից շինած ցանկապատով, և նրանց թափանցիկ կ յանքը բոլորի աչքի առաջ է` ստվերոտ ու անճանաչելի. ցանցաճոճը կախված, տաշտը մի կողմ ընկած, ահա և միակ ածուն` փոքրիկ, ինչպես հողաթումբ, էնպես, զուտ ձևի համար գցված, որ էս աշխարհում բնակության իր ունենա, հազիվ պեծին տվող մի ածու` երկու գազար, երեք սամիթ ու մի արևածաղիկ` ծաղկաթմբի իրավունքով: Այն ջրել է պետք, ինչպես որ կատվիկին կաթ կամ շնիկին թերմացք է պետք տալ: Այդ հողաթմբից ի՞նչ ուտելիք, և, կարևորը, ոչ մի նյութական բարիք:
Այնտեղ լռություն է` չեն վիճում, չեն կռվում, չեն աղմկում, հաշիվներ չենմաքրում... ինչ-որ մեկը կճոճվի ցանցաճոճում, կմոռանա գիրքը, մեկը ոտաբոբիկ մարգագետին կելնի, կնայի տաշտին... ու վերջ: Համա թե կպարզեք` ով էր: Եվ շուրջը հաստատվող պրկված ու լիարյուն ողջ այս կյանքն ստիպվ ած էր հեռացնել այս անկ յունն իր գիտակցությունից, իր սեփական ոտնձգությունների ոլորտից, որպես լուսապատկերի անտեսանելի մաս, որպես ձայնածավալի անլսելի մասնիկ, որպես չգոյություն: Քարացած ու անհարմար, իրենց հաստատած ու արմատավորած ձևերի միջով գնացող (այդպիսի երջանկության դժվար է հավատալ) մեկ այլ` միաժամանակ յա կյանքի պատահաբար մերկացած այս կտորը... Նայում են մեր միջով, մենք` նրանց: Եվ սա երկրի վրայի միակ տեղն է, ուր ինչ-որ բան է տեղի ունենում:
Հենց նա` հարբածն էլ, գնացքի տակ էր ընկել. սա էլ իմանում եմ այն կամ այս գարնանը, և այդպես կապրեմ ամռանը, կարծելով, թե նա կենդանի չէ: Սակայն ոչինչ չի փոխվել, անգամ մի բան էլ ամրապնդվել է ծայրամասի տնակում: Ես նրան ողջ-առողջ հանդիպում եմ աշնանը` անոտք, և զարմանում, որ նախկինում չեմ նկատել, որ անոտք է... Բայց սրանք երկու տարբեր պատմություններ են, և հայտնի չէ` ո՞րն է սկզբինը. գուցե սկզբում նա անոտք էր և հետո՞ է գնացքի տակ ընկել, դե իսկ հենց երեկ տեսա նրան ողջ-առողջ, թե՞ հակառակը, նրանց տարածքում ժամանակը հակադարձ ուղղությամբ է ընթանում` մեզ ընդառաջ կամ մեզնից ետ. չէ՞ որ մեզ համար ժամանակն անշարժ է, նրանց ժամանակն անցնում է մեր միջով, և շուտով թոռնիկը պապ կունենա: Այնտեղ` նրանց մոտ, երբեմ ն մարդիկ են ավելանում, ասես ինչ-որ մեկը սիրտ է անում ու վազելով անցնում նրանց կողմը` տե'ս, ես այստեղ եմ, և երջանիկ դուրս է նայում ցանկապատի վրայով, որ վերջապես փախավ գլուխն ազատեց մեզնից: Այնտեղ բոլորը սիրում են, հերն անիծած` ով ինչ կմտածի... անհեթեթ կորուստ...
Բայց նրանք ևս ամուր են, ո'չ մեզ, այլ` իրենց համար, իսկ նրանց ամրության խորքում, ինչպես նրանք մեր մեջ, ի՞նչ է ապրում: Այնտեղ չէ՞, արդյոք, այն ամպը, ուրկից երազում գալիս են սիրելի մեռյալները` պայմանավորվելու մեզ հետ, թե երբեմ ն կհանդիպենք, միայն ոչ մեկին չասես, իսկ դու, սիրուց պապանձված, չես էլ հասցնում ասել ուզածդ` , և մատդ շուրթերիդ ես տանում` սոˉւս, երկուսիս գաղտնիքն է... Որպեսզի առավոտյան դեմքիդ ջուր ցողելիս նկատես առավոտը ու... այդ ի՞նչ էր, ինչ էր... Հանկարծ կմտաբերես, որ չի կարելի հիշել և կժպտաս. ձեր` քո ու նրանց գաղտնիքն է : Այնտեղ չի՞ արդ յոք ապրում այդ ամենը` մի կերպ դիմանալով զառիթափի եզրին: Գուցե այնտեղ, ուր ապրում են այդ սիրասուն ու կենդանի մարդիկ` , ահա ուրեմ ն այնտեղ, նրանց համար, մինչև օրս էլ ապրում է այն միակ` չկախված, ինքն իրեն չգնդակահարած աղջիկը, որին, սակայն, ես սպանել եմ, ում մեկ ուրիշը սպանել է իմ մեջ, ում անվան տակ ինչ-որ մեկը շարունակում է ապրել ինձ հետ` ետևում թողած իր խորությունը, դուրս մղած հոգով, ծպտվելով սպանվածի դիմակի տակ` անճարակ կերպով նմանակելով նրա նախկին շարժում ներն ու բառերը. աˉխ, երևի այնտեղից երևացողը նա չէ, բայց ես ախր հենց այն պատճառով եմ վատ ծպտվել, որ ամեն ինչ տեսանելի լինի բոլորին, չէ՞ որ մենք այդպես ենք ապրում, մեզ մոտ այդպես է...
Իˉնչ սոսկալի կլինի, եթե հայտնվես նրանց մեջ, սիրո տիրույթում, այնտեղ` թափանցիկ, պայմանական ցանկապատի ներսում և այնտեղից` սեփական էության բուն խորքից նայես փողոցիդ, սեփական բնակարանիդ, ինքդ քեզ, որպես արնախումի, որը հագել է իր կլլած տղայի հագուստն ու նրա անունը փակցրել գրպանիկին, որ մտահան չանի: Մենք բոլորս այնտեղ ենք, Տեˉր Աստված, օրհնի՛ր, դրա համար էլ այդպիսի նեղվածք է այն տնակում, քանի որ այնտեղից հեռանալը սարսափելի է և անհնարին. սա մեզ միացնող միակ տեղն է, բացի այդ, ինչ-որ ժամանակ այս անկյունը գտած պապիկը գնացքի տակ ընկնելուց և շոգեքարշի երկու անիվների տակ ոտքերը կտրելուց հետո դեռ ողջ է ... Այսօր նա ինձնից օղու փող խնդրեց, իսկ երեկ վերադարձրեց պարտքը. լավ մարդ է, ինչո՞ւ ինձ այդպես նեղացրեց, ինչ անենք, թե սպանածս տղայի շորերն են հագիս, ինձ տալիք նրա ռուբլին ուրախությամբ կմոռանայի, բայց նա չի կամենում ընդհանուր որևէ բան ունենալ ինձ հետ, հաջորդ աղջնակից մի ռուբլի է խլում ու ինձ տալիս: Տխուր է... Ախր ի՞նչ հաճելի բան անեմ նրանց համար: Ոչինչ, երբեք: Գուցե հրդեհեմ տունը...
Նրանց կ յանքում և՛ հրդեհ կա, և՛ սպանություն, և՛ բանտ, և՛ մեկը մյուսի ետևից ծլող երեխաներ: Նրանք ոչ կով ունեն, ոչ բանջարանոց, նրանք ունեն այն, ինչը մենք չունենք: Նրանք ամեն ինչ ունեն, անգամ բացակայությունն այն բանի, որ բոլորն ունեն, իսկ դու` ոչինչ չունես: Կարելի՞ է ներս մտնել. չեն լսում: Դռնակը միշտ բաց է. երբեք ներս չես մտնի: Խիղճդ թույլ չի տա: Ուրեմ ն հենց այն, ինչը թույլ չի տա հյուրընկալություն խնդրել նրանցից, դեռ մեջդ ապրող խիղճն է...
Ահա և նորեկ գարունը. տղան` որդյակը, այնպես գեղեցիկ էր, որ անցյալ գարնանն ամուսնացավ այս չքնաղ աղջկա հետ (հենց նա էր այն ժամանակ ավելացել պարսպի ետևում, նրանց` դեպի գետակը սողացող ամայության լճակում)... տղան` որդ յակը, երեկ այս գիշեր մորթել են գնդակով, դանակով քունքին կրակել. նա հանցախմբի հետ էր կապվել, իսկ հենց ամուսնացավ` առմիշտ կապերը խզեց նրանց հետ: Կամ սա էր եղել պատճառը, կամ էլ ուրիշ մի բան... վաղը չէ մյուս օրը նրան, սիրելիին, գտան թփերի մեջ մորթված, Ֆինլանդական կայարանի մոտ: Դուռը դաշտում եմ փնտրում:
Այսպես, այսպես: Այս ամենն ինձ հետ չի եղել: Երբեք, ոչ մի կերպ, անհարիր է բնույթիս, ինձ հետ չի կարող լինել: Ինքնասպանությունս պահեստում է: Ճակատագիրս` պաշտոնաթող: Հոգիս` թոշակի անցած: Խիղճս` ցցի վրա: Մարմինս` վերանորոգման տրված: Խելքս` խորդանոցում: Ամուսնական զույգը` հանցակիցներ, սուսուփուս կերել է մանկանը. հետո տատիկը նրան գտավ բանջարանոցում, հիմա օրորոցայիններ է երգում
նրա համար, զույգը գետակի կողմ ն է թեքվում, ամուսինը տանում է իրենց սպանած մարդկանց վրայից հանած, սպանություն գործելու համար չափով ու որակով իրենց համապատասխանող սպիտակեղենը լի զամբյուղով: Ահա` ինչպես որ բիբերում արտացոլվում են ցանկապատի շրջված ճաղերը, այդպես էլ ես... և մարգագետինն ամայացավ` ինձ ճանապարհելով լքված տաշտի հայացքով: Երբ բոլորը վախից իրենց բաղնիքը նետվեցին, տաշտը մոռացան:
Այն տանն ապրում է ճակատագիրը: Այն բանում-ջանում է նրանց համար, ովքեր չեն կարողացել նմանվել մեզ, եթե անգամ ցանկացել են, այլ էդպես էլ մնացել են` նստելով մեր կավածեփ երկաթակուռ կաղապարների եզրին, իրենց նույնքան պատահաբար տեղավորելով այս կ յանքում, ինչպես ինչ-որ մեկի մայրը, մեկնումեկի տատը կամ պարզապես հեռու ազգականուհին:
Սա էլ հենց ժողովուրդ հասկացությունն է, և ո՛չ թե երգերը, ո՛չ թե կեչիները, այլ ժողովուրդը, այսինքն` աստվածային ճակատագիրը, որ երկրի վրա դեռ տրվում է ոմանց: Նրանց մեջ բոլոր նրանք են, ովքեր եղել են, ովքեր չկան, ովքեր չեն էլ եղել: Ամենը, ինչ սիրել եմ, ամենը, որ դեռ սիրում եմ իմ մեջ մնացած այն մասով, որ վաճառքի չեմ հանել, ամենը, ինչ ունեցել եմ, և ամենը, որ դեռ մնացել է ինձ. շատ է քիչ, բայց սա այլևս հենց այն է, ինչը ես սիրում եմ:
Ճակատագիրը ժողովուրդն է, ժողովուրդը` ճակատագիրը: Ես` օտարվածս, կողմնակի մեկն եմ: Քանի դեռ միջիցս դուրս չի թափվել ողջ նախանձս, քանի դեռ ինձնից մնացած շռայլ փշուրը չեմ դրել անկշտում ափի մեջ, երբեք չեմ անցնի, չեմ մտնի այնտեղ, ուր ամեն ինչ երևում է` կարծես ափի մեջ, ուր դռնակը մի՛շտ բաց է կրնկի վրա...

Պուշկինի լեռնանցքի ետևում, ուր Հայաստանի բիբլիական բնապատկերն սկսում է տեղը գիջել Վրաստանի ջերմ ու տամուկ շնչին և, ամեն բան լայնագծերը, ծառերի սաղարթապսակները, դաշտերի արգասավորությունը, խոտի գույնը, գետակների խշշոցը փոխվում է այնպես սահուն ու սրընթաց, մենք խճուղուց թեքվեցինք մոտակա թավուտի խորքը: Ավելի նեղ ճամփով միառժամանակ բարձրանում էինք կիրճն ի վեր` խորանալով անտառի խոնավ կիսամութի մեջ: Աջից, սրածայր դեղնականաչ շերտերը մերկացրած, կախվել էր քարափը, ձախից կտրուկ գահավիժում էր սաղարթախիտ հուժկու անտառը, որի ստորոտին խայտում էր ձկան պես արծաթափայլ գետակը: Թավախիտ սաղարթը դեռ գրեթե կանաչ չէր: Կիրճի հատակից ելնող ջրի, քարափի ու սաղարթի բույրն ուրախացնում էր հոգիդ: Ծառերի վայրահակ պսակների արանքից դժվարությամբ անցնող արևի ճառագայթը դողում էր ճանապարհին...
Մեքենան կանգ առավ ցամաքած վտակի վրայի փոքրիկ կամրջակի դիմաց:
Կամուրջը կիսաքանդ էր: Դուրս եկանք: Վտակը կիսել էր անտառը, և կամրջի վրայով անցնելիս բացակա տախտակամածի միջով կարելի էր տեսնել կիրճի խորությունը: Այնտեղ՝ խորտակված ավտոմեքենայի ժանգոտած կմախքի վրա, փրփրում էր ճերմակ ջուրը:
Ճանապարհը գնալով նեղանում էր, վերածվելով կածանի և շեշտակիորեն ձգվում աջ ու վեր: Որոշ ժամանակ մենք շարքով բարձրանում էինք այս կանաչ զառիվեր միջանցքով: Ծառերը կորցնում էին փարթամությունը (բարձրությունն զգալ էր տալիս իրեն), դառնում թփեր՝ գլխավերևում ի ցույց հանելով երկինքը, մեկընդմիջելով ու տեղի տալով քարափին:
Մեր վերևում այլևս միայն երկինքն էր, սակայն հեռանկարը, չգիտես ինչու, չէր լայնանում, այլ նեղանում էր սահմանափակվելով քարափի բերդաթմբի պատով, դեպի ուր մեզ տանում էր կածանը, և երկինքը ծվեն-ծվեն ճոճվում էր: Ուզում էի արագորեն հաղթահարել այս վերելքը և տեսնել` ինչ կա քարափի ետևում: Մեր էքսկուրսիան մի տեսակ հաճելիորեն թեթևամիտ ու անկաշկանդ էր, ասես լեռ մագլցելը մեզ համար ո՜չ պարտադիր էր, ո՜չ էլ դժվար. կենդանի, կանաչ, անխանձ բնության թարմությունը բերկրանք էր լցնում հյուսիսցու իմ սիրտը, շնչելը դյուրին էր, և ես ինձ զգում էի ասես փորագրանկարի վրա` թիկնոցով, լայնեզր գլխարկով ու լեռնագնացի երկար ձեռնափայտով, կարծես ջահել էի ինքս ինձնից մի ամբողջ դար:
Ահա այսպես ՙլայնեզրավոր՚, ես վերջապես հաղթահարեցի զառիվերը և հայտնվեցի լեռնակի վրա, որտեղից էլ իմ առջև փոքր-ինչ անսպասելի բացվեց մեր էքսկուրսիայի նպատակը: Վանքն էր: Այն իմ դեմ ելավ ոլորանի ետևից հայտնված մարդու պես:
Փոքրիկ, համեստ, գողտրիկ՝ ոչ մի վեհաշուք ու ճնշող բան: Այն բնակելի էր թվում: Եվ ճանապարհս փակեց շնչավոր, այն էլ բարյացակամ էակի անակնկալ հայտնությամբ, ասես մենք էինք հետաքրքրում նրան, ոչ թե նա մեզ: Նրանում չկար ոչ մի առանձնահատուկ բան, որի համար արժենար այսքան վերև բարձրանալ, բայց հիասթափվելու բան էլ չկար: Ես ժպտալով շրջվեցի դեպի շտապող ուղեկիցներս, սակայն, նրանցից բացի ոչինչ չտեսա ներքևում, քարափն էր, ճանապարհը, վանքի պատը... տեսարան իսկ չկար գյուղական այս խաղաղ վայրում:
Գյուղը հենց այստեղ էր: Վանքն, իհարկե, վաղուց չէր գործում, և անդորր ու առողջություն ճառագող պահակների բարեգութ ընտանիքն այստեղ կով, հորթ, ոչխար, մեղու, տատ ու երեխա էր պահում: Ինչ-որ տաքուկ, նոր կթած կաթի հոտ էր բուրում այս մարդկանցից ու նրանց շփոթված ժպիտներից:
Մենք դիտեցինք սեղանատունը, որ մեզ ցույց տվեցին մեծ սիրով ու առանձնակի բարեհոգությամբ. ՙԱհա էստեղ էլ ճաշել են…՚,– զարմանալի էր ու հասկանալի: Մենք մեր բարալիկ մոմը վառեցինք մատուռում և քայլեցինք թխսի պես վանական շենքերն իր շուրջը հավաքած ոչ մեծ տաճարի փոշոտ կիսախավարումով: Պահակների ընտանիքը, մեզնից փոքր-ինչ քաշվելով, մի կողմ էր կանգնել: Այստեղ ամեն բան շատ բարեխիղճ էր, պարզ ու խաղաղ` հուզվելու պատճառ չկար, և քնել էիր ուզում: Մենք, այնուամենայնիվ, բարձրացանք շատ ավելի դանդաղ, մինչդեռ որքան արագ ամեն ինչ հայտնվեց մեր առջև և տրվեց մեր հայացքին, դիտվեց, վե՛րջ, սա էր եղածը: Ձգվելով ու ճմլկոտալով, ինչպես քնից հետո, մենք դուրս եկանք տաճարից և դրա ու մատուռի միջև ընկած նեղլիկ անցուղով ևս վերջին մի քանի քայլն արեցինք... Կարճլիկ նրբանցքը մեկեն ընդհատվեց և մեզ դուրս բերեց փոքրիկ բացատը կամ հարթակը: Փչակավոր ճյուղատած ծառը գրեթե ամբողջովին գրավել էր այն: Դրա տակ` հողի մեջ, նստարան ու սեղան էր մեխված: Ծառը փակում էր տեսադաշտը, ուզում ես տեսնել՝ ինչ կա այնտեղ՝ հարթակից դենը... Մենք շրջանցեցինք ծառը և...
Տե՜ր Աստված: Բայց ոչ, ո՛չ մի գերբնական բան: Մենք հայտնվեցինք այնտեղ, ուր արդեն ապրել էինք հենց մենք, ոչ թե ուրիշը մեր փոխարեն: Մենք հայտնվեցինք այն աշխարհում, ուր ապրում ենք: Բայց այն ամբողջովին, ամբողջովին տեղավորված էր մեր հայացքում, ասես հենց նոր էինք ոտք դրել այս աշխարհ, ասես երկնքից էինք ընկել: Չվել-եկել էինք, արտաքսված էինք եղել... Ասես հենց նոր էին մեր ձեռքից բռնած բերել, ասել. ՙԱճեցեք և բազմացեք՚:
Շփոթվելով հայացքս կախեցի: Կոշիկիս քթով շուռումուռ տվի խճաքարերից մեկը: Քարը ցած գլորվեց` իր ետևից տանելով եղբորը... Դրան հետևելով միայն ես աստիճանաբար կարողացա դարձյալ վերև նայել: Աշխարհը սկիզբ առնում-բխում էր ոտքերիս տակից, ինչպես առվակ, առու... Այն լայնանում էր այնպես սրընթաց, ասես թռչում էր... Գետ-ծով-տարերք...
Այս թխակապույտ աշխարհը դեռ բնակեցված չէր: Հայացքիս դեմ, որքան այն զորու էր ընդգրկել, ո՛չ տանիք էր երևում, ո՛չ ծուխ... Չէր կարող երևալ՝ այնքան ամեն բան հեռու էր ու անվերջ: Ես կանգնած էի ձագարի ծոցաբերանին: Տեղը նեղ էր: Կիրճի թևերն ընդհուպ իրար էին մոտենում՝ միակցվելով իմ թիկունքում: Ապա ամեն բան լայնանում, արթնանում, ճմլկոտում, խայտում, ապրում, ծաղկում, ծավալվում, փթթում ու հորդում էր, ինչպես առատության եղջյուրից: Իմ առջև՝ ներքևում ընդարձակվող հովիտն իր ձևով, լայնությամբ ու կորագծով մի տեսակ հիշեցնում էր այդ եղջյուրը: Ասես այդ եղջյուրը վայր էին գցել և նրա վերին կամարը թափանցիկ էր դարձել երկնքի պես: Ես՝ փոշեհատիկ, նետված էի եղջյուրի հատակը, ոտքերիս տակից արթնանում էր այն ամենը, ինչով լեցուն էր հայացքս:
Հողը փափուկ էր, բեղմնավորված, լուռ: Երկնագույն ալպիական մարգագետնից անդին վեր էին ձգվում հսկա կապույտ եղևնիները, սպիտակ առու-գետը, մեկ ձախ, մեկ աջ սեղմվելով, դրանք իրարից հեռացնում, ցրում էր, ասես ցած էր քշում եղևնիների այդ երամակը... Խստաշունչ անտառն սկսում էր կլորանալ, գանգրանալ՝ թափվելով թեթևակի ծփացող տերևախիտ ծովը, և հովտի խորունկ շափյուղերանգ կոնքը լուռ ու համակ ընկողմանել էր ամենախորքում, իսկ դրա ետևում նույնքան դանդաղորեն ուրվագծվում էին լեռները: Եվ սիրտս քաղցր ծխում էր հայացքիս ետևից, երբ ես իմ դիտակետից սահուն հետևում էի աշխարհի հոսքին և անբարբառ երկնքի միջով վերադառնում ետ՝ ինքս ինձ մոտ: Ինքս չէի կարող տեսնել ինձ: Եվ այնժամ զարմացած նայում էի ձեռքիս, որ համոզվեմ: Ձեռքս: Այն դեռ չէր հպվել այս աշխարհին: Այն դեռ ոչինչ չէր արարել նրա մեջ: Դեռ չէր բանել: Ձեռքս, մանկան նման շարժում էր մատիկները՝ աչքերը չռած աշխարհի վրա, որ դեռ տրվելու էր իրեն:
Ասես ձեռքիցս բռնած` ինձ բերել-հասցրել էին այստեղ... Նայեցի ու թառանչեցի, իսկ երբ հիշեցի ու շուռ եկա, Նա արդեն չկար: Եվ միայն թափուր ափն էր դեռ պահպանում հպումը նրա, ով բերել էր մեզ: Ափս դատարկ էր:
...Կյանքումս մի քանի տաճար եմ տեսել, որ ցնցել են երևակայությունս: Երևակայություն, բառի այն իմաստով, որ դեռ տարանջատ չէր իրականությունից, այլ խորհրդանշում էր մտապատկերի արագությունը... Ո՛չ ֆանտազիան, այլ հենց երևակայությունը: Պատկերը հառնում էր իմ առջև:
Այդ դիտարկումը ասես միշտ իմ տեղն էր դնում ինձ, այսինքն՝ ես կորցնում էի այն, ինչ ապարդյուն վերագրում էի ինքս ինձ: Դա երկար չէր տևում: Ես անզոր էի լինում երկարաձգել վիճակը, երբ տաճարն այլևս չէի տեսնում: Նման տաճարը միշտ գտնվելիս էր լինում բնության մեջ, հեռանկարի ֆոնի վրա՝ ձուլվում բնությանը` մարդու և նրա ձեռակերտ գործերով չպատնեշված: Եվ ես արդեն հասկանում էի, որ տաճարի տեղի ընտրությունը թերևս նրա ճարտարապետական գլխավոր հղացումն է: Ինչպես տայգայի անվերջության մեջ հանկարծ հանդիպում ես գորշ եռանկյունավորման կետի, այսինքն՝ տեղագրական հանգուցակապի, այդպես էլ ճշգրտորեն, բացառապես այնտեղ կառուցված տաճարը, որ միշտ ինձ թվում էր մարդու հանգուցակապի կետի նման մի բան, բայց արդեն ոչ թե մակերեսին, այլ տիեզերքում, մարդուն հիշեցնում էր, թե որտեղ է ինքը, եթե հայացքը բարձրացնելու լինի հանապազօրյա հացից: Կային վեհանիստ ու փառահեղ տաճարներ: Դրանք ճնշում կամ խռովում, տարրալուծում կամ վսեմացնում էին հոգին՝ մեկ ցույց տալով նրան իր տեղը Աստծո հայացքի ներքո մեկ` Աստծո կողքին: Շինարարը իր ստեղծագործության մեջ մարմնավորվում էր այնպիսի լրիվությամբ, ինչպես չէր հաջողվել և ոչ մի աշխարհական ճարտարապետի: Շինարարը տարբեր կերպ էր կերտում իր տաճարը՝ Աստված և ես, ես և Աստված, միայն Աստված... Բայց դեռ երբեք ես չէի տեսել արարումի մեջ ստեղծագործության տարրալուծվելու գաղափարին այսքան ենթակա մի տաճար: Այսպիսի բացակայության ես դեռ չէի հանդիպել: Որքան կարելի է աննկատ, հանդարտ, շշուկով... Շինանարն իր ուրվագծերը հեռացնում էր մեր հայացքից ու շեղում մեր հայացքը, որպեսզի տեսնենք ոչ թե տաճարը, ո՛չ,– այն ունայն, ձեռակերտ գործ է, շինություն, այլ որ տեսնենք, թե որտե՛ղ է այն կանգնած, որտե՛ղ ենք մենք ապրում, Աստծո դեմքի արտացոլումը նրա սեփական արարչագործության մեջ: Քանզի դրանից լավ ի՞նչը կարող էր արտացոլել այն:
Ինչպե՜ս էր նա հոգացել իմ մասին… Որպեսզի ես երկար բարձրանայի հմտորեն ընտրված ճանապարհով, որպեսզի հայացքս որսալով կարճանար, հանգստանար և ավելի քիչ տեսներ, որպեսզի նպատակակետիս հասնեի հենց այն տեղում, ուր հեռանկարը կրճատվում էր վերջնականապես, որպեսզի մնացած կառույցները չգրգռեին ու չթովեին աչքս, այլ շարունակեին փակել հեռուն, որպեսզի, շուրջս նայելով, ես այլևս չկարողանայի տեսնել այն, ինչ հենց նոր տեսա, որպեսզի բթացնեին ուշադրությունս և սպասումս ու ինձ, մանկան նման ձեռքիցս բռնած, բերեին հասցնեին այնտեղ, որտեղից... ճիշտ այն ժամանակ, երբ:
Մարդուն իր տեղը կարող է մատնացույց անել միայն նա, ով ինքը լավ գիտե իր տեղը: Չի եղել, չէր կարող լինել ճարտարապետական ավելի հանճարեղ մտահղացում, քան իրեն` Արարչին վերավստահել տաճարի կերտումը:
Այդպես կանգնած էի՝ կարծես ձյութի մեջ խրված ափս բացուխուփ անելով և չէի կարողանում հասկանալ այն, ինչը ծանոթ էր ինձ առաջին ներշնչումից ի վեր` իմ աշխարհը:
Տե՛ր Աստված: Ահա այն…
Ոչ, ո՛չ տաճարում, ահա այստե՛ղ ես կարող էի փլվել ծնկաչոք: Ես ոչ մի շարժում չարի, ծունկի չեկա, ոչ մեկին ի ցույց չդրի... Բայց, միևնույն է, այդ պահին ես ծնկաչոք էի վեհ-խոնարհ, նվաստ-շնորհակալ:
Բառեր չկային: Դրանք ասես չէին եղել:
Այստեղ պետք էր վերստին լեզու սովորել, ծնել այն, իրարից դժվարությամբ անջատել շուրթերը, թոթովել համակ արիության այն ջանքով, որով համարձակվել էիր լայն բանալ աչքերդ և արտասանել առաջին բառը, միակը, որպեսզի անվանեիր այն, ինչը տեսնում ենք՝ աշխարհը: Այնուհետև՝ վանկ առ վանկ, այբբենարանի թոթովանքով, էլի ծայրից բռնված: Սա աշխարհն է: Սա է համայնը: Ամեն ինչ իմ առջև է: Աշխարհը բացվել էր իմ առջև: Ես քարացել էի շեմին: Աշխարհ տանող դարպասներ: Աշխարհի դարպասները: Ես կանգնած եմ շեմին: Այդ ես եմ կանգնած: Սա՝ ես եմ:

Ռուսերենից թարգմանեց ԱՆԱՀԻՏ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԸ